فارسی بنویسیم

زبان فارسی دچار عوارضی شده است. این عوارض از دو راه عمده به زبان ما راه یافته و آن را سقیم و علیل ساخته است: یكی از راه ترجمه‌های ناشیانه و دیگری از راه نوآوری كاذب و نوخامَگی.
در همه مراتب زبانی، از آوایی گرفته تا بلاغی و هنری، ناهنجاریهایی دل‌آزار به چشم می‌خورد كه برخی از آنها حتی الگوهای بیان عواطف و افكار ما را دگرگون ساخته است یا به الگوهای بیگانه بدل كرده است. عناصر بیانی بیگانه چندان كاربرد پردامنه و شایع یافته است كه در نوشته‌های تألیفی و حتی در گفتار و محاوره، بی‌آن كه به غریبه بودن آنها توجه شود، به كار می‌رود. كار به جایی رسیده كه نزدیك است میان نسل گذشته ونسل امروز از حیث شمّ زبانی جدایی افتد: آنچه را كه پدران بیگانه یابند فرزندان آشنا بینند و آنچه برای پیران معهود و مأنوس است برای جوانان غریب و مهجور جلوه كند.
الگوهای بیانی بیگانه از راه رسانه‌های گروهی، بویژه صدا وسیما، به زبان مردم نیز راه یافته و آن را از صفا و سادگی و پاكی انداخته است. چیزی نمانده است كه نسلهای تازه از شنیدن سخنان شیرین و جذاب و زنده و با روح و پرمایه و رنگین مادربزرگها محروم بمانند و ناگزیر شوند كه با زبانی رنگ باخته، بی‌نمك و بی‌رمق سر كنند.
برای آن كه شمّ زبانی نسل جوان در جهت مطلوب پرورده شود و جوانان بتوانند، با سلامت ذوق، سقیم و صحیح و عیب و هنر را باز شناسند، نشر دانش درصدد آن برآمده است كه در هر شماره از مجله نمونه‌هایی از عبارات معیوب و ناسالم را با پیشنهاد صورت اصلاحی آنها عرضه بدارد. این عبارات از كتابها و مقاله‌های تألیفی و ترجمه‌ای و گفتارها و برنامه‌های صدا و سیما استخراج می‌شود و اثر قلم ارباب مطبوعات و مؤلفان و مترجمان هم سرشناس و باسابقه و هم تازه‌كار و نوچه است.كوشش خواهد شد كه شواهد مسطوره‌ای از زبان امروزی شایع در نوشته‌ها باشد و بیشتر عیبها و نارسایی‌های همه‌گیر را باز نماید.در عرضه مواد، ابتدا نمونه را می‌آوریم و درآن موارداشكال را با حروف سیاه متمایز می‌سازیم و نوع اشكال را درون پرانتز ذكر می‌كنیم؛ سپس صورت اصلاحی را پیشنهاد می‌كنیم.
* سید را بیشتر از پیش در التهاب و نگرانی به خاطر ایران درگیر می‌كرد. (تكلف و درازگویی؛ الگوی بیانی بیگانه)
□ سید را بیش از پیش نگران سرنوشت ایران می‌ساخت.
* اولین اقدامی كه می‌نماید این است كه شروع به نوشتن شب‌نامه‌ها و نامه‌هایی به علما و طلاب مدارس می‌كند. (درازگویی)
□ اولین اقدام و نوشتن شب‌نامه‌ و ارسال نامه‌هایی به علما و طلاب است.
* اكنون می‌رفت تا نتیجه دهد. (الگوی بیانی بیگانه)
□ داشت به نتیجه می‌رسید. / نزدیك بود به نتیجه برسد.
* تنها راه ممكنه (الگوی دستوری عربی)
□ یگانه راه ممكن
* با انجام شش دیدار (حشو)
□ با شش دیدار
* این بازی را به سود خود پایان داد. (درازگویی)
□ این بازی را بُرد. / در این بازی برنده شد./ در این بازی پیروز شد.
* در راستای جاودان سازی خاطره شهیدان. (نوآوری كاذب)
□ برای حفظ خاطره شهیدان.
* مسئله همسرآزاری تاریخچه‌ای دراز در طول تاریخ دارد. (تعبیر پرتكلف)
□ همسرآزاری سابقه تاریخی ممتدی دارد.
* تا آنجا كه اطلاعات نگارنده اجازه می‌دهد‌… (الگوی بیانی بیگانه)
□ تا آنجا كه نگارنده اطلاع دارد‌…
* سه چهارم فیلمها زیر مخارج خودشان در اكران اول تهران فروش داشته‌اند. (الگوی بیگانه؛ زبان زرگری)
□ رقم فروش سه چهارم فیلمها در دور اول نمایش در تهران كمتر از رقم هزینه تولید آنها بود.
* جلد دوم توسط همین ناشر در سال ۱۳۶۹ منتشر شده است.
□ جلد دوم به همت همین ناشر درسال ۱۳۶۹ منتشر شده است. [ناشر عامل نشر بوده است نه واسطه آن]
* توضیحی به دست نمی‌دهد. (الگوی بیگانه)
□ توضیحی نمی‌دهد. / چیزی را روشن نمی‌كند.
* می‌دید كه اقوام ترك و مغول و بربر آشكارا درصدد به باد دادن دولتهای اسلامی هستند.
□ می‌دید كه اقوام ترك و مغول و بربر آشكارا درصدد امحای/ نابود ساختن دولتهای اسلامی‌اند. [از آن خود را بر باد می‌دهند نه از آن دیگران را]
* آن شعله خاموش شد، اما پنج قرن بعد در لباس سید جمال‌الدین از نو فروزان شد. (تعبیر نامناسب)
□ آن شعله خاموش شد، اما پنج قرن بعد با ظهور سید جمال‌الدین از نو فروزان گشت.
* كاهش پیشرفت. (تعبیر نامناسب)
□ كند شدن پیشرفت./ كاهش آهنگ پیشرفت.
* نیروهای سه گانه ارتش بالاترین منزلت را در دفاع از میهن اسلامی به ثبوت رساندند. (فعل نامناسب)
□ نیروهای سه گانه ارتش در دفاع از میهن اسلامی بالاترین منزلت را احراز كردند./ به بالاترین منزلت دست یافتند.
* مواد زاید و زباله از طیف وسیعی برخوردارند. (الگوی بیگانه؛ تعبیر قالبی كه از كثرت استعمال بار معنایی خود از دست داده و ملال‌آور شده است)□ مواد زاید و زباله انواع بسیار دارد.
* موج جدیدی از مهاجران روسی به سوی فلسطین آمدند. (فعل نامناسب؛ رعایت نكردن مطابقت فعل و فاعل)
□ موج تازه‌ای از مهاجران روسی به جانب فلسطین روی آورد./ هجوم آورد.
* از‌… رنج بردن [الگوی بیانی بیگانه ـ souffrir (فرانسه)، suffer (انگلیسی)].
□ دچار‌… بودن./ مبتلا به… بودن.
* خواستند برنامه‌ای را دنبال كنند. (تأثیر ترجمه)
□ درصدد اجرای برنامه‌ای برآمدند.
* روند فزاینده و پرشتاب تورم اقتصادی. (تكلف علمی كاذب)
□ تورم روزافزون اقتصادی.
* جرأت ریسك كردن. (واژه بیگانه)
□ جرأت دل به دریا زدن./ خطر كردن.
* مردم و سیاستمداران، بطور مساوی، از به كارگیری تغییرهایی كه برای تضمین مزایای كلی درازمدت، هزینه‌های فردی كوتاه مدت به بار می‌آورد، اكراه دارند. (ترجمه غلط equally یا egalement كه در این بافت افاده معنی برابری و تساوی نمی‌كند؛ تعبیر پرتكلف و نارسا؛ رعایت نكردن ترتیب مناسب اجرای جمله؛ كاربرد نادرست ویرگول آخر)
□ مردم وسیاستمداران، هر دو، از بالا بردن میزان هزینه‌های فردی در كوتاه مدت برای تضمین مزایای كمی درازمدت اكراه دارند.
* به راستی می‌گفت كه كار كردن بر روی مزرعه‌اش به كلی بیهوده بود (ترجمه نارسا؛ مطابقت زمانی افعال به قاعده نحو زبان مبدأ و خلاف قاعده زبان مقصد)
□ می‌گفت، و حق هم با او بود، كه كار در این مزرعه به زحمتش نمی‌ارزد.
* اخبار شروع به نشت كردن كرد. (الگوی بیانی بیگانه ـ شروع به‌… كردن ـ معادل نامناسب)
□ اخبار رفته رفته به بیرون درز كرد.
(۲)
قصه تلخ و شیرین و دنباله‌دار فارسی نویسی را با شواهدی تازه ادامه می‌دهیم. این شواهد بیشتر مربوط می‌شود به خطاها و كج سلیقگی‌های ناشی از عادت و مسامحه و تأثر از الگوهای بیگانه و احیاناً تكلف و هنرفروشی. شواهد ذیل عنوانهایی دسته‌بندی و اگر نكته یا نكته‌هایی بیرون ازعنوان هم داشته افزوده شده است.
۱) «انجام» را به جای «انجام دادن» به كار می‌برند كه در مواردی اصولاً آوردنش یا درست نیست یا ضرورت ندارد.
* از انجام بسیاری هزینه‌های بی‌مورد و تكراری جلوگیری شود.
□ از بسیاری هزینه‌های زاید جلوگیری شود (تعبیر «زاید» ساده‌تر از «بی‌مورد و تكراری» است).
* در این طرح حیف و میل زیادی انجام شده است.
□ در هزینه اجرای این طرح حیف و میل زیادی شده است. (در طرح حیف و میل نمی‌شود در هزینه اجرای آن حیف و میل می‌شود).
۲) « برخوردار بودن از…» را، كه تكیه كلام و كلیشه شده است، بر تعبیرهای ساده‌ای چون «داشتن» یا «دارا بودن» ترجیح می‌دهند و گاهی آن را در مواردی به كار می‌برند كه سخن از امری نامطلوب است نه مطلوب و مرغوب.
* با وجود طرحهای گوناگون عمرانی و اقتصادی و تلاشهای صورت گرفته، اما هنوز شبكه ترابری بین شهری كشور از توسعه كافی برخوردار نیست.
□ با آن كه طرحهای عمرانی گوناگونی اجرا شده است هنوز شبكه ترابری بین شهری وسعت كافی ندارد/ جواب‌گوی نیازها نیست. (اما زاید است).
* بلندترین راه‌ها می‌توانند برخلاف بعد مسافت كوتاه‌ترین راه‌ها باشند به شرط اینكه از كشش ترافیكی برخوردار باشند.
□ طویل‌ترین راه، اگر كشش كافی داشته باشد، به رغم بعد مسافت، چه بسا كوتاه‌ترین راه باشد.
(در اینجا، علاوه بر مسئله برخوردار بودن، چند نكته زبانی وبیانی دیگر وجود دارد: صفت بلند، برای راه به كار نمی‌رود؛ مقصود از برخلاف بعد مسافت، به رغم یا با وجود بعد مسافت است؛ ترافیكی حشو و زاید است؛ جمع بستن راه لزومی ندارد چون نوع آن مراد است نه تعدّد آن).
* به راحتی می‌شد جاده‌ای احداث كرد كه از امنیت كافی برخوردار باشد.
□ به راحتی می‌شد جاده‌ای دارای امنیت كافی احداث كرد.
۳) به این معنی توجه نمی‌شود كه هر فعلی با«حرف اضافه» یا گاهی «حرف اضافه‌های» معینی متمم می‌گیرد و این غفلت بخصوص در عطف دو فعل خطای دستوری پدید می‌آورد.
* نظارت و افزایش ضریب امنیت جابه‌جایی كالا.
□ نظارت بر امنیت جابه‌جایی كالا و افزایش ضریب آن.
۴) فعل را بی‌قرینه لفظی حذف می‌كنند.
* با امپراتور‌… دیدار و با وی به گفتگو نشست.
□ با امپراتور‌… دیدار كرد و به گفتگو نشست ( با وی زاید است).
یا ساده‌تر: با امپراتور‌… ملاقات و مذاكره كرد.* لایحه‌… در جلسه امروز شورای نگهبان مطرح و مغایر با شرع و قانون اساسی شناخته نشد.
□ لایحه … در جلسه امروز شورای نگهبان مطرح شد ومغایر با شرع و قانون اساسی شناخته نشد.
(در واقع، حذف اگر به قرینه گرفته شود «مطرح» به معنی «مطرح نشد» خواهد بود نه «مطرح شد»).
۵) از ضیمر برای پرهیز از تكرار استفاده نمی‌شود.
* نویسنده‌ای كه موفقیتی به دست آورده گمان می‌برد با این موفقیت وضع زندگیش عوض می‌شود.
□ نویسنده‌ای كه موفقیتی به دست آورده است می‌پندارد كه بر اثر آن وضع زندگیش عوض می‌شود.
* داستان ایوب پیامبر مربوط به مصیبتهای زندگی حضرت ایوب است و آزمایشی كه این پیامبر درآن شركت می‌كند.
□ داستان ایوب پیامبر مربوط است به مصایب و محنتهای آن حضرت.
یا : داستان ایوب پیامبر مربوط است به مصایب آن حضرت و آزمایشهایی كه از سر گذرانده است.
(از ضمیر برای پرهیز از تكرار اسم ظاهر استفاده نشده است؛ آزمایشی اعلام نشده بود كه حضرت ایوب پیامبر در آن شركت كند، مقصود محنتهایی است كه آن حضرت دیده است و آزمایشهایی كه از سر گذرانده است).
۶) صفت‌هایی می‌آورند كه مناسب موصوف نیست یا ساختگی است.
* در كشورهای توسعه یافته احداث جاده‌های سریع امری طبیعی است.
□ در كشورهای توسعه یافته احداث شاهراههای پركشش طبیعی است.
(سریع صفت مناسب جاده نیست؛ امر حشو و زاید است).
* او همسایه‌ای مهربان وشوهری سر به فرمان دارد.
□ او همسایه‌ای مهربان وشوهری گوش به فرمان دارد.
۷) به جای صیغه‌های گوناگون فعل، وجه وصفی به كار می‌برند و گاهی این وجه وصفی را در جایی می‌آورند كه می‌توان فعل را به قرینه لفظی حذف كرد.
* برای آن كه بتوانیم مشكلات آنها را درك كرده و به درستی قضاوت كنیم.
□ برای آن كه بتوانیم مشكلات آنها را درك و به درستی قضاوت كنیم.
۸) قواعد مربوط به مطابقت فعل با فاعل یا هماهنگی افعال را رعایت نمی‌كنند.
* در زمانه‌ای كه اقتصاد كشورها رشد جهش‌آسا به خود گرفته‌اند، آشفتگی در شبكه ترابری كشور رخدادی است غیرقابل بخشش.
□ در زمانه‌ای كه اقتصاد كشورها رشد جهشی یافته، آشفتگی در شبكه ترابری كشور نابخشودنی است. (رخداد زاید و غیرقابل بخشش تركیب ناخوشی است).
۹) جمع‌های غیردستوری به كار می‌برند.
* سعی می‌كنند كه در اكثر موارد مخالفت كرده و نظراتشان در مقابل نظرات بزرگترها باشد.
□ سعی می‌كنند كه در بیشتر موارد مخالفت كنند و نظرشان درمقابل نظر بزرگترها قرار گیرد.
(نظرات جمع نظره است نه جمع نظر، به علاوه، جمع آوردن لزومی ندارد. چون نظرنوع خود را می‌رساند و یك یا چند در آن مستتر است؛ كرده وجه وصفی است ـ بی‌زمان، بی‌وجه، بی‌شخص ـ و نباید به جای كنند ـ مضارع التزامی، سوم شخص جمع ـ به كار رود).
۱۰) رای زاید می‌آورند. (این رای زاید آفت روزافزون شده است).
* زیر پیمان صلحی را امضا كردند.
□ پیمان صلحی امضا كردند.
( زیر و را زاید و حشو است).
* تلاش او حاصلی را نداشت.
□ تلاش او حاصلی نداشت.
۱۱) دربیان مطالب ساده و در نوشته‌هایی كه مخاطب آنها عامه مردم‌اند، بی‌ضرورتی، تعبیرهای «علمی» می‌آورند.
* شبكه حمل و نقل نیز، در خدمت همین فرایند ، رشدی ناهمگون و یك وجهی را در پهنه كشور داشته است.
□ شبكه حمل و نقل كشور نیز به مقتضای همین جریان رشدی ناموزون داشته است.
(در بیان این مطلب ساده برای عامه مردم نیازی به آوردن تعبیر فرایند نیست؛ ناهمگون صفت مناسب مقام نیست، ناموزون بهتر ودقیقتر مراد را می‌رساند و بر «یك وجهی» بودن رشد نیز دلالت دارد).
۱۲) با تكلفهای نابجا بیان را از سادگی دور و ناخوشگوار می‌كنند.
* گروه دیگری كه اكثریت مطبوعات معروف را تشكیل می‌دادند از محاكمه آنها حمایت كردند.
□ بیشتر مطبوعات معروف طرفدار محاكمه آنها بودند.
(تشكیل دادن ـ ترجمه constitute ـ الگوی بیگانه است كه عموماً به جای بودن به كار می‌رود).
* عكاس هنرمند ایرانی جایزه … را به خود اختصاص داد.
□ عكاس هنرمند ایرانی برنده جایزه‌… شد.
* انطباق مصنوعی بین صهیونیسم سیاسی با یهودیت را نیز به كار گرفتند.
□ برای سوء استفاده، صهیونیسم سیاسی را به تصنع با یهودیت یكی شمردند.
(انطباق لازم است نه متعدّی و تازه منطبق شدن بر چیزی می‌گوییم نه با چیزی؛ به كار گرفتن « به كار گرفتن»هم صورت خوشی ندارد).
۱۳) به عبارتی بیان مطلب می‌كنند كه خلل منطقی در آن دیده می‌شود یا ابهام دارد.
* خانواده من ، با این كه افرادی تحصیل‌كرده هستند، اما موقعیت سنی من را در نظر نمی‌گیرند و مثل یك كودك با من برخورد می‌كنند.
□ خانواده من، با آن كه افرادش تحصیل كرده‌اند، موقعیت سنی مرا در نظر نمی‌گیرند و با من چنان رفتار می‌كنند كه انگار كودكم.
(خانواده افراد نمی‌شود؛ من را نمی‌گوییم مرا می‌گوییم؛ مثل یك كودك به كه برمی‌گردد، به سخنگو یا به خانواده؟).
احمد سمیعی
برگرفته از: [نشر دانش، سال چهاردهم، شماره‌های چهارم و ششم](خرداد و تیر ـ مهر و آبان ۱۳۷۲)

منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی