صنعت کاشی و سرامیک قدیمی‏ترین ساخته دست بشر

صنعت كاشی و سرامیك از قدیمی‏ترین ساخته‏های دست بشر می‏باشد. فراوانی مواد اولیه و سهولت ساخت تولید باعث شده است تا اشیاء سفالین از قدیمی‏ترین یافته‏ها از انسانهای نخستین می‏باشد.
تولید صنایع سرامیكی تا سال ۱۳۳۹ به صورت دستی در كشورمان رواج داشت. در این سال با افتتاح كارخانه كاشی ایرانا، تولید كاشی ماشینی به صورت صنعتی و با ماشین‏آلات و تجهیزات جدید شروع شد.
سابقه تاریخی، ذخایر كم نظیر مواد اولیه، بازار گسترده و مناسب داخلی و وجود نیروی انسانی ماهر سبب رشد و توسعه این صنعت در ایران شد به طوری كه در ۴۵ سال گذشته با سرمایه‏گذاری دو میلیارد دلاری بخش دولتی و خصوصی، ظرفیت تولید از نیازهای داخلی فراتر رفته و بازار داخلی را اشباع كرده است.
تا پایان سال ۱۳۷۹، صنعت كاشی و سرامیك ایران با رشد معقول و متوازن، ظرفیت خود را تا مرز ۸۰ میلیون مترمربع در سال رساند. این صنعت در فاصله سال‏های ۱۳۵۸-۷۹ با متوسط رشد ۸/۲ درصدی در جایگاه مناسب و مطلوبی قرار داشت و علاوه بر تامین نیازهای داخلی به صادرات نیز پرداخت. با آغاز دهه هشتاد به دلیل تسهیلات دولتی، اعتبارات صندوق ذخیره ارزی، صدور موافقت اصولی، پرداخت تسهیلات بانكی و اقبال سرمایه‏گذاران این صنعت رشد زیادی را تجربه كرد.
اما با آغاز دهه هشتاد با رشد سریع صنعت كاشی و سرامیك همراه بود ولی دیری نپایید كه در نیمه دوم سال ۱۳۸۲، با بحران بازار عرضه مواجه شد، پر شدن انبارها، تعطیلی مقطعی برخی از كارخانه‏ها، صادرات زیر قیمت تمام شده و كاهش متوسط سودآوری این صنعت از جمله عواقب كوتاه مدت این بحران به شمار می‏رود. پیش‏بینی می‏شود این بحران حداقل تا سال ۱۳۹۰ ادامه خواهد یافت و بدیهی است تنها شركت‏هایی می‏توانند پیروز این میدان باشند كه توانایی تحمل یك دهه بحران را داشته باشند. كارشناسان و مسئولان دلیل افزایش بی رویه تولید كاشی و سرامیك درداخل كشور را صدور بی رویه مجوز ایجاد واحدهای تولیدی می‏دانند و می‏گویند تنها راه‏حل این مشكل ظرفیت‏سازی برای بازارهای صادراتی است كه این امر از طریق نوآوری و روی آوردن به سبك‏های جدید و الهام گرفتن از هنر و فرهنگ ایرانی امكان‏پذیر است.
یكی دیگر از اقدامات مسئولان برای جلوگیری از افزایش بی رویه ظرفیت تولید در این بخش دادن مجوز به واحدهایی است كه محصول جدید روانه بازار می‏كنند ویا بیشتر برای فعالیت صادراتی برنامه‏ریزی كرده‏اند. صنعت كاشی و سرامیك در بخش صنایع ساختمانی از لحاظ میزان سرمایه‏گذاری، ارزش تولیدات و اشتغال‏زایی بعد از صنعت سیمان در رتبه دوم قرار دارد و این جایگاه نیاز به حمایت و توجه بسیار مسئولان دارد.
●وضعیت ایران در تولید كاشی و سرامیك
ایران تاكنون در رده نهم بزرگترین تولیدكنندگان كاشی و سرامیك جهان جای داشته است. حمایت دولت، بانك‏ها و سودآوری زیاد سال‏های گذشته را می‏توان از دلایل گسترش این صنعت دانست. میزان تولید در سالهای گذشته افزایش یافته ولی رشد ظرفیت تولید بسیار بالا بوده است. البته همانطور كه فاصله ظرفیت تولید و تولید افزایش یافته در سال‏های اخیر مازاد تولید نیز به شدت بیشتر شده و پیش‏بینی می‏شود علاوه بر مازاد تولید از لحاظ استانداردهای تولید نیز كارخانه‏های ایران در وضع مناسبی قرار ندارند، هیچ یك از استانداردهای صنعت كاشی و سرامیك ایران مانند میزان تولید سرانه، انرژی مصرفی، هزینه‏های تعمیر و نگهداری، مقدار ضایعات، مقدار نیروی كار با استانداردهای رایج دنیا تطابقی ندارد.
بدیهی است چنین محصولاتی از شرایط لازم برای ورود به بازار جهانی برخوردار نیستند. از این رو نخستین شرط گام نهادن به بازارهای جهانی كسب گواهی كیفیت جهانی است.
