نگاهی به کتاب اولین زنان

شاید کمتر کسی بداند اولین زن تلگرافچی ایران کیست؟ یا اولین زن ایرانی که به عنوان ملکه در سفری خارجی حضور داشت؟ و یا اولین زنی که با جرمی سیاسی در ایران بازداشت شد؟ به تازگی در ایران کتابی منتشر شده با عنوان "اولین زنان" که پاسخ این سؤال ها و بسیاری از سؤالات مشابه با آنها در آن پیدا می شود.
اولین زنان" کتابی است که اطلاعات مربوط به بیش از دویست زن ایرانی که هر کدام در کار یا زمینه ای اولین بوده اند، در آن گردآوری شده است. از این لحاظ شاید این کتاب بتواند در اندازه های خود به مرجعی برای پژوهشگران مطالعات زنان در ایران بدل شود.
عذرا دژم، روزنامه نگار و نویسنده این کتاب، تنها به زنانی می پردازد که در یکصد سال اخیر می زیسته اند، اگرچه در چند مورد خاص به دلیل اهمیت آن موارد از این محدودیت زمانی عدول شده و نام و اطلاعات مربوط به زنانی که در دوره های قبل تر می زیسته اند هم ذکر شده است.
از جمله این موارد می توان به امینه اقدس یکی از زنان ناصرالدین شاه اشاره کرد. امینه اقدس اولین زن ایرانی بوده است که بدون همراهی شوهر به خارج از ایران سفر کرده است.
در "اولین زنان" ابتدا ویژگی هر زن که باعث شده نام او به این کتاب وارد شود ذکر شده و سپس زندگینامه ای از او ارائه شده است.
در بعضی موارد این زندگینامه ها بسیار کوتاه و در بعضی موارد نسبتا طولانیست. حتی در مواردی نیز که امکان دسترسی به این زنان وجود داشته مصاحبه هایی با آنها انجام شده است.
از جمله چهره های بیشتر شناخته شده ای که در این کتاب از آنها یاد شده می توان از شیرین عبادی (اولین زن ایرانی و در واقع اولین ایرانی که جایزه صلح نوبل را گرفت)، معصومه (نیلوفر) ابتکار (اولین معاون رئیس جمهور زن در ایران که معاون سید محمد خاتمی و رئیس سازمان محیط زیست بود)، و فرخ رو پارسا (اولین وزیر زن در کابینه ایران که در سال ۱۳۴۷ وزیر آموزش و پرورش شد)، نام برد.
یکی دیگر از نام های جالب توجه نصرت امین (۱۳۶۲-۱۲۶۵) است که به نوشته کتاب اولین مجتهد زن ایرانی بود که در یکصد سال اخیر و در اوایل قرن چهاردهم شمسی به درجه اجتهاد رسید.
اما به نظر می رسد حجمی که برای هر فرد در نظر گرفته شده در همه موارد تناسبی با اهمیت او در تاریخ ایران ندارد و حجم نوشته ها بیشتر بر اساس در دسترس بودن افراد تعیین شده است. مثلا مواردی را میتوان دید که حدود سه صفحه به فردی که تخصص ویژه ای مثلا در باستان شناسی داشته اختصاص داده شده و مصاحبه ای نیز با او صورت گرفته است ولی در مورد کسی که تنها زن وزیر تاریخ ایران بوده اطلاعات کاملی ارائه نشده است.
البته کوتاه بودن مقالات مربوط به بعضی از اشخاص را میتوان ناشی از در دسترس نبودن اطلاعات در اثر فوت آنها و یا کمبود منابع دانست. ولی بلند بودن بعضی مقالات به تناسب کار آسیب رسانده است. شاید بهتر بود غیر از مواردی که کمبود اطلاعات وجود دارد، حجم مقاله با توجه به اهمیت افراد تنظیم می شد.
در کتاب اولین زنان از زنانی که در دوره پس از انقلاب اسلامی برای اولین بار مسوولیتی را عهده دار شده اند، نیز یاد شده است. مثلا اولین شهردار زن یا اولین فرماندار زن پس از انقلاب اسلامی.
نام های دیگری چون پروانه مجد اسکندری (اولین زن ایرانی که ترور سیاسی شد)، فائزه هاشمی (مدیر مسئول روزنامه زن)، و مریم فیروز (اولین زن ایرانی عضو کمیته سیاسی یک حزب)، نیز در میان اولین های ایران به چشم می خورد.
پروانه اسکندری را به همراه همسرش داریوش فروهر در پاییز سال ۷۷ و در جریانی که بعدا به قتلهای زنجیره ای معروف شد، به قتل رساندند. فائزه هاشمی، دختر اکبر هاشمی رفسنجانی، رییس جمهور سابق ایران، در سال ۱۳۷۸ شمسی اولین روزنامه مربوط به زنان را منتشر کرد. مریم فیروز، همسر نورالدین کیانوری دبیرکل حزب توده بود که به عضویت کمیته سیاسی این حزب نیز در آمد.
اما شرح حال بعضی از چهره های سیاسی کمتر شناخته شده برای عموم مردم نیز در "اولین زنان" آمده که پاره ای از آنها جالب توجه است. از جمله محترم اسکندری که به روایت کتاب، اولین زنی بوده که در تاریخ معاصر ایران به جرم شورش بازداشت شده و مؤسس اولین جمعیت زنان به نام نسوان وطن خواه است.
همچنین بی بی فاطمه استرآبادی که برای اولین بار جزوه ای در مقابله با افکار ضد زن منتشر کرد.
بنا بر شرح نوشته شده در کتاب، در دوران زندگی بی بی فاطمه کتابی به نام "تأدیب النساء" در ذم زنان تهرانی منتشر شده بود که او هم با نوشتن جزوه ای به نام "معایب الرجال" با نویسنده آن کتاب مقابله به مثل کرد.
مورد جالب دیگر فخرالدوله از زنان اشراف عهد قاجار و پهلوی اول است. در کتاب آمده است که او دختر مظفرالدین شاه، دخترخاله دکتر محمد مصدق و مادر علی امینی (یکی از نخست وزیران پهلوی دوم) بوده است.
یکی از ابتکارات فخرالدوله راه اندازی سیستم تاکسیرانی تهران بوده که همین کار نام او را وارد این کتاب کرده است. می گویند رضاخان در مورد او گفته است: "قاجار یک و نیم مرد داشت. مردش فخرالدوله و نیم مردش آقا محمد خان بود."
علاوه بر زنانی که به دلایل سیاسی و اجتماعی نامشان در این کتاب آمده است کسانی هم هستند که برای اولین بار به عنوان یک زن به حرفه ای مشغول شده اند که در بین آنها نیز موارد جالبی به چشم میخورد. مثلا فریده استکی که اولین گریسکار زن بوده یا معصومه سلطان بلاغی که اولین راننده اتوبوس زن ایران بوده است. تعداد زیادی از زنانی که نامشان در این کتاب آمده نیز چهره های علمی، آموزشی و یا ورزشی بوده اند.
در پایان کتاب فهرستی از زنانی که در کتاب از آنها یاد شده و دلیل حضور نام آنها در این کتاب آمده است و پس از آن عکس حدود ۸۰ نفر از آنها نیز قرار داده شده است.
کتاب "اولین زنان" حاصل پژوهش دوساله عذرا دژم و گروهی از همکارانش است که نویسندگی آن را خود عذرا دژم برعهده داشته است. دژم از روزنامه نگاران ایرانی است که در مجله هایی چون پیام امروز و سنبله فعالیت کرده است.
▪ مشخصات کتاب:
ـ اولین زنان
ـ پژوهشگر و نویسنده: عذرا دژم
ـ نشر علم
ـ چاپ اول، ۱۳۸۴
ـ ۴۲۲ صفحه، ۴۵۰۰ تومان

منبع : مطالب ارسالی