کتابخانه الکترونیکی ، دیجیتالی و مجازی: تفاوت ها و شباهت ها

● مقدمه
کتابخانه به لحاظ سنتی مخزنی از اطلاعات است ، محلی که جویندگان اطلاعات برای یافتن جواب سئوال های خود به آنجا مراجعه می کنند . این نوع کتابخانه به وسیله عناصر فیزیکی، مانند : مکان( شامل: ساختمان و موقعیت ) ، اعضاء ، کارمندان و موجودی ، تعریف و مشخص می شود. منابع فیزیکی معمولا محدودیت هایی را به کتابخانه و مراجعین تحمیل می کنند ، آنها نیاز به فضا وهزینه دارند ، فرسوده می شوند و جهت دستیابی مجبور به حضور فیزیکی در محل کتابخانه هستیم .
حجم انبوه اطلاعات و انتشارات و به تبع آن کمبود فضای کتابخانه ها ومراکز اسناد، همچنین نقش رایانه در صنعت نشر سبب بروز انقلابی در این صنعت شدو کتابداران، اطلاع رسانان و متخصصان فن آوری اطلاعات به فکر کوچک کردن محمل های اطلاعاتی افتادند . حاصل این حرکت تولید میکروفیلم ها ، میکروقیش ها و حتی میکروفیلم های رایانه ای و درنهایت لوح های فشرده نوری بوده است ، تا در فضا صرفه جویی به عمل آید و همچنین حجم بالای اطلاعات درکمترین زمان ممکن در اختیار استفاده کنندگان قرارگیرد. پیشرفت هایی که در سال های اخیر در زمینۀ فناوری اطلاعات به وقوع پیوسته است، شامل نرم افزارهای کتابخانه ای و بانک های اطلاعاتی ، مخابرات و ارتباطات راه دور ، پیدایش اینترنت ، اینترانت و به وجود آمدن امکانات انتقال اطلاعات مانند استفاده از پست الکترونیکی و تصویری و حتی انتقال اطلاعات از طریق وب سایت ،بهبودی اساسی در زمینۀ دسترس پذیری به این مواد را امکان پذیر کرده است. امروزه فن آوری اطلاعات بر اطلاع رسانی احاطه دارد وهم اکنون ما شاهد تحولات و تغییرات اساسی در خدمات کتابخانه ، روش های ارائه اطلاعات و کاربرد فن آوری اطلاعات در جامعه هستیم . از جمله تأکید بیشتر بر نیاز استفاده کنندگان و دسترسی مستقیم آنها به اطلاعات الکترونیکی در قالب دیجیتالی می باشد . در واقع کتایخانه نقش بسیار مهمتری در چرخه انتقال اطلاعات پیدا کرده است . فن آوری اطلاعات بر شیوه های ذخیره و بازیابی اطلاعات ، تأثیر داشته است . از مهمترین ویژگی آن به کارگیری رایانه و نرم افزارهای کتابخانه ای است .ورود فن آوری به کتابخانه ها ، کتابخانه های سنتی را دستخوش تحول کرده و زمینه را برای ظهور کتابخانه های خودکار ، الکترونیکی، دیجیتالی ومجازی فراهم کرده است .
● پیشینه تحقیق
▪ مطالعات انجام شده در داخل کشور
کوشا(۱۳۸۲)، در مقاله خود با عنوان" کتابخانه دیجیتالی چیست؟ "به متون پژوهی تعاریف ارائه شده در منابع کتابداری و اطلاع رسانی در ارتباط با کتابخانه دیجیتالی می پردازد و به این نتیجه می رسد که از دیدگاه کتابداران ، هنگامی می توان مدعی ایجاد یک کتابخانه دیجیتالی شد که سیاست های اطلاع رسانی ، خدمات ، عملکردهای مورد انتظار از یک کتابخانه در محیط غیر دیجیتالی به صورت سازمان یافته جایگاه خود را به دست آورده باشد . در غیر این صورت ، دیدگاه ما نیز با دیگاه متخصصان علوم کامپیوتر که کتابخانه دیجیتال را یک نظام ذخیره و بازیابی اطلاعات پیشرفته تلقی می کنند ، تفاوتی نخواهد داشت.
پناهی(۱۳۸۲)، در تحقیق خود با عنوان "کتابخانه مجازی و تفاوت های آن با کتابخانه های الکترونیکی و دیجیتالی" به این نتیجه می رسد که کتابخانه های سنتی در سیر تاریخی و طبیعی خود به کتابخانه های خودکار ، الکترونیکی ، دیجیتالی و در نهایت به کتابخانه های مجازی تغییر پیدا کرده است و امروزه کتابخانه مجازی غایت خدمات کتابخانه ای و اطلاع رسانی محسوب می شود . عاصمی (۱۳۸۲) نیزدر تحقیقات خود به نتایج مشابهی دست یافته بود.
حسن زاده(۱۳۸۲)، در پزوهش خود با عنوان" فرایند کار یک کتابخانه مجازی ( ساختار ، محتوا، شیوه عمل و مدیریت)". فرایند گرد آوری ، دسترس پذیر ساختن و ارائه اطلاعات در یک کتابخانه مجازی را به منظور آشنایی با طرز کار و مراحل پردازش اطلاعات در کتابخانه های مجازی بیان می کند و قسمت های عمده یک کتابخانه مجازی را شرح می دهد.همچنین داوودیان (۱۳۸۲)و غیاثی(۱۳۷۷) نیز درتحقیق خود به نتایج مشابهی دست یافته بودند.
حسن زاده (۱۳۸۱)، در پژوهشی با عنوان " کتابخانه های دیجیتال : طرزکار، ساختار و کتابداران و اطلاع رسانان آینده" عوامل زمینه ساز ایجاد کتابخانه های دیجیتال و طرز عملکرد آنها را مورد کنکاش قرار داده و دور نمایی مختصر از آینده کتابداران در ابن عصر تحول را به تصویر کشیده است . قاضی میر سعید (۱۳۸۱) نیزدر تحقیقات خود به نتایج مشابهی رسیده بود.
طاهری(۱۳۸۱)، در بررسی خود با عنوان "کتابخانه ملی : دیجیتالی یا سنتی" با نگاهی اجمالی به نسل های مختلف کتابخانه ، بیشتر به نسل چهارم و پنجم یعنی کتابخانه های دیجیتالی و کتابخانه های مجازی پرداخته است و ویژگی های آنها بویژه کتابهای الکترونیکی را مد نظر دارد و در انتها همزیستی کتابخانه سنتی و دیجیتالی را برای کتابخانه ملی پیشنهاد می کند.
▪ مطالعات انجام شده در خارج از کشور
ریسو[۱](۲۰۰۱)، در تحقیق خود در مورد وی‍‍ژگی های کتابخانه مجازی، پس از تعریف کتابخانه مجازی و ذکر مزایا و معایب چنین کتابخانه ای بیان می کند که در ایجاد کتابخانه مجازی ، هفت مرحله را باید پشت سر گذاشت که عبارتند از: فرایند تصمیم گیری ،مهارت ها و آموزش های جدید برای کارمندان کتابخانه، نصب و آزمایش ، ایجاد ساختاری برای سازماندهی و دسترسی به منابع ، تبلیغ و بازاریابی منابع ، آموزش کاربران و ارزیابی. او همچنین گذشته ، حال و آینده کتابخانه مجازی را در تحقیق خود مورد بررسی قرار می دهد.
شارما و ویشواناتان[۲](۲۰۰۱) در مقاله ای با عنوان" کتابخانه های دیجیتالی : توسعه و چالش ها" به بیان بعضی از مشکلات در حوزه کتابخانه های دیجیتالی می پردازند و پیشنهاداتی را به منظور غلبه بر این مشکلات به منظور عملکرد مؤثرتر کتابخانه های دیجیتالی ارا ئه می نمایند این اهداف عبارتند از: شناسایی روشهای عملی برای غلبه بر مشکلاتی که در راه تبدیل کتابخانه های سنتی به دیجیتالی به وجود می آیند، شناخت نقش کتابخانه های دیجیتالی برای ایجاد دانش جهانی قابل دسترس ، بررسی امکانات مشارکت خصوصی برای تامین منابع مالی و انسانیوجستجوی راههایی برای ایجاد رشد بدون وقفه کتابخانه های دیجیتالی . آنها همچنین بیان می کنند تا زمانی که ما نتوانیم به فاصله تکنولوژیکی که بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته وجود دارد غلبه کنیم، جهانی شدن مفهوم دیجیتالی امکان پذیر نمی باشد.