●وضعیت بازار كاشی و سرامیك در ایران
نگاهی به بازار داخلی نشان می‏دهد كه ساختار حاكم بر بازار كنونی این صنعت از نوع رقابت انحصاری است. این نوع ساختار به آن معنی است كه در بازار هم رقابت وجود دارد و هم انحصار، بازار از آن جهت رقابتی است كه هم تعداد تولیدكنندگان و هم مصرف‏كنندگان زیاد است و از سوی دیگر بین تولیدكنندگان نیز رقابت وجود دارد. اما انحصار صنعت كاشی و سرامیك ایران ناشی از جایگاه ویژه هر یك از تولیدكنندگان در بازار و همچنین بازارهای انحصاری برخی از تولیدكنندگان است. به سبب عرضه بیش از حد بازار كاشی و سرامیك دچار مشكلاتی شده است و این مشكلات ساختاری است و در كوتاه مدت از بین نمی‏رود. بررسی تقاضا نیز نشان می‏دهد كه تقاضای این محصول دارای ثبات قابل توجهی است و افت قیمت، كاهش سودآوری و از بین رفتن رشد و پویایی این صنعت تنها به دلیل مازاد عرضه ایجاد شده است. نحوه تامین تقاضا یكی دیگر از مشكلات موجود در این صنعت است. به رغم بالا بودن میزان عرضه محصولات توسط كارخانه‏های داخلی با آزاد شدن واردات از سال ۱۳۸۰ محصولات وارداتی با كیفیت بهتر و قیمت پایین‏تر بخشی از بازار داخلی را به خود اختصاص دادند.
●وضعیت صادرات كاشی و سرامیك
همانطور كه آمار تولید و مصرف كاشی و سرامیك در ایران نشان می‏دهد اكنون بازار داخلی اشباع شده و از سوی دیگر نبود توان رقابت در بازارهای برون مرزی به دلیل قیمت تمام شده بالا، مسائل حمل و نقل، بسته‏بندی باعث شده تا بخشی از ظرفیت این صنایع بدون استفاده بماند. در این شرایط هرگونه توسعه سرمایه‏گذاری در این بخش جز با دید صادراتی خطایی بزرگ محسوب می‏شود. بنابراین ورود به بازارهای جهانی مستلزم شرایطی است كه برخی از آنها عبارتند از:
۱) افزایش كیفیت و كسب گواهی‏های كیفیت جهانی
۲) لزوم كاهش قیمت و همچنین كاهش قیمت تمام شده تا سطح قیمت‏های بین‏المللی
۳) افزایش مقیاس تولید به منظور كاهش قیمت تمام شده
۴) تلاش برای كاهش موانع گمركی و تعرفه‏های كشورهای موردنظر
به رغم ضرورت صادرات برای تداوم حیات صنعت كاشی و سرامیك ایران، متاسفانه رشد صادرات چندان مطلوب نیست و شركت‏ها همه تلاش خود را برای تصاحب بازارهای داخلی به كار بسته‏اند. پیش‏بینی می‏شود امسال این صنعت ۱۸۵ میلیون مترمربع مازاد تولید داشته باشد كه از این میزان ۱۰ میلیون مترمربع كاشی از ایران صادر خواهد شد.
●بررسی وضعیت بازار كاشی و سرامیك در آسیا
با توجه به قیمت پایین كاشی‏های آسیایی در مقایسه با انواع اروپایی و وقوف و آگاهی تولیدكنندگان آسیایی به این امر، قیمت‏گذاری این محصول و حضور آن در بازار در سال‏های اخیر مشكلات بسیاری را به دنبال داشته است.
قیمت هر مترمربع كاشی در كشور ایران حدود ۵ الی ۶/۵ دلار برآورد شده است. مواد اولیه داخلی با كیفیت مناسب و هزینه پائین انرژی ازجمله مزایای تولید و هزینه‏های بالا مربوط به واردات لعاب و مشكلات مربوط به نوسان قیمت دلار از مهمترین محدودیت‏های مطرح شده در رابطه با صنعت تولید كاشی در ایران محسوب می‏شوند.
قیمت هر مترمربع كاشی در تركیه معادل ۴ دلار، مالزی ۲/۶ الی ۳/۱ دلار، ژاپن ۵ دلار، اندونزی ۱/۴ الی ۱/۶ دلار و فیلیپین ۵ دلار برآورد شده است.
با توجه به قیمت كاشی در كشورهای آسیایی می‏توان اینگونه نتیجه گرفت كه در صورت برنامه‏ریزی دقیق در زمینه بازاریابی و سیاستگذاری‏های صحیح فروش، تولید كاشی در آسیا علیرغم تمامی محدودیت‏های مطرح شده، سودآوری‏هایی را نیز به همراه خواهد داشت. ولی شرایط فعلی و پایین بودن قیمت كاشی‏های آسیایی در بازارهای بین‏المللی و به ویژه در مقایسه با انواع اروپایی نتیجه سیاستگذاری قبلی مبنی بر كاهش قیمت كاشی آسیایی از جانب تولیدكنندگان جهت صادرات بیشتر برای مقابله با بحران اقتصادی اخیر آسیا بوده است.
