علی بن عباس مجوسی اهوازی ارجانی (اهوازی)

اهوازی از جمله اطباء بزرگ اسلامی ایرانی است که خدمتی به سزا به طب اسلامی و نتیجه به طب دنیا کرده است. وی با چهار طبیب بزرگ ایرانی، طبری،رازی، ابن سینا و گرگانی ارکان مهم و بزرگ طب اسلامی را تشکیل می دهند.
● نام و نسب
نامش علی، پدرش عباس و کنیه اش ابوالحسن و عموما در کتب تواریخ و تراجم احوال به نام علی بن عباس مجوسی و تقریبا در جمیع کتب مورخین کلمه مجوسی در دنبال نام وی آمده است.
● تاریخ تولد و مولد
تاریخ تولد وی را هیچ یک از مورخین مشرق زمین در کتاب خود ذکر ننموده اند و چنان که می دانیم اصولا شرح حال مبسوطی از این پزشک در دست نیست، تا چه رسد به تاریخ تولد وی.
به هرحال آنچه که مسلم است آنکه وی در نیمه اول قرن چهارم هجری قمری به دنیا آمده است. مولدش ظاهرا یا اهواز و یا ارجان بوده و به این مناسبت به اهوازی ارجانی معروف می باشد.
وی طب را نزد ابوماهر (یا ابوعمران)موسی ابن سیار آموخته است. در شرح حال موسی بن سیار، به قول القفطی ابوعمران موسی بن سیار و به قول ابن ابی اصیبعه، ابوماهر موسی بن یوسف بن سیار می باشد.
به هرجهت از شرح حال اهوازی بیش از یکی دو موضوع در کتب مورخین نیامده و آنچه که درباره وی تحقیق شده بر روی کتاب تالیفی وی "ملکی" است.
● کتاب ملکی
تالیف بزرگ اهوازی کتاب "کامل الصناعه الطبیه الملکی" یا کتاب "ملکی" است. این کتاب در طی قرون متمادی مورد استفاده طلاب علم طب بوده است. عموم مورخین و تذکره نویسان خاور درباره این کتاب معتقد بودند، که از کتب طبی درجه اول می باشد و مطالعه آن را برای پزشکان لازم بلکه واجب می دانستند.
لوسین لکر نویسنده معروف تاریخ طب (چاپ پاریس ۱۸۷۶ م) که تعدادی از کتب طبی قدیمی را مورد مطالعه قرار داده چنین معتقد است: " مولف کتاب ملکی با جرات توانسته آنچه را که یونانی ها نتوانسته اند کشف کنند، به دست آورد و دنباله کار آنان را تعقیب و در کتاب خود جمیع معلومات طبی را جمع اوری کند. وی می گوید: "کتاب ملکی" با "حاوی" رازی قابل مقایسه نیست چرا که حاوی رازی ملخصی از جمیع معلومات قدیم و جدید مربوط به علم طب تا آن زمان را شامل می باشد، در صورتی که طب در کتاب ملکی به طور خاص و جامع بیان شده است، به این معنی که تمام قسمت های این کتاب منظم و جمیع معلومات و گفته هایی را که سایرین اقتباس کرده به طور کامل انتقاد کرده است."
کتاب ملکی مشتمل بر دو قسمت است: قسمت اول در طب نظری و قسمت دوم در طب عملی و هر کدام از این قسمت ها مشتمل بر ۱۰ مقاله و جمعا تمام کتاب ۲۰ مقاله دارد.
● نظرات اهوازی به پزشکان قبل از خود
اهوازی در مقدمه کتاب ملکی بعضی مطالب را تذکر داده است که اطلاع بر آن خالی از اهمیت نیست.
اهوازی در باب بقراط می گوید: بقراط در شرح بیماری ها خیلی به اختصار کوشیده و بعضی اوقات مطالب را تاریک نوشته و به این جهت از آنها نمی توان استفاده زیاد کرد، ولی در عین حال در بعضی موارد که با نهایت دقت مطالب را حلاجی کرده، موضوع را به ابهام کشانده است.
در باب جالینوس می نویسد: مطالب کتابش مشکل و در بعضی موارد دراز و تکرار عبارات را مرتکب شده است.
از تالیفات جدیدتر کتاب اهرن را می ستاید و از مطالبش تعریف و تمجید می کند، اما ترجمه عربی آن را ناقص می داند و در مداوای بیماری و علل و علامات آنها معتقد است که به طریق ایجاز نگاشته شده است.
در مورد ابن سرابیون گوید: که وی از جراحی ذکری نکرده و به علاوه امراض مهم مانند انوریسم (Anerrisme) را شرح نداده و مطالب را بی ترتیب و در هم و برهم نوشته و از علاج سرطان و سخت شدن مو و بعضی بیماری های پلک نام نبرده است. همچنین بیماری های رحم، بواسیر، شقاق، بیماری های جهاز تناسلی مرد و زن، واریس، علاج قرحه ها و بسیاری از بیماری های دیگر را ناقص نگاشته است.
و اما در باره رازی گوید: محمد زکریای رازی در کتاب منصوری شرح بیماری ها و درمان آنها را به طور ایجاز و اختصار نگاشته است، ولی در کتاب معروف حاوی وی جمیع مایحتاج اطباء را از بهداشت و مداوای بیماری ها و امزجه و تشریح اعضاء و اعمال دستی و غیر ذلک را به خوبی از عهده برآمده است، اما مرتب نمی باشد و این کتاب را جز نزد پادشاهان و توانگران جای دیگر نتوان پیدا کرد و جز عده معدودی به آن دسترسی ندارند. با تمام این احوال اهوازی از کتاب حاوی رازی، بسیار تجلیل کرده است.
● معاصران اهوازی در بیمارستان عضدی
چنانکه می دانیم بیمارستان عضدی به سال ۳۷۲ هجری به امر عضدالدوله دیلمی در طرف غربی بغداد تاسیس یافت که در آن عده ای از اطباء مانند ابوالحسن علی بن ابراهیم بن بکس و ابوالحسن بن کشکرایا معروف به تلمیذستان و ابویعقوب الاهوازی و ابوعیسی بقیه و نظیف القس رومی و بنوحسنون و از چشم پزشکان ابوالنصر الدحنی (الدحلی) و از جراحان ابوالخیر و ابوالحسن بن تفاح و عده دیگری از اطباء به خدمت اشتغال داشتند. اهوازی با تمام این پزشکان معاصر بود.
● وفات اهوازی
اهوازی به سال ۳۸۴ هجری قمری مطابق با سال ۹۹۴ میلادی اتفاق افتاد و معلوم نیست در بغداد یا شیراز فوت کرده و در کدام یک از این دو شهر به خاک سپرده شده است.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی درمانگر