برهان

● اهداف کلّی
اهداف کلّی درس هفدهم این است که دانش پژوه :
۱) با طرح کلی صناعات خمس آشنا شود ؛
۲) تعریف ، اقسام ، اهمیت و فایده صناعت برهان را بیاموزد .
● اهداف رفتاری
دانش پژوه محترم، انتظار می رود پس از فراگیری این درس بتوانید :
۱) صناعات خمس را به حصر عقلی بیان کنید ؛
۲) توضیح دهید برای کسب مهارت منطقی در صناعت برهان چه اموری لازم است ؛
۳) برهان را تعریف کنید ؛
۴) اقسام برهان را توضیح دهید ؛
۵) اهمیت و فایده برهان را شرح دهید .
● حصر عقلی صناعات
استدلال یا حجت بر اساس مواد و مقدمات به کار رفته در آن ، به پنج صناعت ( صناعات خمس )تقسیم می شود . این صناعات عبارتند از :
۱) برهان،
۲) جدل،
۳) مغالطه،
۴) خطابه،
۵) شعر. تقسیم فوق بر اساس حصر عقلی به صورت زیر قابل تبیین است :
استدلال یا مفید تصدیق نیست ( شعر )و یا مفید آن است . در این صورت یا افاده تصدیق جازم نمی کند ( خطابه )و یا افاده تصدیق جازم می کند . در این حالت یا در آن اعتبارِ حق نشده است ( جدل )و یا اعتبار حق شده است . در این فرض یا واقعاً منطبق بر حقیقت است ( برهان )و یا در واقع منطبق بر آن نیست ( مغالطه ).(۲۹)
● تعریف برهان
برهان استدلال معتبری است که فقط از مقدمه یا مقدمات یقینی - به معنای اخص (تصدیق جازم مطابق واقع که بر اساس تحقیق باشد)- تشکیل می شود و ضرورتاً نتیجه ای یقینی به دست می دهد. بنابراین برهان علاوه بر ماده به لحاظ صورت نیز باید در نهایت استواری و اتقان باشد. با این حساب، نمی توان از استقراء ناقص و تمثیل در برهان استفاده کرد . از نظر منطقیون، برهان منطقی ترین روش اندیشه است و برای کسب مهارت در این فن علاوه بر شناخت قواعد صوریِ استدلال و آشنایی با قضایای یقینی ، ممارست مستمر نیز لازم است.
● اقسام برهان
برهان بر دو قسم است :
۱) برهان لمّی
برهان لمّی برهانی است که در آن از وجود علت به وجود معلول پی می برند ؛ مثل این فلز حرارت دیده است . هر فلز حرارت دیده ای منبسط است . پس این فلز منبسط است . هر گاه زمین بین ماه و خورشید فاصله شود نور ماه گرفته می شود ، لیکن زمین بین ماه و خورشید فاصله شده است . بنابراین نور ماه گرفته شده است .(۳۰)
با کمی دقت درمی یابیم که در این گونه برهان ها ، جریان اندیشه چنین است که از وجود علت ( گرم بودن فلز ، فاصله شدن زمین بین ماه و خورشید )بر وجود معلول ( انبساط ، ماه گرفتگی )استدلال می کنیم . شایان توجه است که در برهان لمّی حد اوسط نه تنها موجب اثبات حد اکبر ( محمول در نتیجه )برای حد اصغر ( موضوع در نتیجه )است ، بلکه در متن واقع نیز سبب ثبوت و تحقق اکبر برای اصغر است ؛ زیرا انبساط فلز و ماه گرفتگی در خارج به علت حد اوسط در دو استدلال ( گرم بودن فلز ، فاصله شدن زمین بین ماه و خورشید )است .
۲) برهان انّی
برهان انّی برهانی است که در آن انتقال ذهن از وجود علّت به وجود معلول نیست. چنین برهانی می تواند به دو صورت محقق شود:
الف) انتقال از وجود معلول به وجود علّت ؛ مثل این بیمار دارای چنین علایمی است، هر کس دارای چنین علایمی است مبتلا به فلان بیماری است. پس این بیمار مبتلا به فلان بیماری است .
در این استدلال، ذهن در جریان اندیشه، نخست به وجود معلول (علایم بیماری)علم پیدا کرده است و از این رهگذر به وجود علت (فلان بیماری)پی برده است.
ب) انتقال از وجود معلول به وجود معلولی دیگر که در علّت با یکدیگر مشترکند؛ مثل هر گاه لامپ الف روشن باشد لامپ ب نیز روشن خواهد بود ؛ چرا که علّت روشنایی هر دو، وجود یک جریان الکتریسیته است. در این استدلال حد وسط تنها باعث اثبات حد اکبر برای حد اصغر است و در متن واقع حدّ وسط هیچ گونه سببیتی برای ثبوت اکبر در اصغر ندارد.
● ارزش و اهمیت برهان
پیش از این دانستیم که انسان ذاتاً موجودی متفکر است . طبیعی ترین عکس العملِ موجودِ متفکر در برخورد با جهان اطراف ، کنجکاوی و طرح سؤال است . طرح سؤال های بی شمار و تلاش برای یافتن پاسخ مناسب برای انسانِ جویای حقیقت، جز با رسیدن به یقین پایان نخواهد یافت .
عامل دیگر اهمیت کیمیای یقین میل فطری انسان برای رسیدن به سعادت حقیقی است . انسان برای رسیدن به سعادت حقیقی ، هنگامی تمام سرمایه های مادی و معنوی خود را به کار می گیرد که در مورد تأمین سعادت خویش برای اقدام و انجام دادن عملی ، به یقین برسد .
دستیابی به علوم کلی و حقیقی(۳۱) ( فلسفه ، ریاضیات و . . . )هیچ گاه بر اساس تقلید یا شبهه و تردید میسور نخواهد بود و تنها در سایه یقین تحقق خواهد یافت و یقینِ واقعی در مسائل نظری نیز خود تنها از طریق برهان تحقق می یابد . بنابراین، قیاس برهانی به دلیل وجود بدیهیات ، پاسخ یقینی به نیازِ فطریِ انسان برای رسیدن به آرامش درونی است .
● فایده برهان
مهم ترین فایده برهانْ رسیدن به نتایج یقینی و کشف حقیقت است . انسان ها در سایه استدلال برهانی، علاوه بر تعلیم و ارشاد دیگران ، خود نیز می توانند از آن بهره مند شوند . بنابراین، تنها راه یقینی برای اثبات درستی و بطلان مطالب ، بهره گیری از برهان است ؛ به عبارتی دیگر، برهان مطمئن ترین راه برای تمییز حق از باطل و دستیابی به عقاید و آرای درست است .
● چکیده
۱) صناعات خمس به حصر عقلی عبارتند از : برهان ، مغالطه ، جدل ، خطابه و شعر .
۲) برهان استدلالی است که فقط از مقدمه یا مقدمات یقینی تشکیل می شود و ضرورتاً نتیجه ای یقینی به دست می دهد .
۳) برهان به دو دسته تقسیم می شود : انّی و لمّی.
۴) در برهان لمّی، سیر ذهن از علّت به معلول است و در برهان انّی از علّت به معلول نیست.
۵) حسّ کنجکاوی و حقیقت طلبی انسان و نیاز به دسترسی به سعادت حقیقی ، استفاده از برهان را برای رسیدن به معرفت واقعی و یقینی ضروری می کند .
● پرسش
۱) صناعات خمس را به حصر عقلی بیان کنید .
۲) برهان را تعریف کنید .
۳) برهان لمّی و انّی را با ذکر مثال بیان کنید .
۴) آیا نتیجه به دست آمده در برهان لمّی و انّی ، به یک میزان مفید یقین است ؟
۵) فایده و ارزش برهان را شرح دهید .
● خودآزمایی
۱) کدام یک از مقدمات برهان است ؟
الف)مسلّمات
ب) مقبولات
ج) متواترات
د) مظنونات.
۲) اولیّات ، مقدمه کدام یک از قیاس های زیر است ؟
الف ) خطابه.
ب ) برهان.
ج ) مغالطه.
د ) شعر.
۳) استدلال به بدیهیات چه نامیده می شود ؟
الف ) برهان.
ب ) جدل.
ج ) خطابه.
د ) سفسطه.
۴) برهان لمّی عبارت است از : پی بردن از :
الف) علت به معلول.
ب) معلول به علت.
ج) مصنوع به صانع
د) ممکن الوجود به واجب الوجود.
۵) کدام یک از صناعات زیر در افاده تصدیق غیر جازم مفید واقع می شود ؟
الف) شعر.
ب) خطابه.
ج) برهان.
د) جدل.
۶) کدام یک از صناعات زیر اساساً مفید تصدیق نیست ؟
الف ) جدل.
ب ) برهان.
ج ) خطابه.
د ) شعر.
۷) کدام یک از صناعات زیر مفید تصدیق جازم مطابق با واقع است ؟
الف ) جدل.
ب ) برهان.
ج ) خطابه.
د ) شعر.
۸) برهان انّی عبارت است از : پی بردن از :
الف ) علّت به معلول.
ب ) معلول به علّت.
ج ) جزئی به جزئی دیگر.
د ) جزئی به کلی.
۹) اگر با آزمایش خون یک بیمار و پیدا کردن عامل بیماری ، آن را تشخیص دهیم، چه استدلالی صورت گرفته است ؟
الف ) جدل.
ب ) برهان انّی.
ج ) برهان لمّی.
د ) خطابه.
۱۰) اگر با توجه به تب و سردرد، نوع بیماری یک فرد را تشخیص دهیم، چه استدلالی صورت گرفته است؟
الف ) برهان انّی.
ب )ب رهان لمّی.
ج ) جدل.
د ) سفسطه.
۱۱) در کدام استدلال، حد وسط هم واسطه در ثبوت و هم واسطه در اثبات است ؟
الف ) برهان انّی.
ب ) برهان لمّی.
ج ) جدل.
د ) مغالطه.
۱۲) اگر از گرم بودن یک فلز به انبساط آن پی ببریم از .............. استفاده کرده ایم.
الف) برهان انّی .
ب) برهان لمّی .
ج) جدل .
د) خطابه .
۱۳) مقسم صناعات خمس عبارت است از:
الف) قیاس .
ب) استقرا .
ج) تمثیل .
د) استدلال .
۱۴) انتقال از وجود معلول به وجود معلولی دیگر که در علّت با یکدیگر مشترکند عبارت است از:
الف) برهان انّی .
ب) برهان لمّی .
ج) جدل .
د) استقرای تام .
۱۵) در کدام یک از استدلال های زیر حدّ اوسط علاوه بر واسطه در اثبات، واسطه در ثبوت نیز است؟
الف)برهان لمّی .
ب)برهان انّی .
ج)قیاس .
د)استقرای تام.
۱۶) تنها راه یقینی برای اثبات درستی و بطلان مطالب بهره گیری از :
الف )استدلال است.
ب )برهان است.
ج )برهان و جدل است.
د )استدلال و حجّت است.
۱۷) در صناعت برهان کدام یک از صورتهای استدلال قابل استفاده است؟
الف) تمثیل
ب) قیاس
ج) استقرای ناقص
د) استقرای تامّ .
۱۸) کدام یک از مقدمات برهان است؟
الف) یقینیات
ب) مقبولات
ج) مسلّمات .
د) مظنونات .
۱۹) در برهان انّی انتقال ذهن .................
الف) همواره از معلول به علّت است.
ب) از علّت به معلول نیست.
ج) همواره از معلولی به معلول دیگر است.
د) از حدّ اوسطی است که واسطه در ثبوت و اثبات می باشد .
۲۰) کدام یک از استدلال های زیر در نهایت اتقان و در کمال ارزش منطقی است ؟
الف )تمثیل.
ب )قیاس.
ج )استقرای تامّ
د )برهان.
● برای تفکّر بیشتر
۱) آیا برهان انّی دارای اقسامی است ؟
۲) آیا برهان لمّی اقسامی دارد ؟
۳) چرا سیر از علّت به معلول، برهان لمّی و سیر از معلول به علّت، برهان انّی نامیده می شود ؟
۴) آیا می توان برهان انّ را به لمّ تبدیل کرد ؟

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان