چرا سنگ‌های ایرانی نمی‌درخشند؟

كشورمان علیرغم داشتن كلكسیونی از معادن سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، نه تنها صادراتی ندارد، بلكه به یك واردكننده محض تبدیل شده است.
آثار به دست آمده از اكتشافات باستان‌شناسی گویای این مطلب است كه ورود سنگ‌های قیمتی به زندگی آدمی تقریبا به ۶ هزار سال پیش برمی‌گردد. نشانه‌های تاریخی هم نشان می‌دهند كه اولین كاربرد سنگ‌های قیمتی در زندگی بشر، مصارف زینتی بوده است. در این میان، ایرانیان از اولین اقوامی بودند كه با استفاده از كانی‌های موجود در طبیعت و تغییر شكل دادن آنها، علم گوهرشناسی را پایه‌گذاری كردند.
دانشمندانی مانند ابوریحان بیرونی، شیخ احمد صفاوی و جابر ابن حیان طوسی، به عنوان پایه‌گذاران علم جواهرشناسی در جهان شناخته می‌شوند. در آن دوره در كنار علم گوهرشناسی، مشاغل متنوع و بازار پررونقی هم در زمینه تجارت سنگ‌های قیمتی در ایران برقرار بود، به طوری كه اكتشاف، حجاری و تراش، تجارت و خرید و فروش و آموزش علم گوهرشناسی، زمینه‌های اشتغال بسیاری از مردم كشورمان را فراهم ‌كرده بود. بعدها با ترجمه كتاب‌های گوهرشناسی مسلمانان در مغرب زمین، زمینه‌ آشنایی غربی‌ها با این علم فراهم گردید. اما متأسفانه امروز شاهد هستیم كه ایران به عنوان مهد علم جواهرشناسی جهان و علیرغم داشتن منابع غنی كانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی، یكی از بزرگ‌ترین واردكنندگان جواهر و سنگ‌های قیمتی در جهان محسوب می‌شود.
تجارت سنگ‌های قیمتی در سده گذشته از چنان گستردگی در جهان برخوردار شده كه اقتصاد شماری از كشورها را تحت تأثیر مستقیم خود قرار داده است. در حال حاضر تایلند در زمینه تجارت سنگ‌های رنگی از جمله پیش‌روترین كشورها بوده و لقب عروس سنگ‌های قیمتی جهان را كسب كرده است. در همین راستا، شهرهای چانتاگوری تایلند به دلیل وجود بورس سنگ‌های یاقوت، آنتروپ بلژیك به دلیل وجود بورس الماس و بورس بزرگ سنگ‌های قیمتی ایدرواشتاین آلمان، از شهرت جهانی برخوردارند. ایران نیز دارای یكی از معروف‌ترین معادن فیروزه جهان است، به طوری كه معیار تعیین كیفیت فیروزه در جهان، "فیروزه نیشابور" می‌باشد. جالب آن كه از اصطلاح Persian Quality در این زمینه استفاده می‌شود. اما متأسفانه با وجود پتانسیل‌های قابل توجه از جمله وجود ذخایر قابل توجه سنگ‌های قیمتی، این بخش تاكنون نتوانسته سهم تعریف شده‌ای در اقتصاد كشور برای خود كسب كند.
