سدهای بزرگ – پایان یک عصر؟

براساس آخرین آمار كمیسیون بین المللی سدهای بزرگ*(ICOLD) در حدود ۰۰۰، ۴۰ سد بزرگ برروی رودخانه های جهان ساخته شده است . بیشتر آنها در عرض ۳۵ سال اخیر ساخته شده اند و چیزی بیش از ۱۶۰۰ سد دیگر در ۴۰ كشور جهان در حال ساخت است . امّا آیا عصر ساخت سدهای بزرگ در حال به پایان رسیدن است ؟ هم اكنون اتحادی از گروههای فشار، جوامع روستایی نقل مكان شده و سازمانهای زیست محیطی موفق به تعطیل كردن بعضی از پروژه های سد سازی در كشورهای هند و ایالت متحده شده اند.در ماه اوت ‍‍آینده كمیسیون جهانی سدها ( WCd ) كه مستقل بوده و در سال ۱۹۹۸ توسط بانك جهانی و اتحادیه حفاظت جهانی (IUCN) تأسیس شده به چشم انداز اثرات توسعه ای طولانی مدت سدها پرداخته و نتایج یافته های دوسالانه خود را به چاپ خواهد رساند . در گزارش اولیه دوازده مأمورعالی رتبه به كمیسیون ، این نتیجه بدست می آید كه بسیاری از مزایای توسعه ای ادعایی برای سدسازی ، مورد توجه قرار نمی گیرند و یا در عمل به دست نمی آیند. و مردمی كه از این پروژه ها منتفع می شوند ، درحقیقت آنهایی هستند كه در قله قطب اقتصادی اجتماعی جامعه قرار دارند. آقای پروفسور قادر اسمال ( Kader Asmal) وزیر علوم آفریقای جنوبی و رئیس كمیسیون جهانی سدها ، در دسامبر گذشته اظهار داشت : سدها گزینه هایی فنی و هم انتخابی توسعه ای هستند .وی افزود : در نگاه به سدسازی بعنوان پاسخی به نیازهای اجتماعی ، كمیسیون جهانی سدها به طور اجتناب ناپذیری با مفهوم « توسعه » رودررو می شود.بخشی از هزینه ها و پرداخت های كمیسیون جهانی سدها بابت كشف مناطق سدسازی است . ممكن است برای مثال شامل نیازهای صنعتی و شهر نشینان در مقابله با كشاورزی و جمعیت روستایی یا حتی بدگمان تر ، مقابله صنعت سد سازی با آنهایی صورت پذیرد كه از تكنولوژی میانه ای برخوردارند و یا به دنبال راه حلهای سنتی برای حل چالشهای توسعه می باشند. برای ICOLD ، ارتباط بین سدسازی و توسعه امری آشكار است. یكی از اصول ICOLD بر این استوار است كه دو امر ضروری و اجتناب ناپذیر برای هر ملتی آب و انرژی است.اما از آنجاییكه این منابع به شدت كمیاب بوده و از طرف دیگر تقاضا برای آنها روزبه روز در حال افزایش است ، لذا تقریباً سدسازی مترادف با توسعه شده است . بنابراین با وجود اینكه سدسازی در كشورهای پیشرفته در دهه اخیر روبه كاهش گذاشته است ، امّا ساخت و سازهای عمده ای در كشورهای در حال صنعتی شدن مانند پروژه "تری گور جز "در چین و پروژه "توسعه دره نارمادا" در هند دردست اجرا می باشند . بیش از نیمی از سدهای بزرگ ( بیش از ۲۲۰۰۰ ) در كشور چین است و این در حالی است كه كشور هند نیز به سومین كشور سازنده سدهای بزرگ مبدل شده است ( با بیش از ۳۰۰۰ سد بزرگ در حال ساخت ) .اگر چه سدها تولید كننده برق بدون اثرات گلخانه ای هستند – در حدود ۲۰ درصد برق جهان و ۷ درصد كل انرژی ، براساس آمار " ICOLD "از طریق سدها تأمین می شوند – لكن هدف اولیه ساخت آنها كنترل آب است . مخزن سدها آب آشامیدنی را فراهم ساخته و در عین حال چرخه نوسانات آب را در زمانهای سیل و خشكسالی تا حدودی تنظیم می نماید. سدها این كاركرد را با ذخیره آب در فصول بارانی در پشت سدها و آزاد سازی آبهای پشت سد در هنگام كم آبی انجام می دهند.امّا مهمتر از اینها سدها آب لازم برای آبیاری زمینهای كشاورزی را مهیا می نمایند. براساس آمار برنامه محیط زیست ملل متحد ( UNEP) كشورهای در حال توسعه ۷۵ درصد از آب خود را به مصرف آبیاری كشاورزی می رسانند . در بعضی از كشورها این آمار بالای ۹۰ درصد است . براساس آمار "ICOLD "، یك سوم كل غذای تولیدی هم اكنون از آبیاری این زمینها فراهم می شود . و سازمان آبیاری را تنها راه رفع نیازهای روز افزون به غذا ، با چشم انداز ۸۰ درصد تولید غذا از زمینهای تحت آبیاری تا سال ۲۰۲۵ می دانند.
امّا مستندات برای آبیاری چندان هم قاطع و صریح نیست . براساس اظهار شبكه بین المللی آبیاری (IRN ) كه یك سازمان غیر دولتی است كانالهای آبیاری سبب مردابی شدن آبها می شوند. از طرفی محصولات تولید شده اغلب برای صادرات استفاده شده و برای تغذیه مردم فقیر، قشری از مردم كه سریعاً در حال افزونی است ، به كار نمی روند و این غالباً همان مردمی هستند كه در اثر آبگیری سدها مجبور به از دست دادن خانه و زندگی خود می شوند.پس باید اضافه كرد كه سد سازی قبل از اینكه یك وات برق و یا یك لیتر آب برای آبیاری تولید نماید ، سبب بی خانمانی دهها هزار نفر از مردمی می شود كه ناچار ند دره رودخانه پشت سد را برای آبگیری آن ترك نمایند. شبكه بین المللی آبیاری (IRN ) اضافه می نماید ، در سطح جهانی آبگیری پشت سدهای بزرگ ساخته شده از سال ۱۹۳۰ ، سبب بی خانمانی حداقل ۳۰ میلیون نفر شده است . در گذشته دولتها ، هزینه انسانی را « اثر جانبی » اجتناب ناپذیر توسعه به شمار می آوردند . هم اكنون این مردم بی خانمان خواهان شنیدن حرفهای خود هستند.یكی از گزارشهای رسیده به كمیسیون می گوید : تجارب گذشته این نكته را به كمیسیون خاطر نشان می سازد كه برنامه های اسكان مجدد مردم در منطقه اغلب با تأخیر زمانی ( نسبت به سیكل انجام پروژه ) با منابع مالی كم و ناكافی ، از شرایط اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، روانشناختی و بدون توجه به شرایط زیست محیطی محل به اجرا در می آیند . این برنامه ها در یك چارچوب زمانی بسیار كوتاه و با هدف جنبی ترمیم سطوح درآمدی (گذشته ) به اجرا در آمده و اغلب قبل از اسكان مجدد و بهبود وضعیت مردم آن منطقه به پایان می رسند.
یكی از سؤالاتی كه شورای سد سازی در گزارش نهایی خود به دنبال دستیابی به جواب آن است اینكه آیا از دست دادن سبك قدیمی زندگی روستایی نیز جزء هزینه ملتی است كه باید برای بدست آوردن امنیت اكثریت پرداخت شود ?بعضی ها همچون شبكه بین المللی آبیاری (IRN ) معتقدند ، اینكه ساخت سدهای در مقیاس بزرگ موجب توسعه می شود امری دروغین و جعلی است حتی در مورد سودی كه جوامع شهری بزرگ از آن برخوردار می شوند.پاتریك مك كولی در كتاب « رودخانه های خاموش » كه با همكاری شبكه بین المللی آبیاری به چاپ رسانده است ، می گوید: سدها چیزی بیشتر از یك ماشین ساده برای تولید برق و ذخیره آب نیستند . سدها چه از نوع بتونی ، سنگریزه ای و یا خاكی تجلّی ایدئولوژی غالب عصر فن آوری هستند كه تحت عنوان نشانه های توسعه اقتصادی و پیشرفت علمی در هماهنگی با بمب های اتمی و موتور اتومبیلها ساخته می شوند .بعضی دیگر از منتقدان اظهار می دارند كه صنعت سدسازی فقط دركشورهای در حال توسعه رونق دارد . چرا كه بازار این صنعت در كشورهای توسعه یافته ، تقریباً خشك شده است. در گذشته وامهای دریافتی از بانك جهانی و مؤسسات مالی بین المللی این صنعت چند میلیارد دلاری را به جریان انداخته ، ضمن اینكه تجارت و كسب و كار پر سود رونق یافته و انتقال تكنولوژی برای كشورهای مقروض میسر خواهد شد.اما امروزه ، با بالا گرفتن اعتراضات از سوی گروههای فشار ، ایالات متحده و بسیاری از دولتهای اروپایی تا حد زیادی از مشغول شدن خود به پروژه هایی نظیر "تری گور جز" و" نارمادا" كاسته اند. با توجه به قدرتی كه عمدتاً‌هنوز دردست سازندگان سدها قرار دارد، گزارش آتی شورای جهانی سد حداقل می تواند خطوط راهنمایی را فراهم آورد تا سلب مالكیت شدگان جزء كسانی قرار گیرند كه از این پروژه ها سود برده و گستره خرابیهای جبران ناپذیر را نیز به حداقل رسانند.
*ICOLD یا كمیسیون بین المللی سدهای بزرگ كه در سال ۱۹۲۸ تأسیس شده است ، به دنبال پیشرفت هنر و علم سدسازی است . این كمیسیون دارای ۶۰۰۰ عضو حقیقی و كمیته های ملی در ۸۰ كشور است . براساس تعریف این كمیسیون سدهای بزرگ ، سدهایی با ارتفاع بیش از ۱۵ متر می باشند .
* مردابی شدن ( Eutrophication) عارضه ای است كه در اثر ایستایی شدن آب بوجود آمده و در پی آن زندگی گیاهی در آبها رشد و نمو پیدا كرده و سبب كاهش اكسیژن موجود در آب می شوند.
پیتر كولز ، روزنامه نگار بریتانیایی ، كارشناس امور علمی و محیط زیست
برگردان: قاسم نصر

منبع : پایگاه اطلاع رسانی وزارت نیرو