راهکارهای افزایش بهره وری

با وجود تعاریف زیاد درباره بهره وری، به منظور اجرایی كردن آن می بایست تعریفی هماهنگ و سازگار با شرایط و نیازهای معین سازمان به كار برد و ازطریق مشاركت كلیه كاركنان قدمهای موثری را در این راه برداشت. استمرار یك سیستم بهره وری، مستلزم اقداماتی چند نظیر تسهیم منافع، اصلاح ساختار سازمانی، توسعه منابع انسانی و... است. راهكارهای افزایش بهره وری مستلزم شناخت كافی وضعیت موجود و فرهنگ كاری شركتهاست. باتوجه به تفاوتهای مهم در فرهنگ كاری شركتها و وضعیت موجود آنها می توان گفت راهكارهای افزایش بهره وری نیز در آنها متفاوت خواهدبود. ازجمله راهكارهای افزایش بهره وری می توان به كاهش ضایعات، ایجاد تعهد در كاركنان، توجه به كاركنان، استفاده بهینه از استعدادها، ایجاد انگیزه دركاركنان، توجه به تغییرات و... اشاره كرد. درجه تاثیر هر یك از این راهكارها در افزایش بهره وری به وضعیت موجود شركت در آن زمینه و ضرورت پرداختن به هریك از این موارد بستگی دارد، كـه می بایست به شكل ماهرانه ای شناسایی و اولویت بندی شده و برآن اساس اقدام شود. به عنوان مثال، در سازمانی ممكن است كاهش ضایعات در اولویت اول قرار گیرد و در سازمانی دیگر توجه به كاركنان وایجاد انگیزه در اولویت اول باشد. عدم شناخت كافی از وضعیت موجود شركتها و بی توجهی به اولویتها می تواند اثرات معكوسی در میزان بهره وری به وجود آورد. از این رو قبل از هـــرگونه اقدامی در افزایش بهره وری برروی شناخت كافی وضعیت موجود و اولویت بندی صحیح راهكارها تاكید می شود.
بــرای آگــاهی از میزان افزایش بهره وری می بایست آن را در قالب شاخصهای مختلف و در دوره هـــای معینی اندازه گیری كرد. با اندازه گیری شاخصهای بهره وری می توان مشخص ساخت كه تلاشهای بهره وری تاچه حدی مفید بوده است. اندازه گیری بهره وری نیز می بایست براساس یك سیستم مناسب و اصولـــــی انجام گیـرد، درغیر این صورت نمی توان به نتایج آن اطمینان و انتظار بهبود در آن را داشت. یكی از مـوارد مهم در اندازه گیری بهره وری مشخص كردن صحیح طول دوره ارزیابی است كه به عواملی نظیر دسترسی به اطلاعات، ماهیت عملیات تولیدی و اهداف مدیریت بستگی دارد. از نتایج اندازه گیری شاخصهای بهره وری می توان به عنوان ابزاری مناسب جهت برنامه ریزیهای بلندمدت مدیریت در سطح سازمان استفاده كرد.
سرعت رشد صنایع بویژه صنعت خودرو و توسعه آن در دهه های اخیر حاكی از آن است كه كشورمان درحال گذر از یك اقتصاد نیمه صنعتی به یك اقتصاد صنعتی است. توجه به تولید و بهره ور بودن آن می تواند ضمن سرعت بخشیدن به رشد و توسعه صنعتی آن را در مسیری صحیح و اصولی هدایت كند. از این رو به آشنایی شركتها با مفاهیم بهره وری و راهكارهای افزایش آن تاكید می شود. بنابراین، می توان گفت درجه توسعه یافتگی صنایع به میزان قابل توجهی به بهره گیری مطلوب و بهینه از منابع و امكانات تولید بستگی دارد. از این رو بهره وری و افزایش مستمر آن در شركتها از جایگاه ویژه ای برخوردار است. به این ترتیب مشخص می شود كه برای رشد و توسعه صنایع می بایست به بهره وری و افزایش مستمرآن در شركتها توجه و اهمیت بیشتری داده شود. بررسی شركتها نشان می دهد كه توجه به بهره وری در شركتهای مختلف به شكلهای متفاوتی صورت گرفته و می گیرد. البته باتوجه به شرایط شركتها و سیاستهای مدیریتی طبیعی است كه به راههای مختلف و متناسب با وضعیت موجود می بایست اقدام كرد. به همین خاطر در این مقاله سعی بر آن شـــده است تا ضمن اشاره به مفاهیم اصلی بهره وری، به رویكردها و راهكارهای مختلف افزایش بهره وری پرداخته شود.
● رویكردها
قبل از پرداختن به رویكردهای افزایش بهره وری و انـــدازه گیری شاخصهای آن، علی رغم اینكه امروزه كمتر كسی است كه واژه بهره وری را نشنیده و درباره آن نوشته هایی چند نخوانده باشد، بهتر است ابتدا به تعریف آن از دیدگاههای مختلف پـــرداخته سپس به اندازه گیری شاخصهای بهره وری و رویكردهای افزایش آن بپردازیم.
بهره وری (PRODUCTIVITY) در لغت به معنی قــدرت تولید و بارور بودن و مولد بودن به كاررفته و در ادبیات فارسی به بهره وری، با فایده بودن و سود برندگی معنی شده است. دررابطه با تعریف كاربردی بهره وری نیز تعاریف مختلفی ارائه شده كه برخی از آنها به قرار زیر است.
- استیگل در تعریف بهره وری می گوید: نسبت میان بازده و مرتبط به عملیات تولیدی مشخص و معین است.
- ماندلا بهره وری را چنین تعریف كرده است: بهره وری به مفهوم نسبت بازده تولید به واحد منابع مصرف شده است كه با یك نسبت مشابه دوره پایه مقایسه شده وبه كار می رود.
بنابراین، اگر ما در هر موردی نسبت خروجی به ورودی را محاسبه كنیم، درواقع میزان بهره وری را برای آن موضوع به دست آورده ایم كه جهت بررسی آن می توانیم به شاخصهای مهمی كه در این زمینه در سطح جهانی از سوی شركتهای مهم و پیشرفته به كار رفته است اتكا كنیم. البته بهتر است بجای برگزیدن بهترین شاخص یك الگو (BENCHMARK) برای شركت خود برگزینیم و جهت دستیابی به آن حركت كنیم.
در اینجا بد نیست به تعریفی در این زمینه كه از سوی سازمان بین المللی كار (ILO) به كار رفته است بپردازیم: بهره وری عبارت از رابطه بین ستــاده حاصل از یك سیستم تولیدی با داده های به كاررفته مانند زمین، سرمایه، نیروی كار و غیره به منظور تولید آن ستاده است.
گــــرچه تعاریف عمومی زیادی برای بهره وری وجود دارد ولی به منظور قابلیت اجرایی كردن آن، تعریف بهره وری می بایست هماهنگ و سازگار با نیازهای ویژه و معین سازمان باشد تا بتواند محیطی بهره ور جو با كاركنانی مشوق برای اجرای بهره وری ایجاد كند و اگر مكانیسمی مناسب برای مشاركت كلیه كاركنــــان تدوین و به كار گرفته شود می توان گفت قدمهــــای موثری در ایجاد بهره وری برداشته شده است. ولی تداوم و افزایش مستمر آن، مستلزم مواردی چند نظیر تسهیم منافع حاصل از بهره وری بین كاركنان، اصلاح ساختار سازمانی و ایجاد یك ساختار سازمانی منــــاسب برای بالفعل درآوردن برنامه های افزایش بهره وری، توسعه و بهسازی نیروی انسانی متناسب با ساختار سازمــانی ایجاد شده و توسعه و نوسازی فناوری های موجود است. تجربه نشان داده است كه سازمانهای گوناگون به منظور افزایش بهره وری خود، روشهای متفاوتی را به كار گرفته اند. بنابراین، به كارگیری الگوی خاصی از روشهای بهره وری بدون درنظر گرفتن شرایط حاكم، شاید مفید فایده واقع نیفتد. از این رو، ضروری است ابتدا شناخت كاملی از وضعیت موجود شركت به دست آورده سپس شروع به بررسی راههای افزایش بهره وری كرد. البته باید گفت اگر چه هركشوری باید متناسب با سنن ملی، فرهنگ و آداب و رسوم خود به بهبود بهره وری بپردازد، لكن بهره وری اكنون دیگر فقط یك مسئله ملی و داخلی نیست بلكه یك موضوع جهانی است و در جهان امروز سازمانهایی به حیات خود ادامه خواهند داد كه بهره ورتر تولید می كنند.
ولی به طور كلی می تـــوان گفت راههای افزایش بهره وری در شركتهای مختلف متفاوت است كه در زیـــــــر به برخی از رویكردهای آن می پردازیم.
● كاهش ضایعات
یكی از راههای افزایش بهره وری كاهش ضایعات است. ضایعات و افزایش روزافزون آن، یكی از پدیده های تولید انبوه است كه كشورهای صنعتی ازجمله اروپاییان در جستجوی یافتن راههایی برای جلوگیری و قطع این جریان هستند. كاهش ضایعات یكی از اصول اساسی زندگی اجتماعی بشری است كه از هزاران سال قبل بدون آنكه آگاهی از مفهوم آن داشته باشند به كار می بستند. به عنوان مثال انسان وقتی با كم آبی روبرو می شد از مصرف غیرضروری آن خودداری می كرد، زارعان اگر زمین كمتری برای كشت دارند تلاش بیشتری برای بهره بــــــرداری از تمامی آن به خرج می دهند. و دهها مثال از اینگونه زندگی اجتماعی بشری همه و همه حكایت از ضایعات دارند. موضوع قطع جریان ضایعات و یا كاهش آن و همچنین دورسازی ضایعات اجتناب ناپذیر، به دلیل حجم بالای منابع تولیدی تلف شده و خسارت محیطی بالقوه از اهمیت خاصی برخوردار است. اهمیت كاهش ضایعات در اقتصاد ملی به قدری است كه بسیاری از رسانه های كشوری گاه و بی گاه به بیان مطالبی ازضایعات منابع كشوری پرداخته و اهمیت آن را به مردم گوشزد می كنند.
با كـــاهش ضایعات و درنتیجه كاهش هزینه ها، سود بیشتری عاید شركت می شود كه بخشی از آن نیز به عنوان بهره وری به كارگران و كاركنــان پرداخته می شود. درنتیجه آنها نیز می توانند با داشتن درآمد بیشتر زندگی بهتری را برای خود وخانواده خود و درنتیجه افراد جامعه فراهم آورند. از این رو، تولید بهتر و با ضایعات كمتر علاوه بر آنكه سطح زندگی كارگران را بهبود می بخشد موجب شكوفایی اقتصاد مملكت نیز می گردد.
اگر این اصل را كه برای كاهش ضایعات باید برنامه ای مناسب و كارآمد داشته باشیم، قبول كنیم، تهیه یك برنامه جامع اجرایی برای هماهنگ ساختن اقدامات و تلاشهای همه بخشهـــا و واحدهای سازمان ضرورتی اجتناب ناپذیراست. این برنامه موجب هدایت تلاشهای سازمان درجهت تامین نیازها و ابزارهای كاهش ضایعات می گردد. كاهش ضایعات موجب كاهش تنشهای موجود در سازمان و ایجاد فضایی سرشار از اعتماد و اطمینان در بین كاركنان می گردد كه آنها را به همكاری هرچه بیشتر با یكدیگر تشویق می كند. حال كه كاهش ضایعات را به عنوان یكی از راههـــای افزایش بهره وری بررسی كردیم، می پردازیم به چگونگی كاهش ضایعات در شركتها.
كلیه كاركنان باید ضمن استفاده از تواناییهای شخصی خود، با تشكل در گروههای كاری، نظرات و پیشنهـــادات سازنده ای را در ارتبـــاط با كاهش ضایعات و افزایش بهره وری ارائه كنند. در این رابطـــه می توان به ایجاد و اجرای نظام پیشنهادات و تشكیل گروههای كوچك كاری، نظیر گروههای كنترل كیفــی، گروه كاهش ضایعات، گروه افزایش بهره وری و گروههای حل مشكل كه متناسب با شرایط خاص سازمان باشد اشاره كرد. در كارهای گروهی علاوه بر غنای نظریات و عقاید ایجاد شده با تعامل گروهی، احتمال زیادی وجود دارد كه تصمیمات گروه به عمل منجر شود. زیرا این اعضای گروه بوده اند كه راهبردهــــای موردنظر را ایجاد و تصویب كرده اند. هرچه گروهها موثرتر و تعدادشان بیشتـــــر باشد، كار با كارآیی بیشتری انجام می شود، چون افراد بیشتری برای سرنوشت خود مسئولیت تقبل كرده اند. در كارگروهی سازمان در مواجهه با چالش در رقابت، از تعدد عقاید و نظریات بهره می برد و تك تك اعضای گروه نصیب بیشتری از آن می برند. اینكه عقاید و نظریات افراد را دیگر اعضای گروه می شنوند و مــی پذیرند، اعتماد به نفس آنان را تقویت می كند. مهمتر از همه، فرد از تنهایی خود خارج می شود.
یكی دیگر از راههای كاهش ضایعات نوسازی و توسعه فناوری است.
هرگونه توسعه تكنولوژیك مستلزم افزایش مهارت كاركنان است كه می بایست به همراه سایر زمینه های موردنیاز مربوط به تغییرات تكنولوژیك به مورداجرا درآید. فناوری های جدید بر روی ساختار سازمانی، مهارتها، روابط كاركنان و مشاغل تاثیر خواهدگذاشت. لذا كلیه موارد فوق و سایر زمینه های مرتبط با آنها می بایست موردتجزیه و تحلیل دقیق قرار گرفته و اصلاحات یا تغییرات لازم جهت استفاده بهینه از آنها داده شود.
● ایجاد تعهد در كاركنان
یك كارمند متعهد برای سازمان فوق العاده ارزشمند است. او می تواند با انجام به موقع كارهــا و حس مسئولیت در افزایش تولید و بهره وری موثر باشد. لذا سعی كنید كارمندان متعهــدی برای سازمان تربیت كنید.
مدیران می توانند با برآورده كردن نیازهای اساسی كاركنان، برقراری اعتماد متقابل میان خود و آنها و ایجاد یك فرهنگ عاری از سرزنش، آنها را نسبت به سازمان متعهد كنند. تا زمانی كه نیازهای روحی و روانی كاركنان برآورده نشود هرگز به طور كامل نسبت به سازمان احساس تعهد نخواهند كرد.
تنها متعهد ساختن كاركنان به سازمان كافی نیست بلكه باید تعهد آنها را به سازمان همواره حفظ كرد. یكی ازموثرترین راههای حفظ تعهد در كاركنان و نگه داشتن آنها درسازمان، غنی سازی شغل و افزایش انگیزه در آنان است. قدردانی از افراد به خاطر عملكرد برترشان انگیزه ای است در حفظ تعهد كاركنان و ایجاد رضایت شغلی در آنان. استفاده از محركهای مالی نظیر افزایش حقوق (مزایا)، پرداختهای موردی تشویقی و غیره برای عملكردهای استثنایی و دارای بهره وری بالای كاركنان از لحاظ حفظ تعهد كاركنان حائزاهمیت است. لازم به توضیح است كه هرگز ارزش و تاثیر عمیق استفاده از اصطلاحات ساده متشكرم، دستتان درد نكندو... در مقابل انجام كارهای ساده را دست كم نگیرید زیرا این كارها سبب ایجاد تعهد در كاركنـــــان و به دنبال آن افزایش فعالیت و بهره وری در آنها می گردد.● توجه به كاركنان
تجربه نشان داده است كه یك سازمان فقط با اتكا به كاركنان خود می تواند موفق باشد. از این رو سازمانهای نیك اندیش همواره بر بهبود مستمر كیفیت كاری كاركنان خود توجه خاصی می كنند و این الگوی رفتاری در مدیران سازمانها، كاهش ضایعات و بهبود كیفیت محصول را به همراه دارد كه نتیجه نهایی آن نیز افزایش بهره وری است.
دادن مشــــاغل جدید یا بهتر به افراد نشان دهنده آن است كه شما برای موفقیتهای آنان ارزش قائل هستید. این كار شما آنها را به كسب موفقیتهای بیشتر تشویق می كند. یكی از روشهای ساده و اثربخش برای ارتقای كاركنان با توجه به دو سوال مهم زیر اعمال می شود: اول آنكه آیا آنها توانایی لازم برای انجام كار را دارند؟ دوم اینكه آیا آنها انگیزه لازم برای انجام كار را دارند؟ تنها كارمندی كه هم از انگیزه و هم از توانایی لازم برخوردار باشد می تواند بهره وری شركت را افزایش دهد. ولی اگر فردی بدون استحقاق لازم ارتقاءیافته باشد علاوه بر اینكه باعث رنجش خاطر و نارضایتی سایر كاركنان شایسته تر می شود، خود نیز احساس ناامنی كرده و دائماً در دلهره به سر خواهد برد كه همه این موارد باعث فعالیت كمتر و كاهش بهره وری خواهدشد.
بعضی از مدیران نیازهای تولید را به سایر نیازهای سازمانی مقدم می شمارند و برعكس عـــده ای دیگر به افراد بیش از تولید اهمیت می دهند.
هر دو سبك مذكور اشتباه است. تغییر یا به كارگیری شیوه ای جدید زمانی اثربخش خواهدبود كه هر دو گروه به یك اندازه موردتوجه قرار گیرند. توجه به كاركنان به عنوان انسان و ابراز علاقه نسبت به رفاه، سلامتی، امیال و آرزوهای آنان، موجب عملكـــرد بهتر آنها شده و سبب می شود كه بهره وری افزایش یابد.
● استفاده از استعدادها
تشخیص و استفاده از استعدادهای فردی افراد یكی از سازنده ترین و ارضاكننده ترین كارهای یك مدیر است. كه می تواند به شكل ابزاری قوی در راه افزایش بهره وری به كارگرفته شود. در سازمانها بویژه سازمانهای بزرگ، اغلب اوقات استعدادهای فردی به طور كامل موردبهره برداری كامل قرار نمی گیرند و گاهی اوقات كاملاً ناشناخته باقی می مانند. یعنی استعدادهای بالقوه در راستای افزایش بهره وری به كارگرفته نمی شوند كه خود یك نوع فرصت از دست رفته افزایش بهره وری محسوب می شود. بنابراین، لازم است مدیران سعی كنند توانمندیهایی را كه به طوركامل مورداستفاده قرار نگرفته اند كشف و راههای بهتری برای استفاده بیشتر از آنها در راستای افزایش بهره وری پیدا كنند.
● انگیزه
مسلماً پول تنها عامل انگیزش افراد نیست. اما اگر حقوق افراد خیلی نازل باشد باعث از بین رفتن انگیزه آنها می شود. درنتیجه پاداش مالی همچنان به صورت یك انگیزش قوی برای آنها باقی می ماند. از این رو، سعی كنید از پاداشهای تشویقی به عنوان راهی برای سهیم كـــــردن كاركنان در موفقیتهای سازمان و بهره وری حاصل از آن استفاده كنید نه به عنوان عامل ایجاد انگیزه. به عبارتی برای كاركنان تفهیم شود در بهـــــره وری كاری كه انجام می دهند سهیم اند.
بزرگترین ایجاد عامل انگیزه در افراد این است كه به آنها نشان داده شود به نحوی در مالكیت سازمان شریك هستند. و این همان سهیم كردن كارگران در بهره وری حاصل از كارشان است كه به نوبه خود موجب افزایش بهره وری می گردد. ازطرفی پاداشهای پرداختی یا سهیم كردن كارگران در بهره وری كارشان باید عادلانه باشد، در غیراین صورت ممكن است نتیجه عكس بدهد. به عبارتی ساده باید گفت ثمرات و مزایای حاصل از بهره وری باید به طور عادلانه بین مدیریت و كارگران تقسیم شود. بهره وری بسیار بالای افراد بیش از پرداختهای اضافی به آنها ارزش دارد. ولی همه افراد پاداش عادلانه را دوست دارند. افراد مایلند پاداشی كه دریافت می كنند متناسب با تلاش آنها باشد. در این صورت آنها تعهد بیشتری نسبت به شیوه های جدید كار از خود نشان خواهند داد. درغیر این صورت، آنها در مقابل پرداختهای ناعادلانه و افكار شما مقاومت نشان خواهند داد و ممكن است این مقاومت به صورت منفعل بوده و موجب كاهش بهره وری گردد. اگر بـــه افراد احتیاج داشته باشید ولی نمی توانید آنها را پیدا كنید، اگر آنها در جلسات حضور پیدا نمی كنند و در صورت حاضر بودن در بحثها مشاركت نمی كنند، اگر از انتقال اطلاعات خودداری می كنند، اگر پیغامها را به تأخیر می اندازند یا آنها را بلوكه می كنند، یا چنانچــــه به ظاهر از ایده های شما حمایت می كنند ولی درعمل جلو آن را می گیرند، در آن صورت باید نسبت به وجود مقاومت منفعل ظنین باشید.
با هدف ایجاد انگیزه در كاركنان و رضایتمندی بیشتر آنها از كارشان، عملكردشان را ارزیابی كنید. بنابراین، به قدردانی از موفقیتهای افراد و مهارتهای منحصر به فرد آنان اهمیت بدهید و آنها را درخصوص شیوه های بهبود عملكـــــردشان در راستای افزایش بهره وری راهنمایی كنید. به جای انتقاد بیش از حد و مقصر قلمدادكردن افراد، سعی كنید به آنها پیشنهادهای سازنده بدهید زیرا در این صورت درجه پذیرش آنها بالارفته و موجب افزایش فعالیت درنتیجه افزایش بهــره وری می گردد.
● توجه به تغییر
تغییر برای سازمانها راهی برای افزایش بهره وری و حفظ توان رقابتی آنهاست. بنابراین، می توان گفت جهت رشد سازمانها، تغییر امری اجتناب ناپذیر است و افراد سازمانی باید با روند تغییرات سازگاری داشته باشند. این سازگاری می تواند ازطریق فراگیری مهارتهای جدید حاصل شود. در بسیاری از موارد ممكن است یادگیری تغییر، خود یك تغییر عمده محسوب شود، در این صورت یكی از بهترین روشهای ایجاد شیوه كار و تفكر جدید و سازگار، تشكیل یك «سازمان یادگیرنده» است. سازمان یادگیرنده، سازمانی است كه در آن شیوه تفكر تغییر - گرا برای همه افراد به یك عادت تبدیل می شود. به همین علت تغییر همواره در حال رخ دادن است و كلیه فرایندها و سیستم ها به طور طبیعی در معرض بازنگری مستمر قرار می گیرند. این نوع رویكرد، توسعه سازمان را تسهیل می كند و این اطمینان را به وجود می آورد كه در مواقع اضطراری، سازمان آمادگی كامل برای مدیریت بحران را دارد. اما برای اثربخش تر شدن تغییرات عمده، لازم است این نوع تغییرات به همه افراد و همه موارد تسری داده شوند. امروزه تغییر مهمترین عامل موثر در مدیریت كسب و كار موفق است. سازمانها و افراد شاغل در آنها باید نگرش مثبتی نسبت به مسئله تغییر داشته باشند، تا از این طریق توان رقابتی خود در بازارهای تهاجمی امروزی را حفظ كنند. بی توجهی به یك روند درحال تغییر ممكن است بسیار پرهزینه باشد. تغییر برای سازمانها راهی برای رشد افزایش بهره وری و حفظ توان رقابتی است. درمورد افراد فرصتهای به وجود آمده در اثر تغییر، موجب غنی سازی زندگی شغلی و خصوصی آنها می شود. انسانها باید به نحوی خود را با تغییر هماهنگ كنند، چرا كه در غیر این صورت بهره وری آنها كاهش یافته و توان رقابتی خود را از دست خواهند داد.
● اندازه گیری بهره وری
برای بشر آگاهی از نتایج تلاشهایش یك نیاز ذاتی است و مدیران نیز باید بدانند سیستم سازمانی كه آن را مدیریت می كنندچگونه عمل می كند. اندازه گیری بهره وری ابزاری موثر در تجزیه وتحلیل عملكرد شركت بوده و ضمن آنكه مشخص می كند تلاشهای بهره وری تاچه حدی مفید بوده است، محلهای قابل بهبود را نیز نشان می دهد. اندازه گیری بهره وری زمانی موثر بوده و به بهبود سازمان كمك می كند كه براساس یك سیستم صحیح و اصولی انجام گیــــــــرد. در غیراین صورت، یعنی از اندازه گیری های پراكنده و غیرسیستماتیك نمی توان انتظار بهبود مستمر داشت. برای اندازه گیری درست بهره وری باید به نكات زیر توجه كرد:
۱ - مدیران و كارمندان باید سیستم بهره وری را درك كرده و به آن اعتماد داشته باشند؛
۲- اندازه گیری بهره وری باید تمام منابع و فعالیتهای كسب و كار را دربربگیرد؛
۳ - نتایج اندازه گیری باید منبع سود را مشخص كند. مثلاً اینكه سود حاصل ناشی از بهره وری واقعی است یا تورم قیمتها؛
۴ - نتایج حاصل باید نشانه های روشنی برای تصمیمات مدیریت داشته باشد.
درهر موردی می توان براساس ورودی و خروجی آن سیستم، میزان بهره وری آن را اندازه گیری كرد. هدف از این اندازه گیری، مشخص كردن میزان استفاده از ورودیها یا منابع موردنیاز در تولید یك كالا یا ارائه خدمات است كه با مقایسه آن با شاخصهای جهانی یا استاندارد، می توان استفاده از منابع را بهینه و موثر كرد كه درواقع همان افزایش بهره وری است. به طور كلی نتایج بهره وری را می توان در سطح جزیی و كلی محاسبه كرد. درصورتی كه نسبت ستاده را با یكی از عوامل تولید محاسبه كنیم، آن را بهره وری جزیی و اگر این نسبت را برای كل عوامل تولید محاسبه كنیم، آنگــــاه بهره وری كلی را موردمطالعه قرار داده ایم.
برای معنی دار بودن و تحلیل بهتر شاخصهای بهره وری لازم است این شاخصها براساس یك اطلاعات پایه برای همان ورودی و خروجیهای موردنظر برای دوره های مشخص مانند ماهانه، فصلی یا سالانه محاسبه و موردمقایسه قرار گیرند. طول دوره ارزیابی تاحد زیادی به عوامل زیر بستگی دارد.
الف - سهولت دسترسی به اطلاعات؛
ب - ماهیت عملیات تولیدی؛
ج - اهداف مدیریت از ارزیابی بهره وری؛
د- تعداد شاخصهایی كه باید تعیین شوند.
بـــه منظور محاسبه به موقع شاخصهای بهره وری لازم است سیستمی با اهداف زیر تدوین گردد:
۱ - ایجاد ساختار مناسب اطلاعاتی، جهت دسترسی به اطلاعات بهره وری در مقاطع زمانی مختلف؛
۲ - تعیین سیكل زمانی ارسال اطلاعات ازطرف واحدهای مختلف شركت؛
۳ - تدوین رویه های اجرایی انجام فعالیتهای بهره وری.
اندازه گیری شاخصهای بهره وری جهت سنجش عملكرد شركتها، می تواند به عنوان ابزار مناسبی جهت برنامه ریزیهای بلندمدت مدیریت در سطح سازمان باشد. به طوركلی هر سازمان برای اجرای برنامه های بهره وری از اندازه گیری بهره وری شروع می كند. شاخصهای به دست آمده از اندازه گیری را براساس یك مبنا كه قبلاً توضیح آن داده شد ارزیــــابی كرده و براساس نتایج ارزیابی، برنامه های بهره وری را تنظیم می كند كه با اجـــرای آن برنامه ها معمولاً بهره وری بهبود می یابد.
به منظور نهادینه كردن بهره وری و تبدیل آن به یك فرهنگ، حمایت بی چون و چرای مدیران ارشد و اتحادیه های كارگری (درصورت وجود) قبل از هر چیز امری لازم و ضروری است.● چرخه بهره وری
ادامه فعالیتهای اقتصادی شركتها بدون اطلاع از وضعیت موجود آن، علی رغم صرف هزینه های هنگفت برای بهبود بهره وری اگر نه غیرممكن ولی مشكل بوده و همواره با بحرانهایی نظیر وجـــود ضایعات، افزایش دوباره كاریها و پایین بودن كیفیت محصولات تولیدی دست به گریبان خواهدبود. یكی از راههای رهایی از این معضل استفاده از چرخه بهره وری است. چرخه بهره وری فرایندی است كه اندازه گیری و برنامه های بهره وری در هر سازمان بر اساس آن انجام می شود. یك چرخه بهره وری شامل چهار مرحله زیر است كه به شكل یك سیكل بسته عمل می كند.
اندازه گیری بهره وری؛
ارزیابی و تحلیل شاخصها؛
برنامه ریزی بهره وری؛
بهبود بهره وری (انجام فعالیتهای بهبود).
با اجرای صحیح چرخه بهره وری همواره می توان وضع موجود شركت را تحت كنترل قرار داده و درجهت بهبود آن كوشید.
● سنجش بهره وری از طریق ارزش افزوده
هرچه تولید بیشتر باشد، امكان بهبود زندگی مردم، بهره مندی از شرایط مادی، فرهنگی و اجتماعی بهتر و امكانات زیربنایی و دفاعی بیشتر و موثرتر فراهم می شود. تولید بیشتر امكان سرمایه گذاری و ظرفیت سازی برای تولید بازهم بیشتر ایجاد كرده، درنتیجه زندگی مادی، اجتماعی و فرهنگی بهتر برای نسل آینده را امكان پذیر می سازد. از این رو، كشورها در تلاش انـــد با تدوین و اجرای برنامه های درست و خردمندانه، تولیدات خود را ارتقا و وضع زندگی مادی و معنوی خود را بهبود بخشند. با افزایش بهره وری توان پرداخت دستمزدهای بالا برای شركتها ایجاد شده و بازدهی سرمایه را افزایش می دهد كه این هر دو، عوامل اصلی ایجاد ثروت ملی محسوب می شوند.
به نظر اقتصاددانان افزایش بهره وری بهترین اهرم برای افزایش بهبود استانداردهای زندگی و مقابله با تورم است. تجربه نشان داده است كه افزایش بهره وری كل می تواند به كاهش قیمتها منجر شود. افزایش بهره وری به مفهوم كاهش قیمت تمام شده، افزایش كیفیت و برآوردن بهتر خواسته های مشتری است. با ابزاركاهش قیمتها و افزایش كیفیت می توان سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص داده و در یك بازار رقابتی از رقبا سبقت گرفت.
داشتن سهم بیشتر بازار به مفهوم افزایش سود بوده و آن نیز به افزایش درآمد كاركنان و بالارفتن قدرت خرید آنها و درنهایت افزایش استاندارد زندگی آنها منجر می شود.
از دیدگاه سیستمی با گسترش این تفكر در سطح كل یك اقتصاد ملی، می توان نتیجه گرفت كه افزایش بهره وری ملی به بالارفتن قدرت خرید مردم، رونق اقتصادی، افزایش درآمد ملی، كاهش تورم و همچنین افزایش اشتغال در درازمدت منجر خواهدشد. چرا كه با بهبود وضعیت اقتصادی، منابع لازم برای سرمایه گذاری های جدید تامین و توسعه فعالیتهــــا به نوبه خود به اشتغال زایی منجر می شود. به عبارتی افزایش بهره وری به توسعه فرصتهای شغلی برای افراد منجر می گردد.
بد نیست نگاهی به مفهوم بهره وری از دیدگـــــاه كوهئی گوشی موسس مركز بهره وری ژاپن بیندازیم. كوهئی گوشی موسس مركز بهره وری ژاپن بر روی كارت تبریكـــــــی كه برای دوستانش می فرستد می نویسد:
بهره وری هدفی است كه ازطریق بهسازی مستمر تجهیزات مادی و نیروی انسانی قابل حصول است. (روشهای بهبود مستمر، ص ۲۸۶) این جمله ساده و درعین حال پرمعنی، روشن ترین تعریفی است كه واقعیت بهره وری را نشان می دهد، زیرا در بهره وری پیشرفت روحی و روانی انسانها به اندازه مواد و تجهیـــــزات موردتوجه قرار می گیرد. به علاوه، تجربه نشان می دهد كه جدیدترین تكنیك ها و یافته های مهندسی و مدیریتی تنها زمانی موثر واقع می شوند كه فضای كاری آنقدر مناسب باشد كه كاركنان بتوانند ضمن سازگاری و تطابق خود با این تكنیك ها، همگام با مدیریت درجهت افزایش بهره وری تلاش كنند.
درنتیجه روشن است كه اولین گام در افزایش بهره وری جلب همكاری و حمایت كارگران از تلاشهایی است كه به این منظور انجام می شود. بنابراین، پیش ازآنكه شركتها برای افزایش بهره وری خود بهترین شعار را انتخاب كنند، لازم است كه كارگران ضمن آشنایی كامل با بهره وری از این موضوع حمایت كنند، چرا كـــــه بهره وری مزایایی دوجانبه برای آنها دارد.
كارگران شركتهای ژاپنی كه برنامه های افزایش بهره وری آنها با موفقیت روبرو بوده است اظهار می دارند كه آنها این نكته مهم را كشف كردند كه می توانند با مدیریت همكاری كنند. در این شرایط آنها اصل جدایی بین كارگران و مدیریت را كنار گذاشتند و به این موقعیت رسیدند كه همكاری با مدیریت لزوماً به استثمار آنها منجر نخواهدشد و می توان ضمن همكاری با مدیریت، منافع شركت را زیاد و از این طریق سود خود را نیز افزایش دهند.
كوهئی گوشی كه زمانی مدیر سازماندهی مركز بهره وری ژاپن بوده و تا به حال هم با آن سازمان رابطه خود را قطع نكرده است در سال ۱۹۸۰ گفت: ۲۵ سال پیش ما جنبش بهره وری را با این عقیده كه هدف نهایی و غایی آن باید افزایش سطح رفاه و آسایش كاركنان باشد آغاز كردیم، زیرا ما معتقدیم كه تنها بهره وری فیزیكی نمی تواند به این هدف كمك كند مگر آنكه كاركنان با علاقه برای شركت كار كنند و با این احساس كه كار آنها مهم است نسبت به انجام آن تمایل و انگیزه لازم را داشته باشند. در آن ایام ژاپن مایل بود كه با تقلید از غرب روشها و نگرشهای مدیریت علمی را به مورداجرا بگذارد. اما به نظر ما كه مدیریت نه تنها شامل فناوری است، بلكه اعتقاد داریم مدیریت، به دست آوردن قلوب انسانها را نیز شامل می گردد.
