مسجد جامع اردبیل «جمعه مسجد» ، اردبیل

این مسجد باقی‌مانده یك بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است كه در محله پیر شمس‌الدین، میان گورستانی قرار گرفته و از سه قسمت تشكیل شده است:
اولین قسمت بنا پایه مناره‌ای است كه در فاصله اندكی از مسجد به چشم می‌خورد. این مناره شیوه سلجوقی را دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی (هر ضلع 2/10 متر) و بدنه استوانه‌ای به قطر پنج متر تشكیل شده است. در بدنه مناره،‌ دو سنگ‌نبشته باقی مانده كه عبارت است از فرمان اوزون حسن آق‌قویونونلو و كتبیه‌ای كه تاریخ 878 هجری را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت می‌شود.
دومین قسمت اصلی بنا، مسجد تیرپوش است به ابعاد 9/80×12/50 متر كه روی نُه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون‌ها هم بر پایه‌های سنگی غیرمنتظم استوار شده‌اند. در ورودی چوبی تكه‌كوب شده،‌ میخ‌های آهنی برجسته دارد و بالای یك لنگه آن نوشته‌ای، كنده‌كاری شده است.
سومین قسمت بنا، مسجد قدیم است كه بنایی مركب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی كم در تزئینات آن كاشی به كار رفته است. بسیاری از نما تقریباً از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است.
در سال‌های گذشته سازمان میراث فرهنگی كشور كاوش‌هایی در محل جمعه مسجد اردبیل به انجام رسانده كه به نتیجه‌های بسیار درخشان نیز رسیده است:
حفاری‌های انجام شده، هیأت باستان‌شناختی را با شبكه‌ گسترده مسجدی عظیم و ویران شده روبرو ساخت كه تاكنون كسی گمان وجود آن را نداشت و بیشتر نوشته‌ها و مطالعات تنها به بنای سرپای مكعب مستطیلی شكل محدود می‌شد. در حالی كه حجم موجود و سراپای ایوان و گنبدخانه، مجموعه‌ای بزرگ بود كه با گذشت زمان،‌ دست حوادث روزگار، اجزا و بخش‌های مختلف آن را به تل خاك بدل ساخت و عظمتی را در حجمی ناهماهنگ،‌ به اندازه‌های تقریبی 30×20 متر محدود ساخت كه از آخرین كف متعلق به سده نهم هجری، در حدود 10 متر ارتفاع دارد. امروزه تنها بخش‌هایی از ساقه ترك‌دار منشوری گنبد باقی‌مانده و گنبد رفیع تك‌پوش آن فرو ریخته است. ایوان شمالی گنبدخانه كه یادآور سنت ایوان‌سازی دوره ساسانی است،‌ در دوره قاجاریه به بقعه و شبستانی ساده با سقف مسطح تیرپوش تغییر شكل یافت.
از مسجد بزرگ سلجوقی نیز جز منار آجری استوانه‌ای شكل چیزی برجا نیست و مسجد عصر ایلخانی نیز با تغییراتی در پلان و فضاهای آن،‌ در دوره قره‌قویونلوها، دستخوش تخریب و دگرگونی شد.
سفال‌ها و آثار مكشوفه در جریان كاوش‌های هیأت باستان‌شناختی،‌ بیشتر به سده‌های پنج و شش هجری و مسجد سلجوقی تعلق دارد. بقایای كتیبه‌های فرو ریخته و شكسته سده‌های سوم و چهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری كه شبستان قرن نهم را محصور می‌كرد،‌ به دست آمده است.
بنای جمعه مسجد اردبیل تحت شماره 248 به ثبت تاریخی رسیده است.