اهمیت و ویژگی‌های قرض‌الحسنه

در سال‌های اخیر موضوع اعتبارات خرد نظام بانکی در تمام کشورها از اهمیت خاصی برخوردار شده است، سازمان ملل سال ۲۰۰۵ میلادی را سال اعتبارات خرد نامید و اعلام کرد که بسیاری از مشکلات اجتماعی کشورها از جمله آ‌موزش، تامین اشتغال کوچک، ازدواج جوانان، توسعه روستاها، توسعه بهداشت و توسعه گردشگری از طریق اعتبارات خرد قابل رفع خواهد بود.
مطالعات و مقالات و کتب آقای آمار تیاسن به اتکا به استفاده از اعتبارات خرد برای به فعلیت درآوردن استعدادهای نهفته در جامعه به خصوص در روستاها منجر به اعطای جایزه نوبل به این اقتصاددان شهیر شد. آقای محمد یونس در بنگلادش با ایجاد و فعال‌سازی موفق بانک اعتبارات خرد برای توسعه روستاها جایزه نوبل گرفت. این در حالی است که در کشور ما چه بسیار از هموطنان جوان به خاطر نداشتن حتی چند میلیون تومان ازدواجشان به تعویق می‌افتد یا اینکه نمی‌توانند ازدواج کنند، چه بسیاری از هموطنان ما به دلیل نداشتن چند میلیون تومان نمی‌توانند بیماری خود یا فرزندشان را درمان کنند، چه بسیار کسانی که با همه قابلیت و توان به دلیل نداشتن چند میلیون تومان نمی‌توانند شغل کوچکی را برای خود فراهم کنند، یا اینکه نمی‌توانند سرپناهی را برای خود دست‌کم اجاره کنند، چه بسیار از کسانی که آرزوی یک سفر سیاحتی یا زیارتی را دارند و این سفرها با چند صد هزار تومان امکان‌پذیر می‌شود، اما نمی‌توانند این مبالغ را فراهم کنند.
در کشور ما اعتبارات خرد در قالب قرض‌الحسنه تبلور یافته است و خوشبختانه به جز مزد کار هیچگونه سودی هم به این اعتبارات تعلق نمی‌گیرد و از ارزان‌ترین اعتبارات هستند. در دین اسلام که ما مفتخر به این دین مبین هستیم تاکید ویژه‌ای به قرض‌الحسنه شده است این نوع قرض چه در قرض خون (شهدا) و چه در قرض پول (قرض‌الحسنه) به معنای قرض به خدا تلقی شده است، (اقرض‌ا... اقرض‌ا... می‌زند خلق مفلس کد به ایشان می‌کند) و هر کس به خدا قرض دهد خداوند هجده برابر آن را در روز‌ آخرت به او پاداش می‌دهد و ارزش قرض پول را بسیار بیشتر از بخشش آن قلمداد کرده است؛ چرا که در بخشش شما ماهی را به نیازمند می‌دهید تا برای یک بار آن را بخورد، اما در قرض به شخص نیازمند پول ارزان و به صورت موقت، قرض می‌دهید تا ابزار ماهیگیری برای خود فراهم کند و پول شما را نیز برگرداند یا اینکه به جای خم کردن شاخه درخت برای چیدن میوه سیب به او قرض می‌دهید که سکویی برای خود مهیا کند تا آن را زیرپا قرار داده و دست خود او به سیب برسد و پس از آن پول شما را نیز برگرداند.
هم‌اکنون قدرت تسهیلات‌دهی بانک‌ها براساس عقد قرض حدود ۱۰هزار میلیارد تومان است و اگر به هر یک از نیازمندان فوق بتوان ۲میلیون تومان قرض داد، سالانه نیاز ۵میلیون نفر از نیازمندان کشور با اتکا به اعتبارات خرد و ارزان نظام بانکی را می‌توان رفع کرد. این در حالی است که هزاران صندوق قرض‌الحسنه نیز در سراسر کشور فعال هستند و منابع در اختیار آنان نیز قابل توجه است.
