پشت پرده جریان‌های سیاسی عمده کشور از دولت هاشمی تا امروز

● مروری بر فعالیت های مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری
ایده تشکیل «مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری» همانند سایر کشورها در اواخر دولت هاشمی رفسنجانی و در سال های ۶۶ و ۶۷ مطرح شد و در همان هنگام نیز این مرکز تاسیس شد.
پس از چپ زدایی های وسیع در اواخر دولت هاشمی رفسنجانی و سلطه جناح راست بر دو مجلس با ریاست ناطق نوری، چهره های شاخص جناح چپ که روزگاری در جریان تسخیر لانه جاسوسی نقش رادیکال را بازی کرده بودند و از پایه گذاران وزارتی با نام «وزارت اطلاعات» به شمار می رفتند به نوعی از پست های کلیدی دولت هاشمی کنار زده شده بودند.
از این رو شاید بتوان مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری را تبعیدگاه این اشخاص نامید.
در این دوره بود که این گروه طرح«توسعه سیاسی و جامعه مدنی» را برای اجرا آماده کردند.
و سر انجام جنبشی با نام «جنبش دوم خرداد» با چهره شاخصی که از وزارت ارشاد هاشمی به کتاب خانه ملی فرستاده شده بود، یعنی سید محمد خاتمی به پیروزی رسید.
ساختار این مرکز که زیر نظر رییس جمهور اداره می شد به ترتیب از رییس مرکز و معاونین آن تشکیل شده بود و به طور کلی وظیفه ارایه راهبرد در برخی زمینه های مورد پژوهش در معاونت ها نظیر سیاست، اقتصاد، تکنولوژی، به رییس جمهور را برعهده داشت.
● دولت هاشمی: آبستن اصلاحات
موسوی خوئینی‌ها که در دوره میرحسین موسوی از چهره‌های شاخص جناح چپ به شمار می‌رفت و از وجهه‌ای اطلاعاتی ـ امنیتی نیز برخوردار بود در دولت هاشمی رفسنجانی با قدرت گرفتن لابی های جناح راست به خصوص پس از قدرت گرفتن این جناح در مجلس به ریاست ناطق نوری و تغییر رییس قوه قضائیه و روی کار آمدن آیت الله یزدی آرام آرام از عرصه فعالیت ها جدی و کلیدی دولت کنار زده می شد.
وی پیش از انقلاب در مجالسی که بعد ها به تفسیر مارکسیستی قرآن شهرت یافته بود از مارکسیست نه به عنوان ایدئولوژی بلکه به عنوان یک روش سود می جست.
پس از پیروزی انقلاب وی از چهره های شاخصی بود که در دولت موقت اقدام به تسخیر لانه جاسوسی کردند و بعدها به «دانشجویان پیرو خط امام» شهرت یافتند.
از همان دوران سعید حجاریان، عباس عبدی،محسن کدیور، الهه کولایی و معصومه ابتکار نیز در جریان فکری او بودند.
پس از رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی، و روی کار آمدن دولت هاشمی رفسنجانی، وی سعی کرد تا صرفنظر از پست های کلیدی اقتصادی سایر پست ها را به طور متناسب در بین دو جریان راست و چپ مشترکا توزیع کند.
همزمان با قدرت گرفتن جناح راست در مجلس و فشار روی دولت هاشمی و به تبع آن کنار زدن عناصر اصلی طیف چپ از پست‌های کلیدی دولت، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری تاسیس شد.
دراوایل و تا اواسط دولت هاشمی پست های وزارت خانه ها و مراکز مهم دولتی ـ صرفنظر از مراکز اقتصاد که بیشتر در دست چهره های شاخص کارگزاران بود ـ به طور مشترک در دست جناح های راست و چپ بود. اما با افزایش فشار اکثریت راست مجلس بر دولت هاشمی افراد شاخص طیف چپ از پست ها کلیدی کنار زده شدند،طیف فکری چپ ناگزیر به سمت فعالیت های فکری و پژوهشی خود رفتند. البته باید متذکر شد که پیکره جناح چپ را غالبا همین طیف یعنی طیف دانشگاهی و با رویکردهای پژوهشی تشکیل می دهند.
در این زمان خاتمی از وزارت ارشاد به کتاب خانه ملی و موسوی خوئینی ها، سعید حجاریان و عباس عبدی به مرکز تحقیقات استراتژیک رفتند.
موسوی خوئینی‌ها به عنوان اولین رییس این مرکز انتخاب و با انتخاب وی چهره‌هایی مانند عباس عبدی،سعید حجاریان، محسن کدیور و... در معاونت های مختلف این مرکز فعال شدند.
سعید حجاریان در سمت معاون سیاسی خوئینی‌ها به طور جدی به همراه سایر چهره‌های شاخص که از آنها یاد شد تحقیق بر روی پروژه «توسعه سیاسی و جامعه مدنی» که در واقع ترجمانی از ایده دکتر «حسین بشیریه» بود را دنبال کرد.
این گروه در نهایت حاصل پژوهش‌ها و تحقیقات خود را به هاشمی ارایه دادند که هاشمی رفسنجانی با بی توجهی با آن برخورد کرد.
پس از یک دوره زوال شدید در دوره «چپ زدایی» پس از رحلت امام خمینی(ره)با تحقیقات گسترده جامعه شناختی که در دوره حضور موسوی خوئینی ها در مرکز مذکور انجام شد،با همکاری چهره هایی چون سعید حجاریان و عباس عبدی در زمینه های سیاسی و اجتماعی، شالوده تئوری دوم خرداد عملا شکل گرفت.
طرز تفکری که بر اساس تفکرات حلقه فکری دنباله روی «دکتر طباطبائی» و «دکتر بشیریه» در دانشکده حقوق دانشگاه تهران شکل گرفته بود و اینک ترجمانی از آن را سعید حجاریان تحت عنوان «توسعه سیاسی » آماده اجرا کرده بود.
سرانجام در انتخابات دوم خرداد آنچه حاصل پژوهش های اولین تیم مرکز تحقیقات استراتزیک بود به منثه ظهور رسید و دولت اصلاحات به پیروزی شد. این پیروزی بعدها به در دست گرفتن فراکسیون اکثریت مجلس ششم تعمم یافت.
● دولت اصلاحات: اخته شدن سیاسی
با روی کار آمدن دولت اصلاحات گستره فعالیت های هاشمی رفسنجانی در مجمع تشخیص مصلحت نظام متمرکز شد.
ساختار اصلی «مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری» صرفنظر از افراد شاخص که در ابتدا تاسیس با آن همکار کرده بودند(نظیر حجاریان،عبدی و....) و با پیروزی اصلاحات در جهت نازک کاری های جنبش دوم خرداد فعالیت می کردند به مجمع تشخیص مصلحت نظام منتقل شد.
نام مرکز جدید «مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام» است که تا کنون نیز به فعالیت خود زیر نظر «حسن روحانی» ادامه می‌دهد.البته در مرکز جدید التاسیس مجمع، بعضی از معاونت ها به صورت زیر مجموعه سایر معاونت ها درآمدند.
اما مرکز دیگری با حفظ اهداف مرکز پیشین(یعنی ارایه راهبرد به دولت) در دوره و در بدنه دولت اصلاحات تشکیل شد.
این مرکز «مرکز بررسی‌های استراتیژیک ریاست جمهوری» نام گرفت. در اساسنامه جدید چند معاونت از ساختار قبلی حذف و بعضی نیز به عنوان زیر مجموعه ای از معاونت ها پیشین ذکر شدند.
دکتر محمدرضا تاجیک به عنوان اولین شخصیت این مرکز که در معادلات دانشکده حقوق دانشگاه تهران نقش چندان نداشت و عملا تحصیل کرده انگلستان بود به عنوان ریاست این مرکز انتخاب شد.
هر چند به دلیل عدم تصویب اساسنامه مرکز مزبور تا اواخر دولت اصلاحات عملا این مرکز از معاونت های قدرتمند نظیر آنچه در دولت هاشمی اتفاق افتاد بهره‌مند نبود و جایگاه سیاسی آن در مقابل جایگاه علمی کمرنگ تر شده بود. اما حضور چندین پژوهشگر که بیشتر از چهره های علمی به شمار می‌رفتند موجب شد تا راهبردها موثری در زمینه فعالیت مرکز مزبور به دولت وقت ارایه شود.
● دولت نهم: چینش مهره های پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
پس از روی کار آمدن احمدی‌نژاد، محمدرضا تاجیک که می دانست به طور یقین از ساختار آن مرکز کنار زده خواهد شد از ریاست این مرکز استعفا و به تدریس در دانشگاه شهید بهشتی مشغول شد.
طبیعتا با روی کار آمدن دولت جدید نیروهای هسته اصلی مرکز در فرآیند چینش مهره ها تغییر می‌یافتند.
عمدتا نیروهای ـ فاقد چهره سیاسی و دارای چهره علمی ـ محمدرضا تاجیک به مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام منتقل شدند.
اما کسانی که در دولت جدید وارد این مرکز شدند در واقع چهره های شاخص مقابل حلقه حجاریان و سایر چپ های دانشکده حقوق بودند.
در این دوره دکتر محمد ذاکر اصفهانی(که دارای تحصیلات در رشته الهیات بود) که دکترای خود را از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اخذ کرده بود به عنوان رییس این مرکز وارد عرصه شد و نیروهای اصولگرا در ساختار جدید این مرکز به ایفای نقش پرداختند.
از ابتدای دولت نهم تا کنون وظیفه اصلی این مرکز که در اواخر دولت هاشمی و دو دوره دولت اصلاحات ارایه راهبرد به رییس جمهور بود کمرنگ‌تر شده است.
● تولیدات
به طور سنتی از زمان تشکیل این مرکز تا کنون انتشار چندین نشریه در سطح مسئولین و عموم از تولیدات این مرکز به شمار می‌رود،که در واقع ماه عسل تحقیقات و پژوهشگران مرکز هستند.
در ابتدای امر یعنی در زمان ریاست موسوی خوئنی ها تا ابتدا دولت اصلاحات مجله«راهبرد» توسط این مرکز منتشر می‌شد.
راهبرد پس از تاسیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص توسط ان مرک منتشر شد.
اما ماهنامه برداشت اول در سطح مسئولین و فصل نامه برداشت دوم در سطح عموم از دگر تولیدات مرکز به شمار می رفتند که در زمان ریاست تاجیک به مرکز انتشار آنها آغاز شد.
محتوای برداشت اول از الاعات بسیار تخصصی و برداشت دوم از اطلاعات نسبتا تخصصی برخوردار بود.
پس از ریاست ذاکر اصفهانی،باهم انتشار نشریات مزبور ادامه یافت،اما جدیت گذشته و محتوای آن کمی رنگ باخت و تاکنون نیز ادامه دارد.
● دانشکده حقوق:پشتوانه فکری جریان های سیاسی
دو دولت اصلاحات و اصولگرا پس از دولت هاشمی رفسنجانی در واقع صورت واقعی تئوری هایی بودند که شالوده تئوریک آنها در حلقه های دانشکده حقوق دانشگاه تهران بسته شده بود.
دو طیف عمده این جریان، یکی جریانی بود که پیشگامان آن را دکتر طباطبائی و دکتر بشیریه تشکیل می دادند.و دیگر جریانی که پیشگامان آن را دکتر الهام، کدخدایی، مرادی و فیروز اصلانی به عنوان موثر ترین فرد تشکیل می دادند.
جریان های دیگر شامل لیبرال ها و چپ ها بودند که به خاطر نداشتن پشتوانه های مذهبی در نظام جمهوری اسلامی مانند دو جریان دیگر مورد توجه نبودند.
از مهمترین فعالیت های فیروز اصلانی که کمتر در پست های اجرایی دیده شده می توان به معاونت حقوقی حسین شریعتمداری مدیرمسئول کیهان اشاره کرد.
حلقه دوم در زمان دولت هاشمی با پشتیبانی از نشریه صبح و با حضور چهره های شاخصی نظیر مهدی نصیری(که زمانی مدیر مسئول کیهان بود) به مخالفت با هاشمی رفسنجانی می پرداختند.
همین طرح بعدها در نشریات انصار حزب الله و یالثارات الحسین(ع) ادامه یافت.
دانشگاه حقوق در زمان هاشمی رفسنجانی و حضور گلپایگانی شاهد اخراج و منع تحصیل های فراوانی بود که از آن جمله می توان به اخراج دکتر طباطبائی و ممنوع التحصیل شدن طیف دانشجویان طرفدار آن اشاره کرد.
اما بعدها با روی کار آمدن دولت اصلاحات و تغییر وزارت علوم،تحقیقات و فناوری طیف فیروز اصلانی و موسی نجفی از دانشگاه اخراج شدند.
دولت اصلاحات نتوانست مانع حضور اشخاصی مانند غلامحسین الهام در دانشکده حقوق شود اما موسی نجفی از دانشکده اخراج و به تدریس در پژوهشکده ای پرداخت که دکتر گلشنی رییس آن بود و فیروز اصلانی و سایر افراد شاخص شروع به تبیین تئوری دولت اصولگرا کردند.
که در نهایت با پایان دوران ریاست جمهوری خاتمی دوباره سناریویی که در مرکز تحقیقات توسط حجاریان پایه ریزی شده بود در مورد اصولگرایان توسط امثال موسی نجفی و فیروز اصلانی پیاده شد.
پس از روی کارآمدن احمدی نژاد عمید زنجانی که روزگاری منزوی شده بود اینبار به ریاست دانشگاه تهران انتخاب شد.
● پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
اگر در اواخر دولت هاشمی طیف چپ در مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری نطفه اصلی تشکیل جنبش دوم خرداد را با پیگیری پروژه توسعه سیاسی و جامعه مدنی دکتر بشیریه منعقد کردند.
همین فرایند را کنارزده شده‌های دانشکده حقوق در زمان دولت اصلاحات نظیر الهام، کدخدایی،مرادی و اصلانی با پیگیری پروژه « اندیشه سیاسی در اسلام» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که زیر نظر دکتر گلشنی اداره می‌شد پیاده کردند.
نتیجه فعالیت‌های این پژوهشگاه روی کار آمدن دولت نهم بود. پس از روی کار آمدن دولت نهم محمد ذاکر اصفهانی ـ از نزدیکان موسی نجفی که از اصفهان به تهران آمده بود ـ که دکترای خود را از همین پژوهشگاه دریافت کرده بود رییس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری شد.
الهام در سه پست کلید دولت به ایفای نقش پرداخت. فتح اللهی، دیگر پرورش یافته این مرکز معاون سیاسی رییس جمهور و جعفر بهداد مشاور رسانه ای رییس جمهور شد.
کدخدایی نیز که در شورای نگهبان مستقر شده بود.
اما یکی از اصلی ترن چهره این جریان موسی نجفی ـ از نوادگان مرحوم آقا نجفی اصفهانی ـ بود. که پس از کنار زده شدن «عمید زنجانی» از ریاست دانشکده حقوق، از تدریس در این دانشکده کنار زده شده بود همراه با دکتر گلشنی فعالیت خود را در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد.
پس از مدت کوتاهی این مرکز با اخذ مجوز از وزارت علوم،تحقیقات و فناوری اقدام به پذیرش دانشجو دکترا کرد. البته نباید فراموش کرد که در این مرکز زبان عربی جایگزین زبان انگلیسی شده بود.
از اساتید شاخص این مرکز می‌توان به : جواد لاریجانی،رضا داوری،حسین موسویان و موسی نجفی اشاره کرد.

امیرهادی انواری

منبع : اخبار روز