ذاگالو،سوساپینتو و مارتینو[۳](۲۰۰۱)، در مقاله ای با عنوان "کتابخانه مجازی براساس پروتکل زد ۵۰/۳۹"، نظامی در حال توسعه به نام کتابخانه مجازی را توصیف می کنند .در طراحی این نظام ، پیشرفت های اخیر در حوزه فهرست های مجازی مدنظر قرار گرفته اند . آنها هدف اصلی این نظام را بهبود کیفی و سودمندی اطلاعات بازیابی شده توسط کاربر نهایی و تضمین سطح بالایی از قابلیت عملیاتی با کاربردهای دیگر بیان کرده اند.
مارچیونی نی[۴] (۲۰۰۰) ، در مقاله ای با عنوان " ارزیابی کتابخانه های دیجیتالی "، کتابخانه دیجیتالی را کتابخانه ای ذکر می کند که که در آن بین منابع چاپی و مجازی پیوند برقرار شده است ، به عبارت دیگر اومعتقد است که عناصری غیر مجازی و مجازی با یکدیگر پیوند می خورد . متسون و بونسکی[۵] (۱۹۹۷) نیز در تحقیقات خود به نتایج مشابهی دست یافته بودند.
مارکوم[۶] (۲۰۰۳)، در پژوهش خود با عنوان " ملزوماتی برای آینده کتابخانه ها ی دیجیتالی "، بیان می کند که کتابخانه های دیجیتالی آینده باید سه ویژگی کلی داشته باشند :۱- داشتن مجموعه جامعی که برای تحقیق ، آموزش و یادگیری مفید باشد.۲- باید به آسانی برای همه انواع کاربران چه افراد مبتدی و چه افراد با تجربه در دسترس باشند.۳- باید توسط افراد متخصص مدیریت و نگهداری شوند. او در ادامه بیان می کند که حق مؤلف و منابع مالی از مهمترین موانعی هستند که بر سر راه دیجیتالی کردن کتابخانه ها و جود دارند.هانتر (۲۰۰۳)[۷]، نیز در زمینه آینده کتابخانه های دیجیتالی به نتایج مشابهی دست یافته بود.
تنانت[۸](۱۹۹۹)،در مقاله ای با عنوان "کتابخانه الکترونیکی ، کتابخانه دیجیتالی و کتابخانه مجازی"بیان می کند که هم کتابخانه الکترونیکی و هم کتابخانه دیجیتالی می توانند کتابخانه مجازی باشند ،.در صورتی که اگر فقط به صورت مجازی باشند . یعنی کتابخانه ای به مفهوم واقعی وجود نداشته باشد . او همچنین بیان می کند که یک کتابخانه مجازی می تواند شامل منابع و موادی از چندین کتابخانه مجزا باشد که در یک فضای مجازی با استفاده از رایانه و شبکه های رایانه ای سازمان یافته و قابل دسترس می باشد.
ویند[۹](۱۹۹۶)، در تحقیقی در زمینه کتابخانهمجازی ، بیان می کند که، کتابخانه مجازی پیشنهادی است بالقوه به منظور حفظ و نگهداری حافظه جمعی بشر در شکل رقمی که می تواند در تأمین منابع مورد نیاز مشتریان از طریق نظام های پیوسته دسترسی به اطلاعات در شبکه های جهانی محلی مؤثر باشد.آنجلو(۲۰۰۱)، نیز عقاید مشابهی دارد.
● کتابخانه الکترونیکی
کتابخانه الکترونیکی کتابخانه ای است که شامل مواد و خدمات الکترونیکی است .مواد الکترونیکی می تواند تمام مواد دیجیتالی را شامل شود ( مثل مجله الکترونیکی ، کتاب الکترونیکی و...)همچنین اشکال مختلف آنالوگ ها را که جهت استفاده از آنها نیاز به الکتریسیته می باشد نیز شامل می شوند .. عبارت کتابخانه الکترونیکی به طور ضمنی بدان مفهوم است که فرایندهای اصلی کتابخانه، به طوراساسی باید دارای ماهیت الکترونیکی شوند بدیهی است مهم ترین شیوه تحقق این امر ، استفاده گسترده از رایانه برای دسترس پذیرکردن خدماتی چون نمایه درون خطی ، امکانات کاوش و بازیابی متن کامل ، بایگانی خودکار سوابق و تصمیم گیری مبتنی بر رایانه است. یک شاخص مهم کتابخانه الکترونیکی، حرکت آگاهانه به سوی استفاده گسترده از رسانه های الکترونیکی برای ذخیره ، بازیابی و ارائه اطلاعات است و به معنای آن است که کتابخانه های الکترونیکی اطلاعات بیشتری را به شکل الکترونیکی یعنی در قالب لوح های فشرده یا دستیابی از طریق اینترنت فراهم آورند . استفاده شبکه ای از پایگاه های لوح فشرده از ویژگی های اصلی کتابخانه های الکترونیکی است . اگر چه در این کتابخانه ها از رسانه های الکترونیکی استفاده گسترده ای می شود ، اما کتاب های متعارف نیز در کنار انتشارات الکترونیکی حضورخواهد داشت . به همین ترتیب کتابداران کتابخانه های الکترونیکی نیز کمک قابل ملاحظه ای در خصوص موضوعات کتابخانه ای می کنند، در عین حال برخی از درخواست های روزمره ای که کتابداران به آن ها رسیدگی می گنند خودکار می شود و به وسیله رایانه پاسخ داده می شود .
تحول به سوی کتابخانه الکترونیکی نیاز به توسعه ویژگی های و تغییراتی دارد که عبارتند از:
استاندارد کردن داده ها ، دسترسی به فایلها از راه دور ، ایجاد ارتباط و ترکیب فایلها ، دسترسی به فایلهای مختلف و متعدد از یک پایانه ، استفاده تعاونی روزافزون از فایلهای مشترک ، عدم تداوم فایلهای کم و بیش تکراری محلی و متعدد، توانایی بیشتر در استفاده ازفایل های رایانه ای و کار با فایلها ، افزایش آسیب پذیری در برابر شکست های فن آورانه .
جهت گسترش کتابخانه ای با اسناد الکترونیکی نیاز به اصولی در کتابداری که با اصول موجود متفاوت باشد نیست ، بلکه مانند کاغذ و میکرو فیلم ها ، پیروی از استانداردها برای پیشرفت مهم است . اسناد الکترونیکی باید به شکل استاندار باشند و برای فهرستنویسی آنها نیز استانداردهایی مورد نیاز است و برای انتقال اسناد الکترونیکی به قالب های ارتباطی نیاز داریم . بنابراین مفهوم یک کتابخانه الکترونیکی به زیر ساختی پرهزینه و اساسی از ظرفیت محاسباتی ، ذخیره سازی داده ها و ارتباطات راه دور نیازمنداست که به نوبه خود استفاه موفقیت آمیز آن به تخصص و خبرگی احتیاج دارد.
● کتابخانه دیجیتالی
کتابخانه دیجیتال کتابخانه ای است که مواد وخدمات دیجیتالی را شامل می شود . مواد دیجیتالی آیتم هایی هستند که از ظریق ابزار و شبکه های دیجیتالی ( دودویی) ذخیره ، پردازش و انتقال داده می شوند. خدمات دیجیتالی ، خدماتی ( کمک های ارجاعی ) هستند که منابع را به صورت دیجیتالی از طریق شبکه های کامپیوتری تحویل یا ارائه می دهند . کتابخانه های دیجیتالی درواقع مجموعه هایی هستند که امکانات لازم را برای انتخاب ، سازماندهی، دسترسی ، تفسیر ، انتقال ، نگهداری ، انجام و تضمین دوام مجموعه آثار دیجیتالی فراهم می آورند به نحوی که این منابع از نظر اقتصادی نیز برای استفاده به وسیله یک گروه مشخص یا مجموعه ای از گروه ها، قابل دسترسی باشد.
