طرح تحول اقتصادی و اهداف نظام مطلوب یارانه ها

یکی از مشکلات مهم نظام فعلی، رابطه مستقیم بهره ‌مندی از یارانه ‌ها با میزان مصرف است، بدان مفهوم که گروه ‌های با مصرف بالاتر، بیشتر از یارانه برخوردار می‌شوند.
یارانه ‌ها از جمله ابزارهای مهم حمایتی دولت‌ها محسوب می شوند که برای حمایت از مصرف‌ کنندگان، تولید‌کنندگان و صادر کنندگان پرداخت می‌شوند.
در یک تعریف کلی، یارانه‌ ها به عنوان کمک‌‌های دولت تلقی می‌شوند که اولاً به مصرف‌ کنندگان اجازه می‌دهد که کالاها و خدمات را در قیمت‌های پائین‌تر از قیمت‌های بازار خریداری کنند و ثانیاً درآمدهای تولید‌کنندگان را در مقایسه با حالت بدون مداخله، افزایش می‌دهد.
باید توجه داشت که صرف پرداخت یارانه ضامن دستیابی به رفاه اجتماعی بالاتر نیست. تنها هنگامی می‌توان نسبت به اثربخشی یارانه‌ ها در اقتصاد اطمینان یافت که این ابزار حمایتی، به نحو هدفمند مورد استفاده قرار گرفته باشد. در حقیقت، هدفمند سازی یارانه‌ها ـ بوی‍ژه یارانه انرژی ـ مسیری است که لاجرم کشور باید در آن گام بردارد و هر چه این حرکت به تأخیر افتد ، عوارض و هزینه‌ های آن بیشتر خواهد بود.
● مشکلات نظام فعلی پرداخت یارانه
در نظام فعلی پرداخت یارانه، اگر چه مبلغ هنگفتی به صورت مستقیم و غیرمستقیم در اختیار مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان قرار می‌گیرد و از این طریق زمینه ‌های افزایش رفاه اقتصادی و توان رقابت‌ پذیری اقتصادی فراهم می‌آید، همچنان مشکلاتی در عملکرد وجود دارد که مانع از تحــقق کامل اهداف این نظام می‌باشد. در این قسمت به مهمترین این مشکلات پرداخته شده است.
● پرداخت همگانی و کاهش اثربخشی یارانه‌ ها
یکی از مشکلات مهم نظام فعلی، رابطه مستقیم بهره ‌مندی از یارانه ‌ها با میزان مصرف است، بدان مفهوم که گروه ‌های با مصرف بالاتر، بیشتر از یارانه برخوردار می‌شوند.
افزایش بی‌رویه مصرف و فشار بر منابع عمومی بودجه دولت پرداخت یارانه و عدم افزایش قیمت‌های انرژی طی سال‌های اخیر منجر به ایجاد شکاف بین قیمت‌های داخلی و جهانی انرژی شده است.
● کاهش رقابت مندی تولیدات داخل در بازارهای جهانی
پایین بودن قیمت انرژی در داخل منجر به اقتصادی شدن استفاده از فناوری‌های هدر دهنده انرژی می‌شود. این امر منجر به افزایش قابل توجه مصرف انرژی و افت شدید بهره‌ وری انرژی و بنابراین افزایش شدت انرژی به نسبت بسیاری دیگر از کشورها می‌شود.
علاوه بر موارد مذکور برخی دیگر از مشکلات نظام فعلی پرداخت یارانه ‌ها در اقتصاد ایران عبارت‌اند از:
▪ رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای خدمات عمومی و زیربنایی در کنار محدودیت‌ منابع؛
▪ فراهــم شدن زمینه فسادهای اقتصادی به وی‍ژه قاچاق کالاهــای یارانه‌ای؛
▪ کاهش تورم کنونی در مقابل افزایش تورم آینده به دلیل بر هم خوردن توازن بودجه؛
▪ افزایش مقاومت در برابر تغییر و مشکل تر شدن اصلاح نظام پرداخت یارانه‌ها؛
▪ افزایش هدر رفت منابع و تشدید تخریب محیط زیست،
لذا، اگر اثربخشی یارانه‌ها موردنظر است . در وهله اول باید نسبت به هدفمند ساختن این ابزار حمایتی اقدام شود. با اتخاذ چنین رویکردی،‌ می‌توان نسبت به تأمین شرایط زیر اطمینان بیشتری داشت:
▪ افزایش کارایی نظام اقتصادی از طریق آزادسازی قیمت؛
▪ کاهش فساد، رانت و اتلاف منابع ناشی از یارانه‌های غیرهدفمند؛
▪ اصلاح ساختار درآمدی بنگاه‌های تولید‌کننده انرژی و تغییر نظام توجیه فنی ـ اقتصادی طرح‌های تولید انرژی؛
▪ اصلاح ساختار تولید در راستای به کارگیری فناوری با شدت انرژی پایین؛
▪ افزایش احتمال اقتصادی شدن پروژه های تأمین انرژی از منابع تجدیدپذیر؛
▪ مصرف بهینه انرژی و کاهش قاچاق؛
▪ کاهش مخارج عمومی و رفع عدم تعادل‌های بودجه‌ ای؛
▪ کاهش شکاف مصرف انرژی بین گروه‌های درآمدی؛
▪ بهبود شاخص‌های زیست محیطی به دلیل صرفه‌جویی در مصرف انرژی ‌های فسیلی؛
▪ افزایش توان صادراتی کشور به دلیل کنترل رشد مصرف داخلی؛
▪ بهبود شفافیت مالی دولت و شرکت‌های دولتی.
● راهکارهای عملیاتی اصلاح نظام یارانه
برنامه‌ های عملیاتی هدفمند کردن یارانه‌ها را می‌توان به صورت موارد زیر برشمرد:
۱) شناسایی اقشار و فعالیت‌های آسیب‌ پذیر؛
۲) تبیین مبانی،‌ تعیین اقلام عمده، شیو ه و سرعت اصلاحات قیمتی؛
۳) تحلیل آثار اصلاحات قیمتی بر تورم، تولید، تجارت خارجی،‌توزیع درآمد، هزینه بنگاه و آثار مالی آن بر دولت؛
۴) بررسی روش‌ ها و شیوه ‌های بازتوزیع و جبران زیان‌دیدگان از اصلاحات و نیز اصلاحات ساختاری و نهادی (حقوقی، سازمانی و ...) مورد نیاز.
● شناسایی اقشار و فعالیت‌های آسیب‌ پذیر
شناسایی اقشار و فعالیت‌های آسیب‌ پذیر ابعاد مختلفی را در بر می‌گیرد که مهمترین آنها عبارت است از ) بررسی مشخصه‌ های اقتصادی ـ اجتماعی و جمعیتی گروه‌های هدف و تعیین گروه‌ های اولویت‌ دار، ارزیابی روش‌های مختلف شناسایی گروه‌های هدف مبتنی بر تجارب جهانی و تعیین روش‌های مناسب برای انتخاب واجدین شرایط ، طراحی و اجرای نظام پایش و نظارت بر اطلاعات مبتنی بر دو مؤلفه حفط کرامت انسانی و حداقل هزینه ‌های اداری پایش، ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی گروه‌های هدف و ترسیم اطلس جغرافیایی گروه‌ های هدف جهت ارزیابی سیاست‌های منطقه‌ای هدفمند کردن یارانه‌ها و بررسی و پیمایش مستمر تغییر و تحولات اقتصادی ـ اجتماعی گروه ‌های هدف و اطلس مذکور در طول زمان. با اجرای این برنامه می‌توان نسبت به بهره ‌مندی بیشتر گروه‌های هدف از یارانه‌ها اطیمنان بیشتر داشت.
● اصلاح قیمت
در برنامه اصلاح قیمت ابتدا به احصای اقلام عمده مشمول یارانه‌ های پنهان (حامل‌های انرژی، گاز،برق، آب و ...) و محاسبه قیمت تمام شده اقلام عمده منتخب پرداخته می‌شود و سپس، میزان یارانه پنهان و آشـکار محاسـبه می‌شود.
در مرحله بعد، به برپایی حساب وی‍ژه اصلاح یارانه‌ ها، اختصاص منابع حاصل از اصلاح یارانه‌ ها، تعیین الگوی مناسب مصرف کالاهای مشمول یارانه (به ویژه حامل‌های انرژی در مصارف مختلف) و برنامه عمل اصلاح و دستیابی به الگوی مصرف پرداخته می‌شود. در نهایت، آثار اجتماعی، اقتصادی و اجرایی اصلاح روش‌های قیمتی و غیر قیمتی یارانه ‌ها مبتنی بـر مطالعات جامع، تجارب جهانی و مدل‌های تعادل عمومی و جزیی بررسی می‌شود و به تبع آن به انجام فرهنگ‌ سازی و افزایش آگاهی عمومی قبل و حین اصلاح یارانه‌ها پرداخته می‌شود.
● تحلیل آثار کلان هدفمندی
طی این برنامه، به بررسی و ارزیابی آثار هدفمندی یارانه ‌ها بر متغیرهای کلان، همچون تورم، سرمایه‌گذاری، تولید، اشتغال، تجارت خارجی، بودجه، نقدینگی و توزیع درآمد پرداخته می‌شود.
● بازتوزیع،‌جبران زیان‌ دیدگان از اصلاحات
در این برنامه به اتخاذ انواع روش‌های بازتوزیع (حمایت مستقیم، پرداخت‌های نقدی، اصلاح الگوی مصرف و ...)، روش‌های اصلاح ساختاری (توسعه حمل و نقل عمومی ، توسعه بیمه‌ های اجتماعی و ...)، همچنین طراحی اصلاحات نهادی (اصلاح قوانین و مقررات ، نهادهای اجرایی) پرداخته می‌شود.
با اتخاذ برنامه‌های عملیاتی یادشده می‌توان نسبت به تأمین حداکثر کارآمدی در اجرای برنامه ‌های هدفمندی یارانه‌ها اطمینان بیشتر داشت.

منبع : پایگاه اطلاع ‌رسانی دولت