● از صواب عبادت تا خواص ماوراءالطبیعه ‌
استفاده از سنگ‌های قیمتی در ایران، قدمتی پنج تا شش هزار ساله دارد. آقای حمید كاشانی، رییس مؤسسه آموزشی جواهرشناسی وزارت صنایع و معادن، در خصوص سابقه تجارت سنگ‌های قیمتی در كشورمان به خبرنگار <اقتصاد ایران>، می‌گوید: “از دیرباز سنگ‌های قیمتی در ایران با توجه به گرایشات مذهبی و دینی مردم، از تقدس و جایگاه ویژ‌ه‌ای برخوردار بوده‌اند. به عنوان نمونه، به همراه داشتن عقیق‌ هنگام ذكرهای "العزت‌ الله" متعلق به امام حسین (ع) و "الله الملك" متعلق به امام علی (ع) و همچنین به همراه داشتن فیروزه و عقیق در هنگام عبادت و نماز، از جمله تأكیدات مذهبی استفاده از سنگ‌های قیمتی در ایران محسوب می‌شوند. نكته دیگر، مسأله خواص ماوراءالطبیعه و حتی درمانی سنگ‌های قیمتی است. شاید نسبت دادن سنگ‌های گرانبها به ماه‌های سال، در نگاه اول نوعی سرگرمی‌ و دل‌گرمی زنانه به نظر آید، اما این ارتباط بر اساس حقایقی به وجود آمده است، به طوری كه امروزه علم جمالوجی ثابت كرده است متولدین هر ماه، به سنگ خاص همان ماه انس دارند و از آن انرژی می‌گیرند.”‌ كاشانی كه خود از پایه‌گذاران علم نوین جواهرشناسی در ایران به شمار می‌رود، در خصوص وضعیت علم جواهرشناسی در ایران می‌گوید: برای اولین بار با تدوین استاندارد گوهرشناسی و گوهرتراشی مطابق استانداردهای جهانی، در سال ۷۹ زیر نظر وزارت كار اقدام به آموزش علاقه‌مندان به علم جواهرشناسی كردیم.
در طول شش سال گذشته بالغ بر ۴۵۰۰ نفر را آموزش داده‌ایم كه از این تعداد عده‌ای در كشورهای اروپایی، آمریكا و كانادا و كشورهای حوزه خلیج فارس به عنوان كارشناس جواهر ‌مشغول به كار شده‌اند. تعدادی از جواهرفروشان تهرانی نیز كه به روش تجربی این حرفه‌ را فراگرفته بودند، دوره‌های آموزشی ما را گذرانده‌اند تا علوم جدید گوهرشناسی را در كار و شغل خود به خدمت بگیرند. به گفته وی، به دلیل فقدان دانش نگهداری و تولید سنگ‌های قیمتی، بخش عمده‌ای از این سنگ‌‌ها حتی در محل معادن از بین رفته‌اند كه نمونه بارز آن، معدن رودوكروزایت می‌باشد. برخی از سنگ‌های نیمه قیمتی كشور هم به دلیل عدم آگاهی از ارزش جهانی آنها، در كوره ریخته شده و به عنوان كانی‌های فلزی ذوب شده‌اند كه می‌توان از مالاكایت و وارسیایت نام برد.
● جغرافیای سنگ‌های قیمتی
استان‌های قم، خراسان، كرمان، همدان، اصفهان، سمنان و كردستان از مهم‌ترین مناطق دارای معادن سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در كشورمان به شمار می‌روند. متأسفانه اكتشاف و بهره‌برداری معادن سنگ‌های قیمتی در كشور، متولی مشخصی ندارد. حتی اطلاعات معادنی كه مورد شناسایی و حتی استخراج قرار می‌گیرند، همواره به صورت محرمانه باقی می‌ماند. در این میان، به دلیل این كه بخش‌های مختلف اقتصاد سنگ‌های قیمتی سامان‌دهی و مدیریت نشده‌اند، اتفاقات ریز و درشت مبهمی در این حوزه به وقوع می‌پیوندد كه سیمای واقعی آنها تا سال‌ها در هاله‌ای از ابهام فرو می‌ماند.
مهندس شهسواری، معاون بخش زمین‌شناسی وزارت صنایع و معادن، درباره تعداد و حجم معادن سنگ‌های قیمتی كشورمان، می‌گوید: “تنها می‌توان در مورد آمارهای معادن ثبت شده و دارای پروانه فعالیت صحبت كرد كه تعداد آنها نیز بسیار اندك است، هرچند معادن ثبت‌نشده‌ای هم هستند كه اكنون در حال بهره‌برداری می‌باشند.” ‌
شهسواری با تأكید بر این نكته كه ذخایر معدنی سنگ‌های قیمتی كشور بیشتر سنگ‌های نیمه قیمتی هستند، تصریح می‌كند: فیروزه، عقیق، روزكوارتز، آمیتیست، آندوزیت، تیانیت، كریزكلات،‌ وارازیت، دُر، باباقوری، چشم گربه‌ای، چشم ببری،‌ جاسپر، گارنت و اپیدوت از انواع سنگ‌های نیمه قیمتی موجود در ایران می‌باشند. البته باید به مروارید خلیج فارس نیز اشاره كرد كه شهرت جهانی دارد. ‌ به گفته وی، از میان معادن ثبت شده كشور، معدن عقیق قم و معادن فیروزه نیشابور، از اهمیت بسیاری برخوردارند. معدن عقیق قم از سال ۸۲ راه‌اندازی شده و در مرحله تجهیز قرار دارد، لذا هنوز به بهره‌برداری نرسیده است. در میان معادن فیروزه نیشابور هم تنها از یك معدن بهره‌برداری می‌شود.
● ضرورت تدوین برنامه جامع ‌
فقدان قوانین و تعرفه‌های مشخص، ‌عدم سرمایه‌گذاری دولت بر روی معادن و مراكز تراش‌دهنده، پردازش و سازنده جواهرات، نبود قوانین حمایتی، كمبود مؤسسات آموزشی و پژوهشی خاص این صنعت، عدم شناسایی دقیق معادن كشور به همراه كاستی‌هایی چون فقدان بورس و بازار سنگ‌های قیمتی، نبود تكنولوژی‌های نوین و نیروی كار متخصص، از مهم‌ترین مشكلات فعالیت در حوزه صنعت سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در ایران هستند.
كاشانی در توضیح ارزش افزوده صنعت سنگ‌های قیمتی می‌گوید: ارزش افزوده‌ای كه از توسعه بخش سنگ‌های قیمتی نصیب اقتصاد كشور می‌شود، به نسبت هزینه‌های آن در مقایسه با دیگر بخش‌های حجیم صنعت و معدن مانند فولاد، آهن، سنگ‌‌های ساختمانی و غیره، بسیار بیشتر است. ضمن این كه با كشف خواص و كاربردهای ویژه سنگ‌های قیمتی در دیگر صنایع، شاهد استفاده بیشتر آنها در صنایع حساس و نانوتكنولوژی‌ها نظیر الكترونیك، هادی‌ها و نیمه هادی‌ها، لیزر، اپتیك و ... هستیم.
اما متأسفانه فقدان نگاه علمی و كاربردی به این صنعت نوین، موجب مهجور ماندن صنعت سنگ‌های قیمتی به ویژه جواهرسازی در كشور شده است. این شرایط علاوه بر این كه ارز فراوانی جهت واردات محصولات فراوری شده از سنگ‌های قیمتی به كشور تحمیل می‌كند، فرصت‌های اشتغال‌زایی بسیاری را كه در صورت رونق این صنعت فراهم می‌شد، از كشور گرفته است. وی در ادامه تأكید می‌كند: باید نگاه مسؤولان به مقوله سنگ‌های قیمتی تغییر كند، چرا كه سالانه حدود ۶۰۰ میلیارد دلار گردش نقدینگی بازار سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در جهان است و كشورمان با توجه به پتانسیل‌های بسیاری كه در این زمینه دارد، می‌تواند سهم قابل توجهی از این بازار را از آن خود كند. به اعتقاد وی، در استراتژی صنعت معدن كشور اشتباه بزرگی در حال وقوع است، به این شكل كه صنعت و معدن به سمت صنایعی كه نیاز به انرژی ارزان و فراوان دارند نظیر ذوب‌آهن، فولاد و سیمان متمایل شده است - با این توجیه كه در این بخش‌ها كشور دارای مزیت نسبی است.
ولی ارزآوری سنگ‌های قیمتی در مقایسه با سایر بخش‌های صنعت و معدن، بسیار بالاتر است. برای مثال، ارزش یك جواهر ۱۰۰ قیراتی یا یك سنگ بسیار كوچك و سبك با كاربرد صنعتی، معادل ده‌ها ‌تن سنگ‌ ساختمانی یا دیگر محصولات معدنی است. رییس مؤسسه آموزشی جواهرشناسی وزارت صنایع و معادن می‌افزاید: متأسفانه برنامه مشخصی برای توسعه این بخش در كشور نداریم، در حالی كه صاحب دانش فنی روز این رشته هستیم و منابع معدنی لازم را هم در اختیار داریم. لذا ضرورت تدوین یك برنامه جامع با هدف توسعه بخش سنگ‌های قیمتی به شدت احساس می‌شود. كشور هندوستان با یك برنامه ۵ ساله، صادرات سنگ‌های قیمتی خود را از ۸۰۰ میلیون دلار به ۲۰ میلیارد دلار افزایش داده است. به نظر می‌رسد در حركت به سوی افزایش صادرات غیرنفتی، شناخت كافی از ظرفیت‌های بخش‌های مختلف صنعت و معدن كشور از جمله بخش ‌سنگ‌های قیمتی وجود ندارد.
برای مثال، توجه بیش از حد به برخی از بخش‌ها مانند فرش و گلیم كه ظرفیت محدودی هم دارند، باعث شده از سایر بخش‌های صنعتی كشور غافل بمانیم. مهندس كاشانی در خصوص روند اكتشاف معادن سنگ‌های قیمتی در كشور می‌گوید: “تاكنون حدود ۱۰۰ محدوده را در كشور شناسایی كرده‌ایم كه در آنها معادن سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی سرشاری وجود دارد كه میلیاردها دلار ارزش آنها می‌باشد. اما متأسفانه با وجود این منابع، هم اكنون۱۰۰ درصد سنگ‌های قیمتی و حدود ۸۰ درصد سنگ‌های نیمه قیمتی مورد نیاز كشور را وارد می‌كنیم.”
● صادرات ۲۰ میلیارد دلاری هند
وی در خصوص پراكندگی تولید و مصرف سنگ‌های قیمتی در جهان، یادآور می‌شود: در حال حاضر هندوستان با كسب سالانه ۲۰ میلیارد دلار از محل صادرات سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، از این لحاظ مقام اول را در جهان دارد. عربستان نیز با واردات سالانه بیش از ۶۰۰ تن انواع جواهرات و سنگ‌های قیمتی، بزرگ‌ترین واردكننده طلا و جواهرات در سطح جهان می‌باشد. در مقابل، ایتالیا با صادرات حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ تن طلا و جواهرات در سال، بزرگ‌ترین صادركننده طلا در جهان به حساب می‌آید.
كاشانی در پایان با تأكید بر این كه بخش خصوصی توان لازم برای ورود به صنعت سنگ‌های قیمتی به ویژه اكتشاف و فرآوری آن را ندارد و ریسك‌های موجود در این بخش از قبیل نبود امنیت و امكانات لازم و فقدان قوانین مانع ورود بخش خصوصی به این بخش شده است، خواستار حضور جدی دولت برای رفع چالش‌ها و موانع سرمایه‌گذاری در این صنعت شد. محمد مصدق، بازرس انجمن صنفی فروشندگان طلا و جواهر نیز كه دل پری از عدم حمایت‌های دولتی از این صنعت دارد، چنین گله می‌كند: “در طی ۱۵ سال گذشته دو بار آزمایشگاه تعیین كیفیت سنگ‌های قیمتی تأسیس شده كه یك بار در سال ۷۲ با كمك دكتر عطری و دومی در سال ۸۳ صورت گرفته است، اما هیچ كدام از آنها به نتیجه نرسیده‌اند. این در حالی است كه گردش مالی سنگ‌های قیمتی در جهان، همتراز گردش مالی صنعت نفت می‌باشد. لذا می‌تواند بخش زیادی از نیروی انسانی جوان و جویای كار كشور را وارد عرصه اشتغال كرده و چرخ‌های زنگار بسته صنعت كشور را به حركت درآورد.”

منبع : ماهنامه اقتصاد ایران