بنای تاریخی رختشوی خانه زنجان

بنای تاریخی رختشوی خانه زنجان در مرکز بافت تاریخی شهر و در محل معروف به "باباجامال چوقوری( "گودال بابا جمال) ساخته شده است و از طریق کوچه فرهنگ به خیابان سعدی زنجان که به فاصله یکصد متر و از سمت غربی آن می گذرد، راه دارد. ‌زمین این بنا، در سال ۱۳۴۷ هجری قمری، مطابق با۱۳۰۷ ‌هجری شمسی توسط علی اکبر توفیقی رئیس بلدیه شهر (شهردار) زنجان از باقرخان امجدنظام به قیمت ۱۸۵‌‌تومان خریداری شده است. این محل قبل از ساخته شدن رختشوی خانه، مانداب هرز آب های سطحی بوده است.‌این بنا به دست دو برادر به نام های مشهدی اکبر(معمار)ومشهدی اسماعیل (بنا) و در مدت ۱۵ماه ساخته شده است. سنگ های آن از معدن سنگ روستای "اژدهاتو" استخراج شده و پس از حجاری، توسط گاری های بلدیه (شهرداری) به این محل حمل شده است. آب مجموعه از قنات قلعه حاجی سید بهاءالدین تامین می گردیده است.
متولی این رختشوی خانه توسط رئیس بلدیه گمارده می شده و سالیان زیادی شخصی به نام اصغرخان متولی آن بوده که عیال ایشان به نام معصومه خانم ، مدیریت رختشوی خانه را بر عهده داشت. رختشوی خانه برای همه شهروندان شبانه روز دایر و استفاده از آن مجانی بوده اما نامبرده مبلغ ده شاهی بابت سرایداری از مراجعین دریافت می کرد.در یک بررسی محلی می تو ان این مجموعه را به دو بخش تقسیم کرد؛ بخش نخست، سرایداری "محل مدیریت رختشوی خانه است که شامل حیاط و اعیانی مسکونی است.
حیاط آن به شکل مربع مستطیل و به وسعت ۳۹۶ مترمربع با درختکاری و فضای سبز است. اعیانی آن با مساحت ۶۰متردر جبهه شمالی محوطه مشتمل بر دو اتاق و یک ورودی است که سرایداری و محل شست وشوی رخت را به همدیگر متصل می کند. طرح و نمای این واحد مسکونی، متا‡ثر ازفرهنگ بومی می باشد و به سبک معماری سنتی ساخته شده است. ‌بخش دوم، فضای شست وشوی رخت است که از چند قسمت تشکیل یافته‌؛ قسمت اول،خزینهیا محل جمع آوری آب است. این مخزن در منتهی الیه سمت شمالی مجموعه و مشرف به سالن شست وشو قراردارد. این فضا ۱۷ متر طول، ۱۱/۵ متر عرض و حدود ‌۸ ‌متر ارتفاع دارد و گنجایش مخزن آب آن نیز در حدود۷۴۰ مترمکعب است. سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن، متشکل از سه واحد طاق و تویزه است که قوس های نوع خوزی، آن را زینت داده اند. ‌قسمت دوم، فضای اصلی رختشوی خانه است. این فضا، سالنی به ابعاد۱۳/۷۰ متر عرض و ۶۲‌‌‌‌متر طول و ۸۵۰ متر مربع زیر بنا دارد. عرض جرز های جانبی آن که سنگینی سقف را تحمل می نمایند،۱/۳۰متر است.مصالح به کاررفته در جرزها، لاشه سنگ با ملات ساروج است .نمای داخلی این دیوار ها لاشه سنگ بندکشی شده و نمای بیرونی،با اندودی از کاهگل پوشانیده شده است. فضای داخل بنا با پرسپکتیوی بسیار زیبا طراحی و اجراگردیده است و از دو ردیف طاق و تویزه، به طور متوالی که ستون های سنگی آن ها را از یکدیگر جدا می سازند، ساخته شده است. این فضا توسط ۱۱ واحد ستون قرینه، سالن را به دو قسمت تقسیم کرده است و فاصله ستون ها در جهت طولی۵/۱۷ متر است. بلندی ستون های بنا ۲/۷۰ متر از کف بناست! اما به لحاظ ایجاد مقاومت لازم و هم وزن نمودن بنا، ستون ها با پایه های سنگی، به میزان۴۰ ‌سانتی متر، در داخل پی ها که با شفته آهک پر شده اند، کار گذاشته شده اند.