از این رو چون تلاشهایی كه در غرب به منظور افزایش بهره وری صورت گرفته صرفاً به جنبه های فنی توجه كرده، ما با شناخت این اشكال، تمام تلاش خود را روی افزایش سطح رضایت كارگران در محیط كاری استوار كردیم. به بیان دیگر، افزایش بهره وری تنها ازجانب فنی كافی نخواهدبود، چرا كه ما به قلوب انسانها می اندیشیم. بنابراین، ما معتقدیم كه مشكل افزایش بهره وری را باید در قالب یك نگرش فرهنگی مـــوردبررسی قرار دهیم. از این رو جنبش بهره وری در ژاپن با رعایت این ویژگیها رشد یافت و با استفاده از تكنیك های انسان گرای مدیریتی مثل همكاری كاركنان با مدیریت، روحیه جمع گرایی، فعالیت گروههای كوچك كاری، فعالیت گروههای كنترل كیفی و سایر مشخصات ژاپنی به حد اعلای رشـــد خود رسید. بنابراین، فرهنگ بهره وری، یكی از بزرگترین دستاوردهای ژاپن پس از جنگ است كه ما با افتخار آن را به سایر كشورهای جهان صادر كرده ایم. (روشهای بهبود مستمر ص ۲۷۹)
●● نتیجه گیری
تلاش بشر همواره در راستای ایجاد امكانات بهبود زندگی، بهره مندی از شرایط عادی، فرهنگی و اجتماعی بهتر و بیشتر بوده و برای رسیدن به آن تولید بیشتر و بهینه را هدف اساسی خود قرار داده است. ازطرفی تولید بیشتر و بهینه میسر نمی شود مگر ازطریق تولید بهره ور. افزایش بهره وری ضمن اینكه سبب افزایش كیفیت محصول شده و قیمت تمام شده آن را كاهش می دهد، بازدهی سرمایه را نیز افزایش داده و توان پرداخت دستمزدهای بالا برای شركتها را فراهم می سازد كه این هر دو از عـــــوامل اصلی ایجاد ثروت ملی محسوب می شوند. بنابراین، می توان گفت كه افزایش بهره وری بهترین ابزار برای افزایش بهبود سطح زندگی مردم و ایجاد ثروت ملی است. از دیدگاه سیستمی با گسترش این تفكر در سطح منابع اقتصادی جامعه می توان نتیجه گرفت كه افزایش بهـــره وری شركتها موجب افزایش بهره وری ملی شده و آن نیز به بالارفتن قدرت خرید مردم، رونق اقتصادی، افزایش درآمد ملی، كاهش تورم و همچنین افزایش اشتغال در درازمدت منجر خواهدشد.

منابع و مأخذ:
۱ - حیدر امیران، پویایی مدیریت بهره وری، مجله روش شماره ۱۸، بهمن ۱۳۷۲
۲ - ریچارد ای. داچ، عشق به تولید، ترجمه مسعود نیازمند، نشر ساپكو ۱۳۷۹
۳ - رابرت هلر، ترجمه سعید علیمیرزایی، اداره كردن افراد در محیط كار، انتشارات سارگل ۱۳۸۱
۴ - رابرت هلر، ترجمه دكتر خدایار ابیلی و سعید علیمیرزایی، مدیریت تغییر، انتشارات سارگل ۱۳۸۲
۵ - چرا بهره وری را اندازه گیری كنیم، آموزش هماهنگ شماره ۱۰۴ آذر ۱۳۷۸
۶ - محمـــود نیك دهقان، چگونه یك نظامنامه بهره وری تهیه كنیم، آموزش هماهنگ شماره ۱۰۵ دی ۱۳۷۸
۷ - غلامرضا خاكی، مدیریت بهره وری، نشریات بهره وری سازمان بهره وری ملی ایران
۸ - ناصر احدی نیا، ماهنامه علمی، فنی و خبری شركت ریخته گری تراكتورسازی ایران بهمن ۱۳۸۱
۹ - عارفه فدوی، مجله روش، شماره ۵۷ خرداد ۱۳۷۹
۱۰ - بهزاد جعفری قوشچی، راههای افزایش كارآیی، مجله تدبیر، شماره ۱۲۶ مهر ۱۳۸۱
۱۱ - مهندس محمد شاه علیزاده، توسعه بهره وری، مجله روش، شماره ۵۵ بهمن ۱۳۷۸
۱۲ - سیدحسین موسوی حجازی، بهبود عملكرد سازمان، مجله روش، شماره ۷۱ اسفند ۱۳۸۰
۱۳ - داود اجــــاقی، ضرورت توجه به ارتقای بهره وری، مجله روش شماره ۷۱ اسفند ۱۳۸۰
۱۴ - ماساكی ایمایی، روشهای بهبود مستمر، ترجمه حیــــدرامیران، انتشارات موسسه مطالعات و برنامه ریزی آموزشی
۱۵ - معاونت اقتصادی و برنامه ریزی بنیاد مستضعفــــان و جانبازان انقلاب اسلامی، استراتژی های بهره وری، «چشم انداز بین المللی»، ۱۳۷۲
ناصرالدین احدی نیا: كارشناس ارشد مدیریت تولید

منبع : ماهنامه تدبیر