بهره وری انسان از پارک ها و مناطق حفاظت شده

حضور انسان و فعالیت های او مهم ترین شکل تعرض و اختلال روی فون و فلور پارک ها و مناطق حفاظت شده تلقی می شود. ازدحام بیش از حد و تباهی منابع محوطه های تفرجی از اواخر سال ۱۹۲۰مورد توجه قرار گرفت. (Meineke,۱۹۲۸ ) گزارشات کمیسیون تجدید نظر منابع تفرجی (۱۹۶۲) سبب حمایت فراتر از اتکا به ظرفیت برد در طراحی پارک های طبیعی شد که در نتیجه پیشرفت عملی و نظری در این ارتباط در سال ۱۹۶۴ اتفاق افتاد. متعاقب آن محققان بسیاری (۱۹۸۲ Bury, ۱۹۷۶; Brown, J., ۱۹۷۷; Ream, ۱۹۸۰; Cole and Schreiner, ۱۹۸۱،Washburn) تلاش کردند ظرفیت برد را برای منابع ویژه تعریف کنند. تطبیق حساسیت جانداران متعدد وابسته به محوطه تفرجی به استعداد نهانی محوطه در تحمل سطوح مراجعان، ظرفیت برد محوطه مزبور را مشخص می کند. در پاسخ به رشد روزافزون تقاضا برای تفرج، محققان طی مطالعات متعدد، اثرات تفرج در طبیعت را مورد ارزیابی قرار داده اند. متدولوژی های متعدد در ارتباط با طراحی و برنامه ریزی تفرجی در پارک ها پیشنهاد شده که با درجات متنوع در چارچوب ظرفیت برد تفرجی ادغام و کاربری آن را ارتقا می دهند. اهم این متدولوژی ها عبارتند از:
۱) مدل طیف فرصت های تفرجی
۲) مدل حدود تغییرات قابل قبول
۳) مدل مدیریت اثرات بازدید کننده
۴) مدل فعالیت های بازدید کننده و فرآیند مدیریت
۵) مدل تجربیات بازدیدکننده و حفاظت منابع تشریح منطقه مورد مطالعه اکوسیستم راکی مرکزی محدوده ای به وسعت ۴۰ هزار کیلومترمربع را شامل می شود که حدود۳۰ درصد از این منطقه حفاظتی تلقی می شود. پارک ملی بنف با وسعت ۶۶۴۱ کیلومترمربع در مرکز اکوسیستم راکی مرکزی کانادا واقع شده است. اکوسیستم مرکزی کوهستان راکی، شامل چهار پارک ملی و سه پارک ایالتی بوده که از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی شناسایی شده است (۱۹۸۶ Achuff L. P. and C. White, ) محدوده مورد تحقیق حدود ۲۰ هزار هکتار از واحد مدیریت سیمای سرزمین بنف را شامل می شود.
اکوسیستم های محلی سومین سطح تنوع بیولوژیکی در کلاسه بندی تنوع در پارک های ملی کانادا محسوب می شوند. اکوسیستم های محلی با تفاوت های ویژه خاک و پوشش گیاهی که در تفکیک اکوسیستم های سطوح بالا معنی دار نبوده ولی در تغییرات درونی و تفکیک اکوسیستم سیمای سرزمین به اکوسیستم های محلی نقش معنی دار تعیین کننده دارند، مشخص می شوند. تنوع ژئولوژی پارک ملی بنف در بخش جنوبی کمربند تراست کوهستان راکی استقرار یافته و معرف ژئوسینکلیانی کوردیللیران است (Banff N P.۱۹۹۸) توسعه و تکامل خاک و پوشش گیاهی تحت تاثیر ژئومورفولوژی است. کلاس های ژئومورفولوژی بر اساس مواد پیدایشی، القای سطحی و فرآیند تغییرات تعریف می شوند. (a ۱۹۷۸.C.S.S.C ) در محدوده مورد مطالعه ۱۷کلاس ژئومورفولوژی قابل تمییز است. تنوع خاک پنج فاکتور عمده در شکل گیری خاک موثر هستند یا به بیان دیگر خاک معرف شرایط ویژه فاکتور هایی چون موجودات زنده، مواد مادری، آب و هوا، عوارض و طول پایداری (زمان) است. در مجموع هشت رده خاک در پارک های ملی بنف و جاسپر شناسایی شده است. (a ۱۹۷۸.C.S.S.C ) از این تعداد شش رده غالب در محدوده مورد مطالعه قابل تمییز است.
تنوع گیاهی بر مبنای مطالعاتی که طی سال های ۱۹۷۹-۱۹۷۴ در ارتباط با کلاسه بندی اکولوژیکی پارک های بنف و جاسپر انجام گرفته، ۸۵ تیپ گیاهی غالب در پارک های ملی بنف و جاسپر شناسایی شده است که در مجموع ۱۶ تیپ گیاهی غالب در محدوده مورد مطالعه قابل تمییز است. تنوع حیات وحش براساس مطالعه مورد اشاره در مبحث تنوع گیاهی، شش جمعیت محلی دوزیستان و خزندگان، ۲۸۱گونه پرنده، ۵۹ گونه پستاندار، ۱۱گونه ماهی و تعداد زیادی بی مهرگان آبزی در پارک های ملی بنف و جاسپر شناسایی شده است. (۱۹۹۰.Banff N.P ) منابع ویژه: براساس نادر بودن، شکنندگی (حساسیت به اختلالات)، اهمیت اکولوژیکی (زیستگاه های کلیدی) و ارزش علمی، منابع ویژه پارک های ملی کانادا به طور عام دسته های زیر را شامل می شوند:
▪ آثار فیزیکی
▪ آثار بیولوژیکی
▪ آثار فرهنگی باستانی (ماقبل ۱۷۷۵)
▪ آثار فرهنگی تاریخی (بعد از ۱۷۷۵) نواحی با بیش از یک اثر ویژه یا دارای اثر ویژه با ارزش خارق العاده به عنوان ناحیه طبیعی معنی دار تلقی می شود. پارک ملی بنف دارای ۲۷ ناحیه معنی دار است. سرزمین سرخپوستان، دریاچه های مینیوانکا، ویرمیلیون، جانسون و چشمه های آب گرم و بسیاری منابع ویژه آبی و... نمونه هایی از منابع ویژه در محدوده مورد مطالعه است. حضور و بهره وری انسان از محدوده مورد مطالعه پارک ملی بنف تحت فشار حضور انسان و چندپارگی زیستگاهی حیات وحش ناشی از آن شدیداً مورد تهدید است. اکوسیستم طبیعی قویاً تحت نشانزد حضور انسان، توسعه فیزیکی، عملکرد مکانیکی و آلاینده ها است.
سنجش انجام گرفته طی سال های ۱۹۹۶ -۱۹۹۵ نشان می دهد حدود ۸/۴ میلیون نفر بازدیدکننده از امکانات تفرجی بهره وری کرده و حدود ۲/۵ میلیون نفر دیگر در حاشیه سفر های خود، گذری بر پارک نیز دارند. بحث و نتیجه گیری امروزه طراحی با رویکرد اکولوژیک در مجموعه سیستم های مدیریتی منابع طبیعی تجدیدشونده به عنوان واقعیت انکارناپذیر مطرح است. هدف این تحقیق از بدو امر کند و کاو در سیستم مدیریتی ذخیره گاه زیست کره راکی مرکزی، به عنوان دومین ذخیره گاه زیست کره مدیریت یافته با معیار ها و استاندارد های علمی و تحقیق ویژه در پارک ملی بنف، به عنوان اولین پارک ملی مدیریت یافته کانادا و انتقال یافته های علمی برای ارتقای طراحی و مدیریت منابع طبیعی منحصر به فرد سرزمین ایران به ویژه جنگل های هیرکانی بوده است.
دستاورد این تحقیق قدمی هر چند بسیار کوچک در این راستا است. در مدیریت نوین منابع طبیعی، مدیریت سیستم های زیر مجموعه بلااستثنا به آنالیز و شناخت اکوسیستم متکی هستند. مدل ابداعی در این تحقیق به نوبه خود حفاظتی تلقی شده و به تفرج و پتانسیل تفرجی به عنوان یک زیرسیستم مرتبط با ساختار و عملکرد اکوسیستم نگاه می کند. آماده سازی بستر مطالعه برای طراحی با رویکرد اکولوژیک یک اولویت انکارناپذیر جهت اعمال مدیریت حفاظتی در منابع منحصر به فرد هیرکانی محسوب می شود. مدل کلاسه بندی اکولوژیکی سرزمین (ELC) به عنوان روش مناسب برای منطقه هیرکانی در جهت کاربری مدل ابداعی معرفی می شود. روش کلاسه بندی اکولوژیک (بیوفیزیک) با در نظر گرفتن معیار ها و ضوابط بومی و ملی سرزمین می تواند چراغ راه اعمال مدیریت حفاظتی در جنگل های هیرکانی تلقی شود. شناسایی و مرزبندی سطوح سه گانه اکوسیستم اساس و مبنای روش طراحی ELC محسوب می شود.لذا می توان ادعا کرد: این تحقیق یک مبنای علمی را برای فرابینی و تنظیم معقولانه بهره وری تفرجی انسانی در پارک ها و مناطق حفاظت شده فراهم خواهد آورد.
بر این اساس و با شناخت پراکنش قابلیت های اکولوژیکی بهره وری تفرجی، تخریب ناشی را به حداقل میزان ممکنه تقلیل و پایداری سازگان طبیعی را بهبود خواهد بخشید. دستاورد این تحقیق اعتبار علمی تصمیم گیری مدیریتی در ارتباط با حداقل تغییر قابل قبول در اکوسیستم محلی را ارتقا می دهد. در یک جمع بندی نو آوری تحقیق این است که مدل ابداعی طی این تحقیق ضمن معرفی مناسب ترین ترکیب پارامتر های معرف پتانسیل تفرجی، وزن و اهمیت نسبی هر یک از پارامتر ها بیان می دارد.

دکتر مرتضی شریفی

منبع : روزنامه سرمایه