آمار در چند سال اخیر بیانگر رشد بازار و افزایش قیمت كاشیهای اروپایی به طور متوسط به میزان ۲۵ درصد بوده درحالیكه همین آمار در رابطه با آسیا در حدود ۱۳ درصد كاهش را نشان می‏دهد.
می‏توان گفت كه عوامل موثر در بروز این اختلاف در قیمت‏ها به دو مقوله اساسی و مهم یعنی كیفیت كالا و دیدگاه تولیدكننده برمی‏گردد. شاید بتوان گفت كه دیدگاه مشتریان اروپایی در رابطه با كالاهای آسیایی به عنوان محصولات با كیفیت نامطلوب و پایین در این روند و حتی در بینش خریداران آسیایی كه از بازارهای اروپایی الگوبرداری می‏كنند بسیار موثر بوده است كه البته این امر برای تولیدكنندگان آسیایی كه تولیدات خود را به بهترین كیفیت در بسیاری موارد قابل مقایسه با انواع اروپایی و مطابق با استانداردهای مطرح بازار ارائه می‏كنند بسیار ناگوار است.
از دیگر عوامل موثر در كاهش قیمت كاشی‏های آسیایی می‏توان به بحران اقتصادی اخیر آسیا و به دنبال آن عدم توازن در ارسال كالا و هزینه‏های بارگیری اشاره كرد به طوری كه در اثر این جریان، هزینه‏های حمل و نقل برای تولیدكنندگان اروپایی جهت ارسال كاشی به آسیا كاهش یافته و در نتیجه قیمت كاشی نیز در بازار آسیا كمتر شده كه این امر سبب تنزل قیمت‏های پایه و در نتیجه متضرر شدن تولیدكنندگان آسیایی شده است.
همین امر در رابطه با صادرات به ویژه كشورهایی كه اصرار به پرداخت قیمت‏های بارگیری كمتر نسبت به قیمت خود كاشی دارند، چشمگیرتر بوده و از دلایل مهم در رابطه با كمرنگ‏تر شده چشم‏انداز صادرات به اروپاست. كاهش تقاضا برای واردات، تنزل قابل توجه بازار در مقایسه با دوره قبل از بحران اقتصادی، كاهش قیمت كاشی، ركود در صنعت ساختمان‏سازی و اجرای پروژه‏های عمرانی و همچنین كاهش سرمایه‏گذاری در این بخش از جمله پیامدهای ناگوار این روند محسوب می‏شوند.
این مسئله نه تنها در آسیا كه در بازارهای اروپایی نیز تاثیر نامطلوبی داشته به طوری كه به دنبال شكست قیمت كاشی‏های آسیایی از جانب برخی از تولیدكنندگان این منطقه به امید دستیابی به سود بیشتر در بازارهای اروپایی، قیمت‏های كاشی اروپایی به دلیل ترس از ورود سیل كاشی ارزان قیمت آسیایی بالا نرفته و بدین ترتیب شرایط اقتصادی به گونه‏ای مختلف شده است.
علت بالا بودن قیمت كاشی ایران نسبت به قیمت جهانی آن این است كه تولیدكنندگان كاشی به موازات كاهش هزینه‏های تولید قیمت محصولات خود را كاهش ندادند. در سال‏های قدیم كه كاشی با كوره‏های سنتی تولید می‏شد، قیمت تمام شده كاشی به دلیل بالا بودن هزینه‏های اولیه ازجمله سوخت، برق، نیروی انسانی و غیره نسبتا بالا بود، اما بعد از مدتی با ورود تكنولوژی‏های مدرن، هزینه تولید كاشی و به تبع آن قیمت واقعی آن به طور فاحشی افت كرد ولی متاسفانه تولیدكنندگان كاشی در قیمت آن تغییری ایجاد نكردند و قیمت‏های امروزی تقریبا همان قیمت‏های كاشی است كه به شیوه سنتی تولید می‏شود.
البته ایجاد جو رقابت در بین تولیدكنندگان به تدریج سبب كاهش قیمت‏ها خواهد شد، اما باید توجه داشت كه این امر موجب كاهش كیفیت محصولات نشود. همچنین هزینه‏ها را با اعمال اقدامات دیگری ازجمله كاهش نیروی انسانی بالا بردن بهره‏وری و كاهش در میزان ضایعات می‏توان كاهش داد.
وزارت صنایع باید به گونه‏ای فعالیت كند تا سرمایه‏داران را به سرمایه‏گذاری در صنایع مختلف تشویق كند اما به همراه آن باید آنها را نسبت به میزان تولید، بازار و مسائل ضروری دیگر نیز آگاه سازد.

مژگان میرزایی

منبع : مجله گسترش صنعت