در ارتفاع ۲/۷۰ ‌متری ازکف، پاطا ق قوس ها که بر روی قاب مربعی از آجرهای ۵*۲۰*۲۰ ساخته شده است، جای گر‌فته است. تویزه های سقف که در ۱۲ ردیف و در دوجهت قرار گرفته اند، از نوع قوس های خوزی (رومی ) اند و به طور کامل با آجر اجرا شده و عرض آنها ۸۲ ‌سانتی متر است. عرقچین گنبد بلا واسطه بر روی چهار واحد تویزه استوار گردیده است؛ به طوری که ‌۲۴ ‌چشمه طاق و تویزه ، در دو ردیف ۱۲ چشمه ای و تلفیق آن با ستون های یازده گانه، پرسپکتیو جالبی را به بنا بخشیده است. بر روی هرعرقچین، ۵ واحد نورگیر به ابعاد ۴۰*۴۰ سانتی متر تعبیه شده است. همچنین در اضلاع هر چشمه، درمنتهی الیه جرز، در نزدیکی سقف یک دریچه پیش بینی شده است که بدین سان ، امکان نور و تهویه فضای داخلی رختشوی خانه را فراهم کرده است.‌
محل شست وشوی رخت ، به طورقرینه از۴حوضچه و آب رو (مجرا) هایی در فاصله حوضچه ها تشکیل یافته است. آب مورد نیاز، ابتدا پس از گذشتن از آب رویی به طول یک متر، به حوض نخستین وارد می شود وسرریز آن به حوض دیگر می ریزد. در وسط جبهه طولی این آب رو، در هردو طرف، یک حوض ساخته شده است، به طوری که آب روی مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می کند. در امتداد آب روی یاد شده، دو ردیف پا شور تعبیه شده که آب رو و حوضچه ها را به طور قرینه در بر می گیرد. عناصر و اندام های مزبور،" با کارگذاشتن سنگ های حجاری شده تراورتن از یکدیگر جدا شده و شکل یافته اند. از آنجا که رخت از نظر شست وشو و دفع آلودگی، از درجات بسیار کثیف و آلوده به درجات لباس های نزدیک به تمیز تقسیم می گردد، محل های شست وشوی رخت نیز به چهار قسمت تقسیم شده بودند. شست وشو درچهار مرحله انجام می شد و اولین مرحله آن ، در پایان مسیرآب درون رختشوی خانه انجام می شده. پس از آن، رخت به قسمت سوم ، دوم و اول برده می شد. قسمت چهارم که در انتهای جریان آب قرار داشت، حوضچه مخصوص شست وشوی لباس های بسیار آلوده و لباس های افرادی بوده است که به بیماری های واگیر دچار بوده اند. آب روی بین حوضچه دوم و سوم مخصوص لباس های نسبتاً تمیز بوده است.در قسمت اول ، کار آبکشی نهایی انجام می شد. مثلاً دفع فاضلاب این مجموعه با طرح های معماری ، به طور منطقی حل و فصل شده است، به این ترتیب که در زیر پاشورها آب روی فاضلابی به عرض۶۰سانتی متر و به ارتفاع ۱۱۰ ‌سانتی متر تعبیه و به مسیر فاضلاب شهری مرتبط شده است.

منبع : آفتاب یزد