آداب و آثار عبادت

عبادت در فرهنگ قرآن، ایمان و اطاعت از همه آموزه های وحیانی به قصد تقرب و نزدیکی به خداوند است و تنها پرستش و عبادت مستقیم خداوند، به معنای عبادت نیست. با این همه آن چه در این نوشتار موردنظر است تنها همین مفهوم خاص است که از آن به عبادت و پرستش خداوند یاد می شود. اینک مطلب را با هم ازنظر می گذرانیم:
یکی از مهم ترین اهداف آفرینش در آموزه های قرآن، عبودیت است. عبودیت خداوند اختصاص به بشر ندارد و همگان موظف هستند که در برابر خداوند کرنش نموده و به عنوان معبود مطلق او را پرستش کنند و خاضعانه و خاشعانه در برابرش نمازگزارند، با این تفاوت که بشر و جن به عنوان دو موجود مختار و دارای اراده، در عبودیت خداوند آزاد هستند و به اختیار خویش در حوزه عمل تشریعی می تواند کفر و ایمان را برگزینند؛ هر چند که در حوزه تکوینی آنان نیز نمی توانند از دایره عبودیت بیرون روند و در هرحالی به عنوان عبادالله می باشند.
عبودیت مقامی از مقامات اختیاری بشر می باشد و شخصی که به مقام عبودیت اختیاری برسد و در مقام کمالی آن قرار گیرد، از ویژگی های انحصاری و خاصی برخوردار می شود که مقام خلافت ربوبی یکی از آن هاست؛ زیرا انسان به عبودیت خویش، استعدادهای سرشته در ذات خویش را به فعلیت می رساند و همه کمالات اسمایی را در خود تحقق می بخشد. در این زمان است که قابلیت می یابد تا در نقش خلافت ربوبی در پروردگاری همه کائنات از کم ترین تا برترین بپردازد و پروردگار همگان شود. این گونه است که سزاوار سجده و اطاعت از سوی همه ایشان می شود.
از آن جایی که انسان یکی از دو آفریده مختار و با اراده خداوندی است، شیوه های عبادتی وی نیز انحصاری است و دارای ویژگی های خاصی است. از این روست که خداوند برای بشر، آموزه های هدایتی را به نام اسلام بر او از راه همه پیامبران از آدم(ع) تا خاتم فرستاده است تا با بهره گیری از آن ها انسان بتواند به مقام عبودیت اختیاری دست یابد.
البته شیوه ای که در آموزه های وحیانی و هدایتی اسلام بیان شده است دارای همه گونه آداب و آیین پسندیده ای که دست یابی انسان را به مقام عبودیت انسان می کند. این آموزه های وحیانی از دربر گیرندگی و جامعیت برخوردار می باشد و به یک معنا مختص به عبودیت محض و صرف نیست. از این روست که نوع رفتارهای انسان در برابر همه هستی از طبیعت و غیرطبیعت و انسان و غیرانسان را شامل می شود و مجموعه ای از آیین ها، آداب و هنجارهای اجتماعی و گزاره های اخلاقی و حقوقی و مانند آن را دربر دارد.
اگر عبادت به معنای نهایت تذلل و کوچکی در برابر خداوند است که شایسته و مستحق چنین عملی از سوی انسان می باشد؛ زیرا به آدمی جان بخشیده است و افزون بر نعمت زندگی و پرورش او، همه امکانات و نعمت های دیگر را برای او فراهم آورده است، می بایست گفت که هر اطاعتی از آموزه های او به معنای عبودیت و عبادت است؛ اما مراد از عبودیت در این عبارت تنها پرستش و عبادت محض و صرف است که در برابر خداوند انجام می گیرد و هدف و مقصد و مقصود مستقیم اعمال و رفتار و گفتار آدمی است.
● عبادت در فرهنگ قرآن
هنگامی که قرآن به مساله عبادت می پردازد آن را امری فطری می شمارد و بر این امر پامی فشارد که در ذات انسان ها روحیه عبودیت و پرستش نهفته است وآدمی به طور فطری به این امر گرایش دارد. از این روست که اگر خدای یگانه را نپرستد به پرستش و عبادت اموری دیگر رو می آورد تا این میل و گرایش باطنی و ذاتی خویش را ارضا کند.