محتوای کتابخانه های دیجیتال شامل منابع اطلاعاتی در قالب الکترونیکی (متن ، صوت، تصویر، ویدیو ) که برخی از آن ها ممکن است به صورت تجاری از ناشران و عرضه کنندگان منابع و پایگاه های اطلاعاتی خریداری شوند .نمونه های الکترونیکی منابع چاپی موجود در کتابخانه ها که می توانند کتابها ، مجلات ومنابع دیداری و شنیداری ، نسخ خطی ، نقشه ها و غیره باشند . منابع اطلاعاتی با کیفیت بالا و منحصر به فردی که از طریق محیط اینترنت قابل دسترس هستند یا حتی متعلق به مجموعه کتابخانه های دیگر در محیط وب باشند . این کتابخانه ها ، مؤسسات و سازمان هایی هستند که منابع مختلف شامل منابع انسانی و تجهیزات مورد نیاز برای ارائه خدمات کتابخانه ای مثل فهرست نویسی ، رده بندی، اطلاع رسانی ، روابط بین کتابخانه ای ، مواد آموزشی ، منابع کتابخانه ای و دیگر خدمات را با استفاده از شبکه های پرسرعت ، مهیا می سازند .
کتابخانه های دیجیتالی به معنای جایگزین کتابخانه های سنتی نیستند ، بلکه بیشتر یک بخش الحاقی آنها محسوب می شوند. سه دلیل وجود دارد که چرا کتابخانه های دیجیتالی نسبت به کتابخانه های سنتی از مزایای بیشتری برخوردارند : اول اینکه با وجود انواع روشهای جدید برای ذخیره سازی اطلاعات وداده ها،کتابها ونشریات به تنهایی به هیچ وجه برای فراهم کردن داده های یک کتابخانه امروزی کافی نمی باشند.دوم اینکه یکی از وظایف اصلی کتابخانه ها و آرشیو ها در سراسر جهان تضمین حفظ و نگهداری اسناد ومطالب تاریخی است .. سوم اینکه باخلق کتابخانه های دیجیتالی که در اینترنت وجود دارند ، اطلاعات از هرسوی جهان برای هرکسی که به اینترنت دسترسی داشته باشد فراهم است .
● ویزگی های کتابخانه های دیجیتالی
- کتابخانه ها ی دیجیتالی در واقع چهرۀ دیجیتال و الکترونیکی کتابخانه های سنتی هستند .بنابراین ،مجموعه ها ومنابع سنتی چاپی و دیجیتالی را همزمان و درکنار هم شامل می شود.
- کتابخانه های دیجیتالی شامل منابع دیجیتال که در خارج از مرزهای فیزیکی کتابخانه قرار دارد نیز می شود .
- کتابخانه های دیجیتالی دیدی کلی از همۀ اطلاعات موجود در کتابخانه، بدون در نظر گرفتن نوع یا فرمت آنها ، در اختیار کاربر قرار می دهد .
- کتابخانه های دیجیتالی مانند کتابخانه های سنتی خدمات خود را به گروه های ویژه ای از کاربران ارائه می دهند. با این تفاوت که در این کتابخانه ها،کاربران ممکن است در هر نقطه و یا بخشی از شبکه قرار داشته باشند.
- کتابخانه های دیجیتالی نه تنها به کتابداران مجرب و ماهر نیاز دارند ، بلکه به خدمات متخصصان رایانه و شبکه نیز محتاج هستند.
- کتابخانه های دیجیتالی می توانند به منابع و کتاب های ویژه و منحصر به فرد حتی نسخ خطی دسترسی داشته باشند و امکان استفاده از آنها را در اختیار کاربران بگذارند.
- در این کتابخانه ها چندین کاربر در آن واحد از یک منبع خاص می توانند استفاده کنند.
- در کتابخانه های دیجیتالی ، ارتباط مستقیم یا رودررو میان کتابدار و کاربر نهایی وجودندارد.
اخیرا گروه های تحقیقاتی و متمرکز مختلفی بر روی توسعه و اصلاح کتابخانه های دیجیتالی کار کرده اند . برخی از این گروه ها که مرکز اصلی آنها در ایالات متحده است عبارتند از: فدراسیون کتابخانه های دیجیتالی ((DLF:digital library federation ، شورای منابع کتابخانه ای و اطلاع رسانی (CLIR: councilon library and information resource) و ابتکار کتابخانه های دیجیتالی مشترک (DLI: joint digital librariaries initiative) که تحت سرپرستی بنیاد علوم ملی ، نمایندگی پروژه های تحقیقاتی پیشرفته و ناسا قرار دارد و نظراتی را راجع به علت وجودی کتابخانه های دیجیتالی ارائه می دهد.برخی از نظرات آنها عبارتند از :
- کتابخانه های دیجیتالی برای جایگزین شدن کتابها و کتابخانه های فعلی طراحی نشده اند بلکه بیشتر مکمل آنها هستند.
- خوانندگان و کاربران کتابخانه ها در حال تغییر عادات خود هستند ، منابع اطلاع رسانی جدید مثل ویدیوها و دیسکهای فشرده از جمله رسانه های معروف و عامه پسند شده اند
- وقتی می توانید یک دیسک ضبط شده را تقریبا به طور مستقیم از نویسنده یا خالق اثری دریافت نمایید ، چرا از کاغذ چاپی استفاده کنید ؟ ضمن اینکه هزینه چاپ اغلب بالاتر است
- کتابخانه های دیجیتالی دسترسی سریع و مؤثر به اطلاعات را فراهم می سازند.
- ایجاد دسترسی بیشتر شعار کتابخانه های دیجیتالی است
مسائلی که در مورد کتابخانه های دیجیتال وجود دارند عبارتند از :
۱) استاندارد جهانی برای نحوه سازماندهی اطلاعات در کتابخانه های دیجیتالی
۲) آموزش نیروهای کتابخانه ای برای چگونگی انتقال اطلاعات به اشکال دیجیتالی و مقرون به صرفه برای افزایش قابلیت دسترسی و حفظ ونگهداری اطلاعات
۳) حق مالکیت آفرینش های ذهنی و حق تألیف مطالب منتشر در اینترنت از طریق کتابخانه های دیجیتالی
فراداده[۱۰] مسئله دیگری است که برای ایجاد کتابخانه های دیجیتالی مرکزیت دارد.فراداده، داده هایی است که محتوا و ویزگی های جزء خاص را در کتایخانه دیجیتالی نشان می دهد .فرا داده در کتابخانه های دیجیتالی مهم است زیرا کلیدی برای بازیابی منبع و استفاده از هر مدرکی است . از طرف دیگر فقدان استانداردهای معمول فراداده که به طور ایده آل برای استفاده در بعضی از متون خاص تعیین می شوندموانع دیگری را بر سر راه دستیابی و استفاده از اطلاعات در یک کتابخانه دیجیتالی یا دریک طرح هماهنگ کتابخانه دیجیتالی بوجود می آورند.
● کتابخانه الکترونیکی و کتابخانه دیجیتالی
کتابخانه های الکترونیکی یک گام فراتر از کتابخانه های خودکار، و کتابخانه های دیجیتالی یک گام فراتر از کتابخانه های الکترونیکی هستند. در کتابخانه های الکترونیکی حضور فیزیکی پر رنگ تر از کتابخانه های دیجیتالی است و این کتابخانه ها همانند کتابخانه های سنتی و خودکار دارای ساختمان ، تجهیزات ، قفسه ها ، منابع و کتابدار است و به همان روش های خودکار و سنتی سازماندهی و اداره می شود. تفاوت آن با کتابخانه های سنتی در این است که این کتابخانه ها دارای مواد غیر چاپی مثل فیلم ، میکروفیلم ، میکروفیش ، انواع لوح های فشرده و منابع مشابه نیز است . در این کتابخانه ها ارائه خدمات هم به صورت سنتی و خودکار است و هم به صورت شبکه ای و دیجیتالی ، منتها استفاده از ارتباطات شبکه ای و دیجیتالی در آن نوپاست و معمولا بازیابی اطلاعات در آن از طریق شبکه محلی انجام می شود.
اما در کتابخانه های دیجیتالی حضور فیزیکی خیلی کمرنگ شده است و تعداد منابع چاپی در آن به میزان خیلی کمی است البته ، خود این منابع چاپی نیز ابتدا دیجیتالی شده ، بعد به کاربران ارائه می گردد . در این کتابخانه ها ارائه خدما ت به طور کلی خودکار و دیجیتالی است و کاربران از طریق شبکه های ارتباطی به منابع دیجیتالی ذخیره شده در این کتابخانه ، دسترسی یافته و از ان بهره مند می شوند . نقش کتابدار واسط در اینجا خیلی کمرنگ است و بیشتر جنبه آموزشی و مشاوره ای دارد.
● کتابخانه های ترکیبی یا پیوندی
کتابخانه هایی هستند که در مرحله گذر از سنتی به دیجیتالی اند و بخشی از مجموعه شان به صورت چاپی و سنتی وبخشی هم به صورت دیجیتالی است در واقع هم بخش عظیمی از مخزن آنها سنتی است ولی ارائه خدمات و سیستم های امانت ، کاوش ، رزرو و حتی قسمتی از پاسخگویی به سئوال ها هم از طریق شبکه کتابخانه و اینترنت و یا سایر رسانه های مدرن انجام می گیرد . در این نوع کتابخانه ها معمولا مواد را با اسکن کردن وارد آرشیو الکترونیکی کرده بطور خودکار نمایه سازی و از طریق رابط ها بر روی اینترنت و یا اینترانت در دسترس علاقه مندان و پزوهشگران قرار می دهند و تجهیزات مورد نیاز برای این نوع کتابخانه ها عبارتند از : دستگاه اسکن ، پایگاه اطلاعات ، رابط ، شبکه یا محمل اطلاعاتی مثل اینترنت ، اینترانت ، ایستگاه های کاری کاربران و...
کتابخانه ترکیبی ، فن آوریها یی را در ذهن متصور می سازد که حاصل پیشرفت های نوین پروژه های کتابخانه الکترونیکی ، مجازی و یا دیجیتالی هستند.در واقع کتابخانه هایی هستند که قسمت اعظمی از مجموعه آنها سنتی است و در کنار آن ارائه بعضی از فعالیت های کتابخانه شامل فهرست نویسی و سازماندهی، سیستم امانت و مرجع و غیره به صورت کامپیوتری می باشد و بعضا ارائه خدمات مرجع وجست وجوی مطالب تحقیقی از طریق اینترنت و یا بانکهای اطلاعاتی کامپیوتری انجام می گیرد .
● کتابخانه مجازی
کتابخانه های مجازی با ظهور فن آوریهای جدید و با استفاده از اینترنت به وجود آمدند.این کتابخانه ها امکان دستیابی به فهرست ها و پایگاه های اطلاعاتی را فراهم می سازند و پژوهشگران را به سوی منابعی که به سختی پیدا می شوند هدایت می کنند و ارائه همه این خدمات به طور شبانه روزی و در هفت روز هفته از طریق وب سایت های آنها انجام پذیر هستند.بدون اینکه از نظر فیزیکی به مکانی برای مراجعه فرد جهت درخواست و دسترسی به اطلاعات نیاز باشد.
یک کتابخانه مجازی ، مجموعه سازمان یافته ای از پیوندها به اسناد نرم افزارها ، تصاویر ، پایگاه ها ی داده ای و... در یک شبکه و یامجموعه ای از شبکه های رایانه ای می باشد. هدف یک کتابخانه مجازی این است که کاربران را در یافتن اطلاعات مورد نیاز از طریق منابع موجود در پایگاه های کتابخانه یاری کرده و وظایف مجموعه سازی، دسترس پذیر ساختن و اشاعه را انجام می دهد.صفت مجازی بیشتر به فقدان بعد مکانی این نوع کتابخانه اشاره دارد و این نوع کتابخانه ها وجود فیزیکی نداشته ، روی شبکه های کامپیوتری ایجاد شده و در دسترس مراجعان قرار می گیرند. بدین خاطر کتابخانه های نامرئی نیز نامیده شده اند.
کتابخانه های مجازی ، نمونه بارز رشد توانایی و انسجام پروتکل های سرویس دهنده /سرویس گیرنده است که دسترسی به اطلاعات موجود در شبکه اینترنت را ممکن می سازد . کتابخانه های مجازی اولیه در واقع فهرستی از پیوندهای مرتبط به یک موضوع خاص بودند که توسط کتابداران جمع آوری می شدند تا کاربران را تا حدودی در پیدا کردن اطلاعات مورد علاقه خود یاری کنند. با رشد کردن و گسترش یافتن مقدار اطلاعات موجود، نگهداری و مدیریت آنها نیز مشکل تر می گردد.
از دیدگاه سنتی کتابخانه مکانی است ک در آن حافظه جمعی بشری ذخیره شده است . کتابخانه مجازی نیز چنین کاربردی دارد ، اما مدارک در کتابخانه مجازی به شکل رقمی نگهداری می شوند. دیگر کتابخانه نیاز به مکانی فیزیکی برای آنکه فرد جهت درخواست و دسترسی به اطلاعات به آنجا مراجعه کند ندارد برای مثال بر روی وب جهانی در محیط اینترنت فرد قادر به دسترسی به کتابخانه های مجازی از طریق موضوع است .و در این کتابخانه فرد می تواند کتب و مدارک مورد نیازش را بیابد موضوع ها به صورت الفبایی تنظیم شده اند و فرد می تواند از میان فهرست های بلند،موضوع مورد علاقه اش را دقیقا انتخاب و به گنجینه ای از مواد در آن زمینه دسترسی پیدا کند.منطق این کار آن است که شرایط لازم جهت دسترسی یکسان به آثار بزرگ جهانی فراهم شود . کتابخانه های سازمانی وعمومی تأثیر و نقش مهمی در ترقی کتابخانه های مجازی داشته اند . با استفاده از شبکه ها این نوع کتابخانه ها می توانند فهرست موجودیهای خود را برای سایر کتابخانه های مشابه دسترس پذیر نماینداز طریق نظام امانت بین کتابخانه ای مشتریان می توانند کتابها ومدارک مورد نیازشان را بدون مراجعه به سایر کتابخانه ها دریافت کنند مشتریان همچنین می توانند منابع مورد نیازشان را با استفاده از ابزارهایی نظیر پایگاه های داده، از کتابخانه ای مجاز ی دریافت کنند. سایر انواع خدمات خویل مدرک ، نظیر تهیه فوری مدرک و پایگاه های داده متن کامل در کتابخانه های مجازی قابل عرضه است . از جنبه نظری مشتریان می توانند اقلام مورد نیازشان را تقریبا فوری دریافت کنند .
خدمات اطلاعاتی که توسط کتابخانه های مجازی عرضه می شوند را می توان بر اساس سطح دسترسی کاربران به سه دسته عمده تقسیم کرد:
۱) خدمات اطلاعاتی که برای عموم کاربران قابل دسترسی و بهره برداری هستند ، نظیر خدمات مرجع . همچنین اطلاعاتی که برای گروه قرار می گیرند اغلب شامل : اطلاعات توصیفی و چکیده منابع اطلاعاتی ، راهنماهای استفاده از کتابخانه ، آموزش نحوه جستجو در پایگاه های اطلاعاتی کتابخانه وشبکه اینترنت می شوند.
۲) خدمات و اطلاعاتی که برای کاربران دارای شرایظ خاص قابل دسترسی می باشند ( نظیر کاربرانی که دارای کد کاربری هستند و یا کاربرانی که از مراکز ویژه ای با وب سایت کتابخانه ارتباط برقرار می کنند) . دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی تمام متن مقالات و تمامی منابع اطلاعاتی مجموعه نظیر: کتاب های الکترونیک ، پایان نامه ها، گزارشات تحقیقی ،.... در این گروه قرار دارند.
۳) خدمات مرجع همانطور که در کتابخانه های سنتی از مهمترین خدمات کتابخانه ای محسوب می شوند، درکتابخانه های مجازی نیز از بحث انگیزترین خدمات اطلاع رسانی می باشند.خدمات مرجع الکترونیک از لحاظ نحوه ارائه به دو گروه عمده ، خدمات مرجع همزمان و خدمات مرجع غیر همزمان تقسیم می شوند.
خدمات مرجع غیر همزمان: آن دسته از خدماتی هستند که در آن خدمات مرجع با اندکی تآخیر نسبت به زمان درخواست ارائه می شوند.پست و نمابر از ابزارهای سنتی عرضه خدمات مرجع غیر همزمان هستند که در محیط های اطلاعاتی غیر الکترونیک از دیر باز به کار گرفته می شده اند.در محیط های اطلاعاتی نوین عرضه خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی متداول ترین و پایه ای ترین شکل خدمات مرجع است.
خدمات مرجع همزمان : آشناترین و قدیمی ترین شکل خدمات مرجع همزمان می باشد. خدماتی است که به صورت چهره به چهره و در بخش مرجع کتابخانه ها ارائه می شوند.عرضه خدمات مرجع به طور همزمان و بدون تأخیر در کتابخانه های مجازی ،همواره فکر کتابداران را به خود مشغول ساخته است. در این میان ، ویدئو کنفرانس[۱۱] و گفتگوهای محاوره ای[۱۲] از جذاب ترین شیوه ها برا ی ارتباط مستقیم با کاربر و ارائه خدمات مرجع همزمان بوده اند .از بین دو شیوه فوق خدمات مرجع همزمان از طریق ویدئو کنفرانس به دلیل نیازهای فنآورانه از قبیل :پهنای باند ، ارتباط شبکه ای سریع و فوری ، دوربین های ویدئویی و... د رحال حاضر رواج کمتری دارد . گفتگوی محاوره ای در مقایسه با ویدئو کنفرانس نیاز به تجهیزات کمتری دارد و با سهولت بیشتری قابل عرضه است .(داوودیان ،۱۳۸۲).● مشکلات کتابخانه های مجازی
استفاده از کتابخانه ها ی مجازی و منابع موجود در آن مشکلاتی نیز دارد .برای استفاده از منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه ها ی مجازی وجود ارتباط اینترنتی لازم است و اگر امکان دسترسی به اینترنت هم وجود داشته باشد، داشتن مهارت جست وجو و بازیابی اطلاعات به صورت مؤثر هم لازم است. بسیاری از فراگیران فاقد مهارت های لازم برای جست وجوی اطلاعات مورد نظر خود هستند. در اینجا نقش کتابداران کتابخانه های مجازی ، شفاف می شود که در آن ، با هدایت و مشاوره اطلاعاتی ، به فراگیران در به دست آوردن و استفاده از منابع اطلاعاتی مورد نیاز خود ، یاری می رسانند .گاهی دسترسی به منابع اطلاعاتی کتابخانه ها ی مجازی با موانع مالی مواجه می شود و باید در برابر دریافت اطلاعات هزینه ای را پرداخت کرد . مسئله دیگر ، امنیت اطلاعات موجود در کتابخانه های مجازی است . حفاظت از منابع اطلاعاتی موجود و تعریف سطوح دسترسی و تأمین امنیت این منابع ،‌از جمله مواردی است که باید آنها را در نظر گرفت.( اصنافی ،۱۳۸۴)
ریسو(۲۰۰۱)، بیان می کند که معایب کتابخانه ها ی مجازی بیش از مزایای چنین کتابخانه هایی می باشد.اما به عقیده او با پیشرفت فن آوری این مشکلات از بین خواهند رفت . او می گوید در حال حاضر معایب کتابخانه های مجازی شامل موارد زیر می باشد:
- کاربران برای محصولات مختلف باید رمز عبور های متفاوتی را به خاطر بیاورند.
- حوزه پوشش و در دسترس بودن آرشیو ها، اغلب محدود می باشد.
- اغلب موارد انتقال و چاپ مطالب با مشکل رو به رومی باشد.
- زمانی که محصولات هم به صورت مجازی و هم به صورت چاپی نگهداری می شوند، در هزینه ها صرفه جویی نمی کردد..
- همه منابع به شکل دیجیتالی در دسترس نیستند.
- محدودیت هایی برای چگونگی استفاده از محصولات از کارگزار ی به کارگزار دیگر وجود دارد.
- کتابخانه های مجازی جهت قابل دسترس بودن ، به شبکه های کامپیوتری نیاز دارند.
- برای کاربران امکان اینکه منابع را درمقابلشان بگسترانند و از آنها به طور اتفاقی استفاده کنند و جود ندارد
- کاربران در استفاده از کتاب ها راحت تر هستند.
● ویژگی های کتابخانه مجازی
ازدیدگاه الریخ (۱۳۸۲)[۱۳]ویژگی های کتابخانه مجازی عبارتند از:
▪ حضور بر روی اینترنت: اینترنت به عنوان محلی که دستیابی به فهرست همگانی پیوسته را پیشنهاد می کند یا به عنوان محلی که خدمات کتابخانه ای سنتی را(هنوز به صورت کاملا فیزیکی ) معرفی می کند مورد استفاده قرار می گیرد . در اینجا کتابخانه منتظر مراجعه کننده می ماند تا خدماتی که به روی اینترنت عرضه می شود را کشف کرده و سپس جهت استفاده از آنها به کتابخانه مراجعه کند.
▪ ارائه مجموعه ها به صورت مجازی
کتابخانه آن دسته از منابعی را که نسبت به آنها ( عموما در مورد منابع قدیمی و تاریخی ) کنترل محتوایی دارد به شکل الکترونیکی تبدیل و به صورت الکترونیکی در اختیار مراجعه کنندگان قرار می هد .مجموعه ها بر روی سرویس گرهای کتابخانه حضور فیزیکی دارند و کتابخانه مسئولیت مدیریت آنها یعنی فراهم آوردن فضای ذخیره الکترونیک ، بازاریابی و در دسترس قراردادن آنها را بر عهده دارد .
▪ ارائه مجموعه های مجازی
این بخش در آینده اهمیت بیشتری خواهد یافت افزایش انفجار آمیز اطلاعات در شکل الکترونیکی آن ، یافتن چیزی که شخص از میان تمامی اطلاعات در جستجوی آن است را مشکل می سازد.( فراموش نکنیم که اشکال چاپی و الکترونیکی اطلاعات همراه ما خواهند بود).همانطور که در کتابخانه ها ی سنتی منابع از میان تولیدهای ناشران انتخاب می شدند و رابطی تهیه می شدکه به وسیله آن مراجعین قادر به یافتن منابع مورد نیازشان بودند .در محیط پیوند یافته اینترنتی و چاپی نیز بدون توجه به قالبی که اطلاعات در آن وجود دارند تقاضاهایی زیادی جهت داشتن ابزارهایی برای کمک به یافتن هرگونه اطلاعات مورد نیاز وجود خواهد داشت.موتورهای جست وجو و اتاق های مذاکره ممکن است کمک مناسبی جهت این کار باشند ، اما آنها قادر نیستند تمامی اطلاعات مورد نیاز را برآورده سازند.این جا محلی است که مهارت های حرفه ای کتابداران به عنوان رابط های انسانی بین مصرف کنندگان و تولید کنند گان اطلاعات عمل می کنند که در آینده اهمیت بیشتری نیز خواهند یافت .
▪ سرویس دهی به مراجعه کننده مجازی در دنیای مجازی
حضور بر روی اینترنت بدین معنی است که ما در هر حال ارائه خدمات خود در بازار بین المللی جهت تمامی افرادی هستیم که منابع را یافته و یا به آنها نیاز دارند. مراجعه کننده به طور بالقوه هر کسی و در هر جای دنیا می تواند باشد و تنها مختص مراجعه کننده سنتی ما نیست . از آن جایی که نمی دانیم، مراجعه کننده ما کیست و در کجا قرار دارد و درحال استفاه از خدمات چه کتابخانه ای است. این امر منشا مشکلات مدیریتی برای کتابخانه ها خواهد بود. بنابر این لازم خواهد بود کتابخانه ها محدودیت های دستیابی مشخصی را در مورد مراجعه کنندگان مجاز آنها یا جهت جستجوی اشکال جدید حمایت ها ی مالی برقرار نمایند.
▪ به کارگیری کارکنان مجازی
کسی که به نیازهای مراجعه کننده مجازی در حال پاسخگویی است اهمیتی ندارد که به طور فیزیکی در کتابخانه های مختلف حضور داشته باشد. درست همانطور که نیازی نیست خدمات تلفنی شرکت ها بر روی سایت شرکت آورده شود ، درصورتی که آن می تواند در هر جای دنیا نصب و راه اندازی شود . بنابران قابل تصور است که اشخاص در حال پاسخگویی به کاربران مجازی در هر جایی باشند و ضروردتی ندارد که کارکنان مؤ سسه فراهم آورنده رابط مجازی جهت پاسخگویی به مراجعه کننده در محل کار خود حاضر باشند . با ادغام و بهره برداری از تسهیلات کارکنان بر روی شبکه ، تمامی کتابخانه های مشارکت کننده به طور چشم گیری می توانند قابلیت خدمات خاص خودشان را بدون افزودن به تعداد کارکنان واقعی افزایش دهند.کارکنان از جمله مهمترین منابع کتابخانه به شمار می آیند و لازم است که بطور کامل تر و مؤثرتری نسبت به آن چیزی که در گذشته وجود داشته به کار گرفته شوند.
یک کتابخانه مجازی برای رسیدن به اهداف خود نیازمند قسمت های عمده ای است از جمله:
مرکز هماهنگی، ویراستاری ، جمع آوری پیشینه ها، پیشینه ها ، طرح منطقی ، نگهداری وخودکارسازی . (۱۹۹۹,Green).
▪ مرکز هماهنگی
یک گره در شبکه به عنوان مرکزی هماهنگ در کتابخانه عمل می کند و همچنین ممکن است این کار بین چندین مرکز و یا گره تقسیم شود. نقش اصلی مرکز و یا مراکز هماهنگی پردازش داده های جمع آوری شده است و همچنین اگر کتابخانه مجازی پایگاه داده ها نیز داشته باشد ، آنها به طور معمول توسط مرکز هماهنگی نگهداری می گردد .
▪ ویراستاری
کتابخانه مجازی در مدیریت وهماهنگی داده ها بوسیله گروهی از ویراستاران اداره می شود که ممکن است یک گروه و یا بیشتر باشند . هر ویراستار مسئول موضوع واگذار شده و یا محدوده خاص کاری خود می باشد . علاوه بر ویراستاران موضوعی یک ویراستار هماهنگ کننده نیز وجود دارد که بر ادغام کردن مدخل های اطلاعاتی نظارت می کند. وی معمولا در مرکز هماهنگی فعالیت دارد. به طور کلی وظایف بخش ویراستاری عبارتست از:
- نظارت بر جستجوهای خودکار
- ارزیابی موارد دریافت شده
- ویراستاری فرم های ارسال اطلاعات از طریق پست الکترونیکی و یا وب
- تهیه و تعیین مدخل های جدید مرتبط
- ارزیابی کیفیت اطلاعات وارد شده
- نظارت بر فرایند ارزیابی و ادغام اطلاعات
- ایجاد نماها[۱۴]
- پاسخگویی به پرسش های کاربران
▪ جمع آوری پیشینه ها
اصل تقسیم کار یک اصل اساسی در عملکرد کتابخانه مجازی می باشد. در واقع ویراستاران باید حداقل کار را برای پیشینه های خودشان انجام دهند سه شیوه عمده برای گرد آوری پیشینه ها و اضافه کردن به مجموعه کتابخانه مجازی وجود دارد :
- دستی : جمع آوری مستقیم پیشینه ها توسط ویراستاران
- ارسالی یا غیرفعال : ارسال پیشینه ها بوسیله فرم های مشخص از طریق وب و یا پست الکترونیکی توسط کاربران و علاقه مندان
- گرد آوری فعال : از طریق جستجوگران خودکار مثل : web walkers,worms,spidersو... انجام میگیرد.
▪ پیشینه ها
پیشینه های نگهداری شده در کتایخانه های مجازی معمولا دارای اطلاعات کافی جهت شناسایی منابع اطلاعاتی هستند. این اطلاعات می تواند در مورد مکان و شکل یک پیشینه باشد.چنانچه قبلا اشاره شد بخشی از پیشینه ها توسط ویراستاران و بخشی نیز توسط فرم ها گرد آوری می شوند.در مورد بخشی از پیشینه ها که توسط ویراستاران گرد آوری می شوند . ویراستاران با تبعیت از قالب مورد استفاده در کتابخانه ، اطلاعات مورد نیاز را شناسایی ومنابع اطلاعاتی مناسب را تهیه و ارا ئه می دهند.زمانی که اطلاعات به صورت ارسالی و توسط فرم ها جمع آوری می شود این فرم ها باید حداقل دارای گزینه های زیر باشند:
- نشانی منبع در اینترنت
- عنوان ماده اطلاعاتی
- توصیف مختصر در مورد ماده اطلاعاتی
- شیوه تماس و دسترسی به نگهداری کننده سایت
- نام
- آدرس پست الکترونیکی
- جزئیات نمایه سازی
- کلید واژه ها
- اصطلاحات تخصصی
و تاریخ ارسال پیشینه .
▪ طرح منطقی[۱۵]
کتابخانه های مجازی برای دسترس پذیر ساختن اطلاعات موجود در مجموعه خود ، آنها را نمایه سازی می کنند برای این کار شیوه های مختلفی ارائه می گردد .
در طرح منطقی کتابخانه های مجازی برای بازیابی اطلاعات از دو شیوه اصلی استفاده می شود:
الف- جستجوی پیشینه ها که توسط بخش جستجوی پایگاه داده های موجود انجام می شود نرم افزار جستجو با دریافت عبارت جستجوی کاربر، واژه های موجود در آنها را با کلید وازه های داده های موجود در پایگاه داده ها تطابق داده و مدرک مرتبط و مناسب را بازیابی می کند.
ب- جستجو بوسیله نماها[۱۶] . کتابخانه مجازی می تواند نماهایی از اطلاعات را فراهم آورد و آنها را به شکل مجموعه و زیر مجموعه ای از پیشینه ها به صورت سلسله مراتبی ارائه دهد تا گام به گام از کل به جزء و بر اساس تقسیم درختی موضوع های کاربر را به اطلاعات مورد نیاز خود راهنمایی نماید .
▪ نگهداری
کتابخانه های مجازی از یک فرایند زنجیره ای مرتبط به هم پیروی می کنند که در طی آن داده ها گرد آوری ، پردازش ، نگهداری و ارائه می گردد . این فرایند دارای یک نظام ورودی/خروجی است که چرخه اصلی وارده ها و صادره ها را تشکیل می دهد.
▪ خودکار سازی
خودکار سازی هر چه بیشتر کتابخانه های مجازی ، امری مطلوب است و این کار تا حدی با استفاده از نرم افزارهای مدیریت محتوای وب ، سایت ها و شبکه ها بر آورده می شود
کتابخانه مجازی با خدمات ارزشمندی که فراهم می کند موجب گرایش و انس بیشتر مردم با کتابها و کامپیوترها وفن آوری اطلاعات می شود و این گرایش پشتوانه و تأمین کننده خدمات بعدی است .این حرکت گام بسیار مهمی در نظم دادن به اطلاعات است و از بی نظمی اطلاعات که مشکل بزرگ کشورها پیشرفته در این زمینه است از هم اکنون پیشگیری خواهد کرد.در کتابخانه مجازی فاصله میان جویندگان و پدید آورندگان اطلاعات تقریبا به صفرمی رسد .
کتابخانه مجازی دو سرویس عمده را ارائه می دهد: سرویس های کتابخانه ای و سرویس های فروشگاهی ، در سرویس های کتابخانه ای جویندگان و مراجعان از طریق کامپیوتر و خط تلفن وارد کتابخانه شده و به مطالعه کتابها می پردازند. این سرویس خصوصا در رابطه با کتابهای مرجع بسیار کار آمد است . اما در سرویس فروشگاهی مراجعان می توانند وارد کتابخانه شده با استفاده از امکانات وسیع جستجو، کتاب مورد نظر را پیدا کرده و آن را خریداری نمایند وخرید کتاب ها تاحدود زیادی توسط خود سیستم انجام می شود .
تأمین کتاب برای کتابخانه مجازی با استفاده از امکانات فن آوری اطلاعات بسیار آسان تر صورت می گیرد. و از آنجا که این کتابها مجازی هستند ، سالانه میلیون ها دلار در منابع ملی ( کاغذ ، فیلم و زینک، نیروی انسانی ، حمل ونقل، چاپ و ...) صرفه جویی می شود.
بر خلاف کتابخانه های فیزیکی برای کتابخانه مجازی زمان و مکان کلمات بی معنی هستند . اطلاعات موجود در این گنجینه عظیم در تمامی روزهای هفته و در تمامی ساعات شبانه روز در دسترس است . قلمرو این کتابخانه هیچ حد و مرزی نمی شناسد، حتی در نقاطی که دسترسی به خطوط تلفن ممکن نیست با استفاده از تلفن های همراه می توان از آن بهره مند شد.
در کتابخانه مجازی محیطی برای ارائه طرح های نو در نظر گرفته می شود . این محیط میان نخبگان کشور و جویندگان آنها اعم از دستگاه های دولتی و سرمایه گذاران بخش خصوصی ارتباط برفرار می کند . و این علاوه بر ایجاد جهش در فرایندتوسعه ، غبار رخوت وسستی را از اندیشه های خلاق ، پویا و بزرگ خواهد زدود و در آنها ایجاد شور و حرکت خواهد نمود .
● کتابخانه مجازی و کتابخانه الکترونیکی
با توجه به مباحث گذشته می توان به تفاوت های میان کتابخانه مجازی و کتابخانه الکترونیکی اشاره کرد:
▪ منابع کتابخانه الکترونیکی شامل منابع چاپی و غیر چاپی از قبیل فیلم ، میکروفیلم ، میکروفیش، انواع لوح فشرده و منابع اینترنتی است . در حالی که کتابخانه مجازی ، فاقد هر نوع ماده ملموس ، خواه چاپی و خواه غیر چاپی است.
▪ کتابخانه الکترونیکی ، درست مانند کتابخانه سنتی و خودکار دارای ساختمان ، تجهیزات ، مکان و منابع فیزیکی است و لی کتابخانه مجازی کتابخانه ای بدون دیوار و بدون منابع و موجودیت فیزیکی است.
▪ در کتابخانه الکترونیکی ، کاربر می تواند به محل کتابخانه مراجعه کند و از خدمات و منابع آن چه به شکل چاپی و چه به شکل غیر چاپی استفاده کند ولی مراجعه کاربر به کتابخانه مجازی معنا ندارد و کاربران فقط از راه دور و از طریق شبکه های ارتباطی می توانند به منابع آن دسترسی داشته باشند .
▪ در کتابخانه الکترونیکی ، کتابدار همان نقش واسط میان کاربران و منابع اطلاعاتی را دارد ولی در کتابخانه مجازی فقط میان تولید کننده اطلاعات و دریافت کننده آن ارتباط برقرار می شود از این رو به کتابدار در نقش واسط نیازی نیست.
▪ کتابخانه الکترونیکی کتابخانه ای است که نه تنها دستیابی به منابع مجموعه خود را فراهم می آورد بلکه دستیابی به منابع دیگر مجموعه ها را نیز ممکن می سازد . اما کتابخانه مجازی هر چند می تواند دسترسی به منابع دیگر مجموعه ها را فراهم سازدولی خود دارای منابع و مجموعه خاص نیست.
▪ اصطلاح کتابخانه مجازی برای توصیف همکاری و تعاون میان چند کتابخانه الکترونیکی که منابعشان را در یک شبکه دیجیتالی به هم مرتبط کرده اند، استفاده می شود. بنابراین کتابخانه مجازی ، خود از چندین کتابخانه الکترونیکی تشکیل می شود که در یک فضای مجازی و در یک شبکه دیجیتالی منابعاشان را به اشتراک می گذارند.
● کتابخانه مجازی و کتابخانه دیجیتالی
تفاوت های میان کتابخانه مجازی و کتابخانه دیجیتالی عبارتند از :
۱) کتابخانه دیجیتالی کتابخانه ای است مشابه کتابخانه های سنتی ، با این تفاوت که منابع آن در فرمت دیجیتالی است . این بدان معناست که کتابخانه های دیجیتالی نیز مانند کتابخانه ها ی سنتی دارای ساختمان و تجهیزات ، کتابدار در نقش واسط ، منابع فیزیکی و مجموعه خاص است و تنها تفاوت آن با کتابخانه های سنتی درنوع مواد ( دیجیتالی بودن آن ) و در نتیجه قابلیت استفاده از آن در شبکه ، و بدین ترتیب امکان دسترسی از راه دور به این منابع است . در حالی که کتابخانه مجازی کتابخانه ای بدون دیوار و بدون منابع و فاقد کتابدار در نقش واسط است.
۲) در کتابخانه دیجیتالی ، استفاده از اطلاعات الکترونیکی به عنوان یک بخش از استفاده کل ، مرتبا در حال افزایش و استفاده از منابع چاپی به عنوان یک بخش از استفاده کل ، در حال کاهش است . یعنی هنوز آن فرمت چاپی و حضور فیزیکی کاملا رخت بر نبسته است . می توان گفت کتابخانه دیجیتالی ، یک گام فراتر از کتابخانه الکترونیکی و یک گام عقب تر از کتابخانه مجازی است .
۳) ویژگی عمده کتابخانه دیجیتالی دسترسی به آن ، از هر مکان و در هر زمان است که از این حیث درست مانند کتابخانه مجازی است . اما این دسترسی محدود به مجموعه ای خاص است که این مجموعه حتی ممکن است دارای اسنادچاپی نیز باشد ( هر چند که این اسناد ابتدا به فرمت دیجیتال تبدیل شده ، بعد مورد استفاده قرار می گیرند) و در یک محل خاص گرد آوری شده و از یک محل خاص ارائه خدمات می شود ( برای راحتی درک این موضوع می توانید یک کتابخانه سنتی را در نظر بگیرید که به جای فقسه هایی از کتاب، دارای قفسه هایی از منابع دیجیتالی است که در یک مکان خاص گرد آوری شده و می تواند در شبکه ها قرار گرفته و از راه دور نیز بازیابی شود. البته کتابخانه دیجیتالی علاوه بر مجموعه خود به دیگر مجموعه ها نیز دسترسی دارد) ، اما کتابخانه مجازی در واقع " یک مرکز ارجاعی پیوسته" است که پیوندهایی را به سایت های دارای مجموعه اشیای اطلاعاتی مرتبط ، فراهم می کند . گروهی از سایتهای مرتبط ، و پیوندهایی به آن سایت ها و یا نشانی های اینترنتی است . در واقع کتابخانه مجازی به خودی خود فاقد منابع و مجموعه و مکان خاص است و منابع اطلاعاتی آن گرد آوری نشده است و در سراسر جهان گسترده است . یعنی منابع کتابخانه مجازی ، همان منابع کتابخانه های الکترونیکی و دیجیتالی هستند و کتابخانه مجازی فقط ارجاعات به آنها را فراهم می کند.
۴) هم کتابخانه الکترونیکی و هم کتابخانه دیجیتالی می توانند کتابخانه مجازی باشند . در صورتی که اگر فقط به صورت مجازی باشند، به این معناست که کتابخانه ای به مفهوم واقعی ( کتابخانه ای دارای منابع و ساختمان و تجهیزات فیزیکی ) وجود نداشته باشد . به عنوان مثال ، یک کتابخانه مجازی می تواند شامل منابع و موادی از چندین کتابخانه مجزا باشد که در یک فضای مجازی با استفاده از رایانه و شبکه های رایانه ای سازمان یافته و قابل دسترس است.

شیلا نعیمی کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی از دانشگاه شیراز و مدرس مدعو دانشگاه پیام نور واحد شهرضا
پانوشتها:
[۱] Riccio
[۲] Sharma &Vishwanathan
[۳] Zagalo,Sousa pinto,Martins
[۴] Marchionini
[۵]Matson & Bonski
[۶] Marcum
[۷] Hunter
[۸]Tennant
[۹] Wind
[۱۰] Metadata
[۱۱] Video Conference
[۱۲] Text Chat
[۱۳] Ulrich
[۱۴] views
[۱۵] Logical design
[۱۶] View
منابع فارسی:
آنجلو، باربارا(۱۳۸۱)". کتابخانه مجازی چیست؟"، مختاری ، حیدر، کاما ، ۳(۱۴و۱۵): ۳۷-۳۵.
اصنافی،‌امیررضا(۱۳۸۴)."یادگیری الکترونیکی چیست و جیگاه کتابخانه های مجازی در ین فریند کجاست ؟"،فصلنامه کتاب۳(۶۳):۱۴۸-۱۳۸.
الریخ ، پاول .اس.(۱۳۸۲)" گامی بزرگ به سوی کتابخانه مجازی : اهمیت کتابخانه مجازی برای کتابخانه های عمومی ".نوروزی یعقوب .پیام کتابخانه ، ۱۳(۱و۲):۶۸-۶۰.
باکلند، مایکل . کتابخانه های آینده .ترجمه بابک پرتو . تهران: نشر کتابدار،۱۳۷۹.
پناهی ، سیروس (۱۳۸۲). " کتابخانه مجازی و تفاوت های آن با کتابخانه های الکترونیکی و دیجیتالی"، فصلنامه کتاب ، ۱۴(۲):۱۰۶-۹۹.
جاینت، نیک: لاو، دریک . "کتابخانه های الکترونیک : یک مرور". صباغی نژاد ، زیور. مجله الکترونیکی نما، ۳(۳) .دسترسی از طریق: http://www.irandoc.ac.ir/e-journal.htm
حسن زاده ، محمد .(۱۳۸۲)" فرایند کار یک کتابخانه مجازی ( ساختار ، محتوی ، شیوه عمل و مدیریت) "، کتابدرای و اطلاع رسانی ، ۶ (۱): صفحه ۲۲-۱۱.
حسن زاده ، محمد(۱۳۸۱) " کتابخانه های دیجیتال : طرز کار ، ساختار و کتابداران و اطلاع رسانان آینده".پیام کتابخانه ، ۱۲(۳و۴): ۴۷-۴۲.
داوودیان ، فرشته (۱۳۸۲). تحول خدمات اطلاع رسانی در کتابخانه های مجازی .پیام کتابخانه ،۱۳(۱و۲):۱۶-۵.
زاگالو،
طاهری، طاهره.(۱۳۸۱)"کتابخانه ملی :دیجیتالی یا سنتی". فصلنامه کتاب، ۱۳(۴):۱۳۱-۱۲۴.
عاصمی ، عاصفه.(۱۳۸۲) "کتابخانه دیجیتالی، کتابخانه الکترونیکی وکتابخانه مجازی( تفاوتها ، شباهت ها و میزان همپوشانی) ، پاپیروس، ۳ .
علیپورحافظی،مهدی:نوروزی،یعقوب(۱۳۸۲)."خدمات مرجع از راه دور در کتابخانه های مجازی "،فصلنامه کتاب،۱۴(۱):۹۶-۸۷.
غیاثی، حمید رضا.(۱۳۷۷) "کتابخانه مجازی به عنوان یک طرح ملی ". کتاب ماه.
قاضی میرسعید، جواد: غفاری ، سعید.(۱۳۸۱)"کتابخانه دیجیتالی"، کاما،۳(۱۴و۱۵): ۲۴-۱۸.
کاردان نشاطی ، محمد(۱۳۸۲).کتابخانه های دیجیتالی ( مجموعه مقالات).تهران :چاپار.
"کتابخانه مجازی آشنایی با یکی از کاربردهای (world wide web)وب جهان گستر "(۱۳۷۴)، رایانه ، ۶(۴۷) شماره:۸۳ -۸۲.
کوشا، کیوان(۱۳۸۲)."کتابخانه دیجیتالی چیست؟"، پاپیروس:۶-۱.
زاگالو،سوساپینتو، مارتینو(۱۳۸۳)."کتابخانه مجازی براساس پروتکل زد۵۰/۳۹".غلام ،فاطمه.فصلناممه کتاب،۲(۵۸):۲۰۰-۱۹۴.
"نقش کتابخانه دیجیتالی دراطلاع رسانی"(۱۳۸۲)،پیام نیرو، ۱۰ :۷۷-۷۶.
نبوی،فاطمه(۱۳۸۴).کتابخانه دیجیتالی .مبانی نظری ،محتوا،ساختار،سازماندهی،استاندردهاو هزینه ها( همراه با نگاهی به برخی کتابخانه های دیجیتالی خارجی و داخلی ).مشهد: سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ،۱۳۸۴.
ویند، روبرتجی.(۱۳۷۶)" کتابخانه مجازی و مفاهیم آن : عزمیت به فراسوی سنن " ، کولائیان ، فردین . پیام کتابخانه ، ۷(۲):صفحه ۹-۶.
منابع لاتین:
Borgman,Christinel."What are digital libraries? competing visions"Information processing and management,۳۵(۱۹۹۹):۲۲۷-۲۴۳.
Green, David G.(۱۹۹۹)."Proposed operation of a virtual library"[online] available: http://ces.iisc.ernet.in/hpg/cesmg/virtual.html
Hunter,Karen(۲۰۰۳)."The future of digital libraries"The journal of academic librarian ship :۲۹(۵):۲۷۵
Ricco,Holly M.(۲۰۰۱)."Features-the virtual library- past, present & future" [online] available: http://www.llrx.com/features/virtuallibrary.htm
Marchionini,Gray(۲۰۰۰)."Evaluating digital libraries:A longitudinal and
multifacetedview"Library Trends,۴۹(۲):۳۰۴-۳۳۳.
Marcum,Deanna۲۰۰۳)."Requirements for the future digital library".The journal of academic librarianship,۲۹(۵):۲۷۶-۲۷۹.
Matson,Lisa.Dallape and Bonski,David J(۱۹۹۷)."Do digital libraries need librarians? an expriemental dialog"online november.
Oppenheim,C;Smithson,D.(۱۹۹۹)"What is the hybrid library?". Journal of information science:۹۷-۱۲۲.
Sharma, R.K. and Vishwanathan, K.R. Digital libraries: development and challenges Library Review, ۲۰۰۱, vol. ۵۰, no. ۱, pp. ۱۰-۱۶(۷)
Tennant,Roy."DigitalV.ElectronicV.VirtualLibraries".[online].available:http://sunsite.berkely.edu/mydefinitions.html.
Ttravica,Bob(۱۹۹۹)."Organizational Aspects of the virtual library: A survey of academic libraries".Library and information science research,۲۱۹۲):۱۷۳-۲۰۳.
Viles,Anne.(۱۹۹۹)"the virtual refrences hinterview:equivalencies"..[online]. Available: http://www.ifla.org/VII/dg/dgrw/dp۹۹-۰۶.htm.
Woolery,Emily.(۲۰۰۱)"The virtual library:going beyond traditional service".[online]. Available:
http://techdevents.org/teched-۰۱/proceedings/Woolery/teched/۲۰proceedins.doc.

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران