ناتو، گرجستان و اوکراین: گذشته، حال وآینده

با جدی شدن بحث عضویت اوکراین وگرجستان در ناتو خصوصا بعد از همه پرسی اخیر گرجستان، بار دیگر مساله گسترش ناتو تا مرزهای روسیه و تبعات حاصل از این امر اهمیت یافته است. لاوروف وزیر خارجه روسیه چندی پیش اعلام کرد:پوتین در ماه آوریل برای نخستین بار از سال ۲۰۰۲ در نشست سران روسیه - ناتودر بخارست شرکت میکند.
ورود ناتو به منطقه قفقاز و نزدیک مرزهای روسیه با فروپاشی اتحاد شوروی آغاز شد. در پی این فروپاشی وضعیتی پدید آمد که ناتو، توانست منطقه امنیتی خود را گسترش دهد. به این منظور ناتو به دو روش متوسل شد:
۱) یکی از طریق ایجاد شورای همکاری آتلانتیک شمالی
۲) دیگری اجرای طرح مشارکت برای صلح. در سال۱۹۹۲ همه کشورهای مستقل مشترک المنافع به عضویت شورای همکاری آتلانتیک شمالی پذیرفته شدند و برای توسعه همکاری های نظامی و دفاعی با ناتو نیز طرح مشارکت برای صلح مطرح شد.گرجستان و اوکراین نیز در این طرح مشارکت دارند.گرجستان همچنین از سال ۲۰۰۴ در برنامه های عملیاتی مشارکت فردیIPAPs که در نشست نوامبر ۲۰۰۲ در پراگ آغاز به کار کردند، با ناتو همکاری میکند. برنامه دیگری که گرجستان و اوکراین با ناتو دارند، برنامه گفتگوهای فشرده است که به عنوان مرحله پیش از دعوت به ورود به پیمان برنامه های عملیاتی عضویت ارزیابی میگردد.
● اوکراین و ناتو
اوکراین به سرعت بعد از بیانیه استقلال در۱۹۹۱ همکاری با ناتو را آغاز کرد و شریک فعال در شورای همکاری آتلانتیک شمالی(شورای مشارکت اورو آتلانتیک)شد و درسال ۱۹۹۴ به عنوان اولین کشور CISبه طرح مشارکت برای صلح ناتو،PFP، ملحق شد.هدف این سازمان مبارزه با تهدیدهای امنیتی و حفظ صلح در کشورهای عضو ناتو است. در همین حال اوکراین با امضای منشوری برای مشارکتی ویژه در۱۹۹۷ همکاری خود را با ناتو گسترش داد.
نیروهای پاسدار صلح اوکراین در عملیاتی مشترک با نیروهای ناتو در بوسنی و هرزگوین، افغانستان و عراق شرکت کردند. همچنین حمایت اوکراین از مبارزه علیه تروریسم باعث درگیری گسترده حمل و نقل هوایی نظامی اوکراین برای پراکندن سربازان متحدین در افغانستان می شود. اوکراین همچنین تحت نظر ناتو در حال بازبینی گسترده برای کاهش افراد نیروی نظامی خود، افزایش تحرک، افزایش کنترل جامعه مدنی بر ساختارهای دفاعی و امنیتی و پاکسازی تسلیحات و مین های باقی مانده است.گسترش همکاری ناتو و اوکراین موجب ایجاد یک مرکز اسناد و اطلاعات ناتو در کیف برای تبیین نقش ناتو بعد از جنگ سرد برای مردم اوکراین شده است. به علاوه در سال ۱۹۹۹ ناتو یک دفتر ارتباطات در کیف برای تسهیل مشارکت اوکراین در PFP و نیز حمایت از اوکراین برای اصلاحات نظامی گشود.
در اواسط ژانویه، رئیس جمهور یوشچنکو، نخست وزیر تیموشنکو و نیز سخنگوی مجلس ملی یاتسنیک، درخواست پیوستن به ناتو را به هوپ شفر دبیر کل ناتو، تسلیم کردند. در این درخواست آنان تقاضای ورود اوکراین رابه برنامه عملیاتی عضویت ناتو (MAP) مطرح کرده بودند که به هم سطح کردن ساختارهای اقتصادی، اداری، قانون گذاری، دفاعی و امنیتی با الزامات ناتو کمک می کرد. هرچند عضویت در MAPتضمین کننده عضویت در پیمان نیست، اما سابقه این چنین رویدادی که در موردکشورهای اروپای شرقی رخ داده است، تشویق کننده اوکراین است. زیرا اعضای سابق MAP یعنی بلغارستان، لتونی، لیتوانی، رومانی، اسلواکی واسلوونی در سال ۲۰۰۴ همگی به عضویت کامل ناتو در آمدند.
زمان بررسی درخواست اوکراین نشست سران ناتو در بخارست رومانی در اوایل آوریل ۲۰۰۸ خواهد بود. اوکراین امیدوار است که تصمیم نهایی برای عضویت اوکراین در ناتو تا سال ۲۰۰۸ اخذ شود و عضویت کامل نیز تا سال ۲۰۱۰ عملی شود.
با این حال مخالفت ها با پیوستن به ناتو از زمان تسلیم این درخواست افزایش یافته است. در مجلس ملی اوکراین، حزب مناطق و حزب کمونیست به شدت به یوشچنکو، تیموشنکو و یاتسنیک به خاطر مذاکره با ناتو بدون مشورت با پارلمان اعتراض کردند.آنان پیشنهاد برپایی یک همه پرسی برای سنجش آرای مردم درباره عضویت در ناتو را دادند. نظر سنجی های قبلی حاکی از عدم تمایل مردم اوکراین به عضویت در ناتو بود. در واقع ورکوونا رادا (مجلس ملی اوکراین)، تحت الشعاع این دو حزب که از گسترش روابط با روسیه حمایت می کنند، قرار گرفته است.
● موضع مردم اوکراین
در حال حاضر اکثر مردم اوکراین، مستقل از دیدگاهها واعتقادات سیاسی متفاوت خود، با عضویت در ناتو مخالفند. این مخالفت ها با نشست های اعتراض آمیزو طومارهایی که به جهت تغییر روابط با روسیه جمع آوری شده اند، خود را نشان می دهد. برنامه عضویت اوکراین در ۱۴ سپتامبر۲۰۰۶ نیز به دلیل همین مخالفت های شدید مسکوت ماند. این ممکن است با فعالیت گسترده اوکراین در ناتو طی دهه گذشته مغایر به نظر برسد.
هم زمان اوکراینی ها مشتاق ورود به اتحادیه اروپا هستند که در آن چارچوب کاری قانونی مشترکی، توانایی جابجایی نامحدود کالاها، خدمات،سرمایه و افراد در درون مرزهای اتحادیه اروپا را فراهم می کند. اما براساس برآوردهای کنونی اوکراین تا سال ۲۰۱۷ قادر به پیوستن به اتحادیه اروپا نخواهد بود. زیرا نخست باید اقتصاد آن منطبق بر قوانین و معیارهای اتحادیه اروپا شود. در واقع بخشی از تمایل اوکراین در پیوستن به ناتو نه به دلیل برخورداری از حمایت نظامی ناتو، بلکه به امید گشوده شدن درهای اتحادیه اروپا به روی این کشور است.
● آموزش اوکراینی ها درباره ناتو
اعضای ناتو تصمیمات اجرایی را برپایه اجماع می گیرند.یک همه پرسی ملی در اوکراین در صورت برگزاری قطعا در قضاوت آنها موثر خواهد بود. هوپ شفر دبیر کل ناتو، تابستان گذشته در گفتگو با رادیو آزادی گفت: انتقاد از ناتو حق مشروع اوکراینی هاست و تنها راه برای تغییر نظر آنها درباره پیمان فروش ناتو نیست،بلکه توضیح این است که ناتو چیست. با توجه به محبوبیت اندک این پیمان در اوکراین، مسئولان اجرایی ناتو اقدام به تاسیس یک کمپین اطلاع رسانی عمومی کرده اند.
● موضع روسیه در مقابل عضویت اوکراین در ناتو
روسیه با گسترش ناتو از محدوده پیشین خود مخالفت کرده و مقامات روسی نیز صریحاً از دنباله روی اوکراین از ناتو ابراز ناخشنودی می کنند. روسیه همچنین اعلام کرده است همکاری دو کشور به روابط کیف و ناتو بستگی دارد.سرگی لاوروف ماه گذشته در مسکو اعلام کرد ادامه همکاری ها میان روسیه و اوکراین در زمینه مجموعه های نظامی- صنعتی، به گسترش روابط کیف با ناتو بستگی دارد. روسیه همچنین از فاجعه آمیز بودن الحاق اوکراین به ناتوبرای اتباع این کشور خبر داد وگفت به محض اینکه اوکراین نامزد واقعی ورود به ناتو شود، باید برای اتباع روسیه ویزا صادر کند و این امر از سوی روسیه با پاسخ مناسب مواجه خواهد شد.رئیس جمهور روسیه نیز چندی پیش به اوکراین هشدار داد در صورت پیوستن این کشور به ناتو و استقرار پایگاههای این پیمان در خاک اوکراین، روسیه به ناچار و برای حفظ امنیت خود این پایگاه ها را هدف گیری خواهد کرد. در برابر این اظهارات، یوشچنکو رئیس جمهور اوکراین اعلام کرد: پایگاه های نظامی ناتو در خاک این کشور مستقر نخواهد شد. قانون اساسی اوکراین وجود پایگاه نظامی هر کشور و یا اتحاد نظامی را در خاک این کشور ممنوع می کند و همکاری های اوکراین با ناتو علیه هیچ کشور ثالثی بویژه روسیه نیستند.
● گرجستان و ناتو
گرجستان از اواخر دهه ۹۰ داوطلب الحاق به ناتو بوده است. همکاری گسترده گرجستان وناتو در مورد اصلاحات دفاعی، دموکراتیک و بنیادی، توسعه یافته است و این کشور گفتگوهای فشرده را با ناتو به عنوان مرحله پیش از ورود به پیمان برنامه عملیاتی عضویت آغاز کرده است. درسپتامبر ۲۰۰۶ ناتو به گرجستان پیشنهاد کرد که گفتگوهای فشرده را برای عضویت گرجستان آغاز کنند. اگرچه این دعوت تضمینی برای الحاق به این پیمان نیست؛اما بیانگر حمایت آنها از تمایل به عضویت گرجستان است.گام های بعدی همکاری باید دعوت به برنامه عملیاتی عضویت (MAP) ویک دعوت نهایی برای الحاق به پیمان باشد که براساس روند اصلاحات در این کشور پیگیری خواهد شد. در ۱۱ می ۲۰۰۷، پارلمان گرجستان مصوبه ای را گذراند که بیانگر حمایت از تصمیم کشور برای عضویت در ناتو بود و سه هفته بعد در ۳۰ می نشست پارلمانی ناتو با توجه به پیشرفت گرجستان در اجرای اهداف تنظیم شده در IPAPs (امضا شده در اواخر سال۲۰۰۴)، برای آغاز گفتگوها با گرجستان و مرحله جدیدی از همکاری ها اعلام آمادگی نمود.
گرجستان همچنین در آوریل ۲۰۰۷ اعلام کرد که نیروهای خود را در عراق از۸۵۰ به۲۰۰۰ سرباز افزایش خواهد داد. مقامات این کشور عقیده دارند افزایش نیروها در افغانستان و عراق تاثیر مثبتی بر روی عضویت این کشور در ناتو خواهد داشت و در حقیقت برای جلب نظر مساعد آمریکا صورت می‌گیرد.
● موضع مردم گرجستان
در انتخابات ژانویه ۲۰۰۸ گرجستان، ساآکاشویلی پیوستن به ناتو وتمامیت ارضی گرجستان را دو هدفی خواند که بدون آنها زندگی وی بی معنی خواهد بود. وی در عین حال نیل به این هدف را بدون حمایت مردم گرجستان ناممکن دانست. بر این اساس گرجستان در ژانویه ۲۰۰۸ اقدام به برگزاری همه پرسی عمومی کردکه برطبق آن مشخص شد ۵/۷۲ از مردم گرجستان حامی پیوستن کشورشان به ناتو هستند. در حقیقت گرجستان با به رفراندم گذاشتن این موضوع و رای مثبت فراتر از حد انتظار مردم به آن، عملا خود را مجری اراده عمومی معرفی کرده است که این امر موجب تعامل سازنده تر با روسیه می شود و شائبه روسیه ستیزی را در رویکرد آنها به ساختارهای یورو-آتلانتیکی کاهش خواهد داد.
● موضع روسیه در قبال عضویت گرجستان در ناتو
روسیه مخالف پیوستن گرجستان به پیمان ناتو می باشد. روسها بر این نکته تاکید می کنند که براساس پیمان ناتو در مورد عضویت کشورها، اعضای جدید نباید هنگام عضویت مناقشه نظامی داشته باشند. اما گرجستان شرایط این قانون را دارا نیست؛زیرا در اوستیا و آبخازیا دارای مناقشه است.سفیر روسیه در ناتو نیز ماه گذشته علاقمندی گرجستان و اوکراین برای پیوستن به ناتو را ناشی از بلند پروازی های این دو کشور دانست.
● موضع آمریکا و غرب
در آوریل ۲۰۰۷ رئیس جمهور آمریکا قانون سنای این کشور را در کمک به عضویت اوکراین وگرجستان در ناتو امضا کرد. این قانون در ۱۸ نوامبر ۲۰۰۶ به تصویب سنای آمریکا رسیده بود. به گفته سناتور ریچارد لوگار، عضو کمیته روابط خارجی سنای آمریکا، وضعیت جغرافیایی خاص اوکراین این کشور را برای ناتو جذاب کرده است. وی که در یک کنفرانس خبری در کیف سخنرانی می کرد، همچنین گفت: خطوط انرژی که از طریق اوکراین به سایر کشورها می روند نقش اوکراین را برای بسیاری از ملل اروپایی حیاتی کرده است.
در عین حال اتحادیه اروپا مایل است این دو کشور مشکلات خود را با روسیه حل نمایند. خصوصاً در مورد گرجستان این اتحادیه از مذاکره مستقیم بین طرفین درگیر حمایت می کند. روبرت.ف.سیمونز، نماینده ویژه ناتو در کشورهای قفقاز جنوبی، در سپتامبر ۲۰۰۷ اعلام کرد:گرجستان باید برای پیوستن به ناتو روابط خود را با همسایگانش از جمله روسیه، عادی سازد.اتحادیه اروپا همچنین معتقد است روسیه به عنوان یک همسایه مهم برای گرجستان همیشه وجود خواهد داشت، زیرا این کشور قادر به تغییر موقعیت جغرافیایی خود نیست و هر پیشرفتی در حل مناقشات اوستیا و آبخازیا باید با مشارکت روسیه در این فرآیند انجام شود.
● آینده
با توجه به شرایط ذکر شده به نظر می رسد که دیر یا زود هر دو کشور گرجستان و اوکراین به عضویت ناتو پذیرفته خواهند شد. روسیه نیز اگرچه مخالف این عضویت است، با این حال بعید به نظر میرسد که بتواندآشکارا به این بهانه علیه این دو کشور دست به اقدامات تنبیهی بزند.زیرا هردو کشور تصمیم خود را گرفته اند و روسیه نیز می داند که این اقدام بخشی از امور داخلی این کشورهاست و البته بخشی از سیاست اروپا و آمریکا که خارج از حیطه قدرت اوکراین و گرجستان است. روسیه طی سالهای اخیر نیز نشان داده است که هنوز به طور کامل از نظر سیاسی و نظامی توانایی تاثیرگذاری در مناطق حیاتی خود را ندارد، چنانکه می بینیم در مورد تحولات در گرجستان،اوکراین وکوزوو علیرغم مخالفت ها، نهایتا پذیرنده بود. با این حال این کشور سعی میکند که از طریق تحریکاتی، به عنوان مثال در مناطق اوستیا و آبخازیا، یا با استفاده از روس تبارهای ساکن اوکراین به برخی اهداف خود دست یابد.نهایتا نیز گرجستان نمی تواند نقش روسیه را در حل بحران ارضی خود نادیده بگیرد.اوکراین هم به دلیل همکاری های گسترده نظامی، اقتصادی و نیز حضور روس تبارها مخصوصا در قسمت های شرقی این کشور، نمی تواند منافع روسیه را نادیده بگیرد. همچنین گرجستان برای ورود سریع تر به ناتو ناچار به حل مناقشات ارضی خود می باشد و دراین راه به روسیه نیاز دارد. در حقیقت ژئوپولتیک عاملی است که موجب می شود دو کشور ناچار به حفظ روابط با روسیه باشند، چنانکه رئیس جمهور اوکراین نیز اعلام کرد: ناتو هیچ پایگاه نظامی در خاک اوکراین تاسیس نخواهد کرد.
آنچه در پایان قابل ذکر است این است که ورود این دوکشور با وجود مخالفت های روسیه به نوعی شکست روسیه در ایفای نقش قدرت خود حداقل در سطح منطقه است. روسیه یا باید کشورهای حوزه نفوذ سابق خود را رها کند و یا برای ایفای این نقش با قدرت بیشتری، چنانکه آمریکا از منافع خود در جهان دفاع می کند، عمل کند و این در حال حاضراز توان اقتصادی روسیه خارج است.

نویسنده: فاطمه عطری

منبع : ایراس