قرآن گزارش می کند که از دیرباز این روحیه به شکل عملی خود را نشان داده است و آدمی می کوشیده تا به هر شکلی شده است در برابر چیزی عبادت کند. از این رو بوده که عبودیت انحرافی از همان آغاز به وسوسه ابلیسی آغاز شده و به شکل بت پرستی از زمان نوح (ع) و یا پیش از ایشان پدید آمده است. (هود آیه ۲۵ و ۲۶) در دوره های متاخر نیز عمل عبودیت از سوی پیامبران در مسیر اصلی قرار می گیرد و تلاش های پیامبرانی چون حضرت ابراهیم (ع) و یعقوب (ع) (بقره آیه ۱۲۵ و ۱۳۳) و حضرت عیسی (ع) (آل عمران آیه ۴۵ تا ۵۱) و پیامبر اکرم (ص) موجب می شود تا پاسخ درستی به این خواسته ذاتی و فطری بشر داده شود و تنها خداوندی که آفریدگار و پروردگار بشر و هستی است به عنوان معبود شایسته پرستش مطرح و معرفی شود. (حمد آیه ۵ و نیز بقره آیه ۸۳ و ۱۳۳ و ۱۳۸ و آیات بسیار دیگر)
● آثار عبادت
عبادت محض همانند دیگر اعمال بشر در تکوین تاثیرگذار می باشد و این گونه نیست که هیچ تاثیری بر حوزه تکوینیات به جا نگذارد. به این معنا که برخلاف تصور عامیانه که سخن و حرف زدن را باد هوا می شمارند. آثار بی شماری بر آن مترتب است که قرآن در آیه ۱۸ سوره ق می فرماید که همه آن چه گفته می شود از سوی دو فرشته همراه هر شخص که موظف به مراقبت و نگهبانی هستند نوشته می شود و گوینده در قیامت می بایست پاسخ گو باشد.
این غیر از آن است که هر گفتاری دارای آثار وجودی و تکوینی است. علامه ارجمند استاد حسن زاده آملی می فرمود که در روزهای نخست انقلاب که گروه های کمونیستی فعال بودند، یکی از تحصیل کرده های دانشگاهی در عروسی در حالی که به مساله خواندن خطبه انتقاد داشت و آن را بی تاثیر می دانست مورد خطاب عتاب آلود وی قرار گرفت و در جمع مورد نکوهش و سرزنش قرار گرفت به گونه ای که شخص رنگ باخت و سرخ و قرمز شد. استاد وی را آگاه به این مطلب متنبه ساخت که اگر این گفتار سرزنش آمیز باد هوا و بی تاثیر در امور کائنات و تکوینیات است چرا شما رنگ باختید و چهره برافروخته و قرمز شدید؟
بنابراین نمی توان درباره تاثیر اعمال و حتی کلمات و سخنان بر امور تکوینی شک و تردیدی روا داشت. از این رو می توان گفت که هر عملی نه تنها بر خود شخص تاثیر می گذارد بلکه بر امور تکوینی و جهان خارج نیز تاثیرگذار می باشد که در آزمایشگاه نیز درباره تاثیر سخنان و کلمات بر گیاهان و یا اعمال دیگر آزمایش های بسیاری به عمل آمده که بیانگر تاثیر مستقیم اعمال و رفتار آدمی بر امور تکوینی و خارجی می باشد.
عبادت محض و صرف و پرستش خداوند تبارک و تعالی نیز دارای آثار مستقیم و غیرمستقیم در شخص و امور بیرونی است.
این آثار می تواند شامل دست یابی به آرامش درونی و سرور و شادی باطنی شخص پرستشگر (مریم آیه ۴۸) و سلامت (صافات آیه ۱۰۹ و ۱۱۱) عزت و اعتماد به نفس (مریم آیه ۸۱ و ۸۲) مهر و محبت و جلب نظر دیگران به خود (مائده آیه ۸۲) و آرامش خاطر نسبت به آینده و گذشته به سبب دستیابی به یقین (حجر آیه ۹۸و ۹۹) باشد.
چنان که آثار بیرونی چون دست یابی به قدرت و یا افزایش آن (هود آیه ۵۰ و ۵۲) و ترس و عقب نشینی دشمن بشریت یعنی ابلیس (اسراء آیه ۶۴ و ۶۵) و رهایی از گناه (یوسف آیه ۲۱ و ۲۴) و نجات از عذاب دنیوی و اخروی و خشم الهی (نوح آیات ۱تا ۴) و جلب رحمت خاص خداوندی (مریم آیات ۲ و ۳ و انبیاء آیه ۸۴) و رستگاری و فلاح اخروی (حج آیه ۷۷) و سعادت و جلب خیر در دنیا و آخرت (مریم آیه ۴۸) از اموری است که در قرآن برای عبادت محض و پرستش خداوند بیان شده است.
البته از آن جایی که ارتباط تنگاتنگی میان اعمال و رفتار بشر در حوزه های مختلف تکوینی وجود دارد قرآن به آثاری چون نزول باران و برکات آسمانی و زمینی (هود آیه ۵۰و ۵۲) و تأخیر اجل و مرگ آدمی و دست یابی به سلامت (نوح آیه ۳ و ۴) نیز اشاره می کند تا بنمایاند که میان اعمال آدمی و امور تکوینی تا چه اندازه تأثیر و تأثر است.
به سخن دیگر همان گونه که فساد و تباهی به سبب اعمال آدمی در دریا و خشکی پدید می آید و محیط زیست بشر را با نابودی و تباهی مواجه می سازد (روم آیه ۴۱) هم چنین اعمال او می تواند موجب شود تا باران مفید و سازنده ببارد و گیاهان و درختان میوه و بر و باری خوش و خوب دهند و برکات از آسمان و زمین بر روی انسان سرازیر شود. (اعراف آیه ۹۶)
از آثار اجتماعی این گونه عبادت می توان به مسئله مهم اتحاد و همگرایی اجتماعی اشاره کرد به گونه ای که تنها مؤمنان عبادت گر هستند که برخوردار از انسجام کامل می باشند و هیچ گاه میان ایشان اختلاف و تضادی نیست (بقره آیه ۱۳۳ و ۱۳۴) زیرا این گونه افراد تنها دل به خدا داده اند و هیچ چیز دنیا ایشان را فریب نمی دهد و به سب این که نسبت به همه رحیم و مهربان هستند از هرآن چه خداوند به ایشان داده است انفاق می کنند و در هر مالی که به دست می آورند به حکم نمازگزاران واقعی بودن خداوند بخشی را به پرسشگران و سائلان و یا محرومان می بخشند. (ذاریات آیه ۱۹ و نیز معارج آیه ۲۵) چنین اعمال و رفتاری که از عبادتگران واقعی به وقوع می پیوندد هم انسجام اجتماعی را افزایش می دهد و هم هرگونه خلاف و سوءتفاهمی را از میان برمی دارد و دل ها را به سوی یک دیگر جلب و جذب می کند و الفت را در میان ایشان پایدار و استواری می بخشد.
دست یابی انسان به کمالات مهم انسانی جز از راه عبادت امکان پذیر نیست؛ هرچند که مراد از عبادت در این جا معنای گسترده و جامعه آن است، ولی شکی نیست که عبودیت محض و پرستش ذات الهی نقش اصلی را ایفا می کند.
براساس آیات قرآنی هرگونه عملی که از سوی بشر با اخلاص انجام پذیرد و در آن هدف و مقصد رضای الهی باشد به عنوان عبادت شناخته و آثاری بسیار برآن مترتب می شود ولی ناگفته نماند که نقش عبادت مستقیم و پرستش ذات، نقشی بسیار جدی و حساس تر است.
انسان با عبادت و پرستش ذات الهی این امکان را برای خود فراهم می آورد تا تحت ربوبیت مستقیم خداوند رشد یابد و از عنایت و فضل خاص وی بهره مند گردد و در مقام اصطناع الهی قرار گیرد (طه آیه ۴۱) و با بهره مندی از فضل و رحمت خاص خداوندی از انشراح و سعه صدر برخوردار شده و توانایی آن را بیابد که همه اسمای کمالی نهفته و تعلیم شده ذاتی را به فعلیت و ظهور برساند.
این گونه است که با عمل عبادی محض و پرستش خداوند در مقام تسلیم (حج آیه ۳۴) و رضایت (فتح آیه ۲۹) در می آید و با بهره مندی از مقام اطمینان و نفس مطمئنه در مسیر کمالی به جایی می رسد که همه نام ها و اسمای کمالی را به فعلیت رسانده و از آن جایی که محبوب خداوند است (مائده آیه ۵۴) در مقام امامت و هدایت گری قرار می گیرد (انبیاء آیه ۷۳)
براساس آیات قرآنی و آموزه های وحیانی تنها با عبودیت است که می توان به مقام انسانیت رسید و خلافت ربوبی را به دست آورد و در جایگاه شایسته قرار گرفت که خداوند از آن به مقام کرامت انسانی یاد می کند و به خود برای آفرینش چنین موجودی آفرین می گوید.
● آداب عبادت
برای عبادت کردن همان گونه که اموری به عنوان حقوق عبودیت مطرح است مسایلی از سوی قرآن بیان شده است که می توان از آن به آداب عبودیت و عبادت یاد کرد؛ زیرا برای هر کاری آدابی است که می بایست از آن پیروی کرد.
نقدی که مولوی درباره آداب بیان می کند و (هیچ آدابی و تربیتی مجو...) از آن روست که گاه متن به حاشیه رانده می شود و حاشیه اصالت می یابد و متن از یاد می رود. از این روست که منتقدان همواره به عوام و توده های مردم یادآور می شوند که «علیکم بالمتون لابالحواشی»، برشماست که به اصل و متن بچسبید و حواشی را کناری بنهید؛ زیرا بسیار دیده شده است که اصل کاری از یاد می رود و حواشی آن را در خود فرو می بندد چنان که هدف از قرائت قرآن یاد گرفتن آن می باشد تا بر اساس آن عمل شود و زندگی آدمی بر اساس آن سامان یابد ولی بسیاری از مردم گرفتار تلاوت و قرائت و صدای خوش آن شده اند و در تجوید و قرائت مانده اند و مفاهیم و عمل به آن از یاد رفته است.
هر گاه آداب کاری اصالت یابد و اصل کار به فراموشی رود و یا کم تر مورد تاکید و اهتمام قرار گیرد آن زمان بایست گفت که ترک آداب کن و به عمل بپرداز ولی اگر بتوان به گونه ای عمل کرد که هم عمل به درستی و اتقان انجام شود و هم شخص بتواند آداب آن را مراعات کند هیچ کس چنین آداب جویی را سرزنش نکرده است.
براین اساس توجه به آداب عبادت می تواند برای دست یابی به کمال عبادت و رسیدن به مقام عبودیت که مقام خلافت الهی است نیز مفید و بسیار تاثیرگذار باشد.
از جمله آدابی که برای عبودیت ذکر شده است اعتدال و میانه روی در عبودیت است. اصولا اسلام هستی را بر مبنای عدالت و اعتدال استوار می بیند و هرگونه عملی بیرون از دایره عدالت و اعتدال را افراط و تفریط دانسته و آن را منافی اصول هستی می شمارد. به سخن دیگر از آن جایی که میان تکوین و تشریع ارتباط تنگاتنگ و معناداری است اصول تکوین و تشریع هماهنگ و سازوار با هم از هرگونه افراط و تفریط به دور می باشد. براین اساس است که اعتدال در همه امور مورد تاکید قرارگرفته است و از انسان ها خواسته شده که همواره اصل اعتدال و میانه روی را در کنار اصل عدالت مورد توجه قرار دهند.
این مسئله درعبادت محض نیز مورد توجه خداوند بوده و در مقام تشریع هماهنگ و سازگار با تکوین از مردمان خواسته است که اعتدال و میانه روی را رعایت کنند. (اسراء آیه ۱۱۰)
میانه روی و اعتدال فواید بسیاری دارد که از آن جمله می توان به رهایی از کسالت و سستی در عبادت اشاره کرد. اگر انسان خداوند را به خاطر شایستگی اش عبادت کند هر زمانی که احساس کرد که می بایست پرستش کند به سوی معبود می رود و او را می پرستد و این گونه است که با عشق و علاقه به این عمل اقدام می کند. تکرار یک عمل به شکل مداوم موجب می شود که دل مرده و خسته شود و با کسالت و سستی به آن عمل اقدام کند. از این روست که قرآن از هرگونه عمل عبادی همراه با کسالت و سستی بازمی دارد و از مؤمنان می خواهد که خداوند را درغیر این حالت عبادت و پرستش کنند. (نساء آیه ۱۴۲)
عبادت عاشقانه همواره با حالت سرزندگی انجام می شود و عابد می کوشد تا چنان خداوند را با شوق و اشتیاق عبادت کند که سزاوار اوست. این گونه است که به ظاهری آراسته و زیبایی تمام و تن و روحی زیبا به سوی خداوند می رود. از این روست که از آداب عبادت در آیه ۳۱ سوره اعراف تزیین دانسته شده و از مؤمنان خواسته شده که در کمال آراستگی و زیبایی تن و روح به پیشگاه خداوند بشتابند.
درحقیقت طهارت و نظافت تن و بدن و حتی جایی که در آن جا نماز می گذارد و پرستشی را انجام می دهد (بقره آیه ۱۲۵ و حج آیه ۲۶) می بایست در کنار آراستگی و طهارت روح باشد و تن و جان همانند و سازگار باز هم به استقبال خداوند بروند.
از دیگر آداب عبودیت آن است که همراه با خشوع و خضوع باطنی و تضرع ظاهری باشد و انسان با باطن و ظاهر هماهنگ و سازگار با هم به سوی معبود برود و خود را در برابر خداوند متواضع و خاشع و خاضع ببیند و به درگاه او تضرع و انابه و ناله کند. (اعراف آیه ۵۵ و ۲۰۵)
خداوند این گونه رفتار را نسبت به غیر خود نمی پسندد ولی برای این که تکبر را از انسان دور سازد (نساء آیه ۳۶) از انسان می خواهد که این گونه به پیشگاه خدا بیاید و تضرع و خشوع را نشان دهد. بر این اساس است که خداوند در آیه ۶۳ سوره انعام تضرع هنگام عمل عبادی و درپیشگاه خداوند را می ستاید و چنین آدابی را ارزشمند می شمارد.

علی پوریا

منبع : روزنامه کیهان