با توجه به آنچه گفته شده چه باید کرد؟ یا چگونه می‌توان با اتکاء به قابلیت دین مبین اسلام و اعتقادات مردم و ابداع روش‌های نوین مبتنی بر این عقد و توانمندی‌های نظام بانکی به امر توسعه عدالت اجتماعی و رفع فقر با حفظ کرامت انسانی اهتمام نمود. برای این منظور ابتدا به اهمیت عقد قرض‌الحسنه در کشورمان می‌پردازیم.
● اهمیت قرض‌الحسنه:
قرض‌الحسنه دارای اهمیت‌های ویژه‌ای می‌باشد که به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
۱) امری مقدس و ارزشمند و پسندیده است.
۲) باعث کمک به نیازمندان و رفع معضلات اجتماعی می‌شود.
۳) روشی کارآمد مبتنی بر دین می‌باشد.
۴) ساز و کاری مناسب برای استفاده از وجوه متدینین در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است.
۵) نگرانی متدینین نیازمند را رفع می‌نماید.
۶) از مصادیق بانکداری خرد که موضوع روز نهادهای پولی و مالی بین‌المللی است، می‌باشد.
با تمام اهمیت گفته‌شده وجود جذب و اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه در کنار دیگر عقود بانکی باعث ایرادات اساسی شده است. این امتزاج و اختلاط باعث شده است که این خدمت آسمانی به حلاوت و شیرینی بایسته خود در کام مردم ننشیند. این تفاوت‌ها را می‌توان به شرح زیر برشمرد:
▪ ویژگی‌های منابع و مصارف عقد قرض‌الحسنه:
- ارقام قرض‌الحسنه کوچک هستند.
- سپرده‌گذاران و مشتریان این عقد متعدد و زیاد هستند.
- امکان اخذ زیاده و سود از این عقد وجود ندارد.
- مورد تاکید و حساسیت فراوان شرع هستند.
- این منابع ارزان‌قیمت هستند.
- این منابع برای رفع مشکلات اجتماعی جامعه مورد استفاده قرار می‌گیرند.
▪ ویژگی‌های منابع و مصارف سایر عقود:
ـ ارقام منابع و مصارف این عقود بزرگ می‌باشد.
ـ مشتریان و سپرده‌گذاران آنها عمدتا بنگاه‌داران و فعالان اقتصادی هستند.
ـ برای اعطای تسهیلات از عقود مختلفی استفاده می‌شود.
ـ استفاده‌کنندگان از این تسهیلات فعالان اقتصادی و با هدف کسب سود بیشتر می‌باشد.
ـ حساسیت شرع در مورد این عقود معطوف به اجرای واقعی و تحقق آن بر اساس مقررات و قصد و نیت طرفین است.
● ایرادات و اشکالات موجود در وضعیت فعلی اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه:
برای استفاده از این قابلیت بزرگ در کشور هم اکنون ایرادات و اشکالات زیر در حوزه قرض‌الحسنه نظام بانکی وجود دارد:
۱ ) از تمام ظرفیت عقد قرض‌الحسنه در نظام اقتصادی- اجتماعی کشور استفاده نمی‌شود.
۲) تمام منابع حاصل از سپرده قرض‌الحسنه برای اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه به کار گرفته نمی‌شود.
۳) اختلاط وجوه ناشی از عقد قرض‌الحسنه با سایر منابع موجب نگرانی می‌باشد.
۴) یکی از دلایل گسترش بی‌رویه و خارج از نظارت موسسات و صندوق‌های قرض‌الحسنه به دلیل فقدان بانک‌های قرض‌الحسنه کارآمد می‌باشد.
۵) رقابت‌ بانک‌ها برای جذب منابع ارزان قیمت قرض باعث رواج قرعه‌کشی‌های پرهزینه شده است.
۶) یکسان‌انگاری قرارداد قرض در سپرده‌های جاری با قرض‌الحسنه در سپرده‌های پس‌انداز موجب مشکلات فراوان شده است.
۷) عدم ارائه ابزارهای مالی اقتصادی مبتنی بر عقد قرض از جمله قرض سکه و قرض با حفظ ارزش پول باعث عدم پویایی این عقد شده است.
۸) فقدان ساز و کار مجزا و مناسب و قرار گرفتن منابع قرض‌الحسنه در کنار سایر منابع باعث نگرانی‌های زیر شده است.
اولا) به دلیل تعدد مشتریان این عقد و کوچک بودن ارقام آنها امکان تکریم مشتریان توسط بانک‌های بزرگ سلب شود.
ثانیا) به دلیل کوچک بودن ارقام و تعدد مشتریان امکان خدمات‌دهی مناسب به فعالان اقتصادی از بانک سلب شود.
ثالثا) عقد قرض به امور اجتماعی توجه دارد در حالی‌که سایر عقود، مبنایی صرفا اقتصادی دارند. انجام توامان آنها توسط یک بانک یا یک باجه بانکی باعث سردرگمی و مشکلات برای بانک و مشتری می‌شود.
رابعا) عقد قرض، ماهیتی غیرانتفاعی دارد، اما سایر عقود انتفاعی می‌باشند. انجام توامان دو فعالیت با دو ماهیت متفاوت نیز سختی‌ها و ایرادات خاص خود را به دنبال دارد.
چه باید کرد؟ برای استفاده از این قابلیت بزرگ دینی و برای بسط عدالت اجتماعی و استفاده مطلوب از اعتبارات خرد نظام بانکی باید اقدامات اساسی نمود. تحقق این آرمان می‌تواند با ایجاد و فعال‌سازی بانک قرض‌الحسنه، ایجاد و تسهیل زمینه برای تبدیل موسسات قرض‌الحسنه به بانک یا بانک‌های قرض‌الحسنه مجال تحقق یابد و باید با اتکا به آموزه‌های دینی و تجربه ارزشمند قرض‌الحسنه الگویی مناسب برای جهان اسلام و حتی نظامات پولی خیرخواهانه دنیا ارائه نمود. کما اینکه تجربه بانکداری اسلامی و اوراق مشارکت کشور ما، زمینه بسط بانکداری اسلامی و انتشار اوراق مالی اسلامی در جهان اسلام و حتی در بانک‌های غیراسلامی و غیرموحد را فراهم نموده است. همچنین باید در ساماندهی منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها و جهت‌دهی این منابع فقط برای رفع نیازمندی‌های پیش گفته اهتمام نمود، به‌علاوه باید تلاش کرد که با جداسازی سازوکار جذب و اعطای قرض‌الحسنه بانک‌ها و ساماندهی این منابع در قالب موسسات قرض‌الحسنه بانکی زمینه‌ای ایجاد کرد که هم تمامی منابع قرض‌الحسنه در قالب این عقد و بدون هیچگونه سودی به نیازمندان پیش گفته اعطا شود و همچنین با جداسازی این منابع خرد که تعداد سپرده‌گذاران و تسهیلات‌ گیرندگان آن بسیار زیاد می‌باشند زمینه‌ای ایجاد کرد تا امکان تکریم سپرده‌گذاران و مشتریان قرض‌الحسنه و رفع نیاز آنها فراهم شود و بانک‌ها نیز موفق شوند عملیات بانکی خود را بسط دهند و پشتیبان و حامی اصلی بنگاه‌های اقتصادی و تولیدکنندگان باشند و تکریم آنها را نیز به احسن وجه محقق سازند به یاری خداوند توانا.

سید حمید پورمحمدی
معاون وزیر اقتصاد در امور بانک، بیمه و شرکت‌های دولتی

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد