فرهنگ‏سازی در اجتماعات مجازی مطالعه موردی پدیده Orkut

شاید بتوان گفت با گذشت سال‏ها از ظهور اینترنت، هنوز بسیاری از ایده‏ها و اهدافی كه مدّ نظر نظریه‏پردازان دنیای مجازی بوده است، نتوانسته به منصه ظهور برسد و این مسئله به عوامل مختلف وابسته می‏باشد. ضعف‏های فنی در بخش زیرساخت‏های این فنّاوری در جهان و نیز عدم وجود برنامه‏های نرم‏افزاری و سخت‏افزارهای مناسبِ پشتیبانی‏كننده آنها، از جمله موارد عدم موفقیت به شمار می‏آیند.
مسئله درآمدزایی و بحث اقتصاد نیز از عمده‏ترین چالش‏های این مسیر می‏باشند. امروزه اگر چه اینترنت در جوامع مختلف پیوندهای حقیقی و مجازی بسیاری را بین افراد به وجود آورده، ولی غالب این اثرگذاری‏ها محصول ضمنی خدمات اینترنتی و مخصوصاً خدمات وب در نظر گرفته می‏شوند؛ چرا كه در زمینه شبكه‏های اجتماعی مجازی (SocialNetwarking)به صورت اختصاصی، فعالیت چشمگیری انجام نپذیرفته و پایگاه‏هایی كه هم در این شاخه به حساب می‏آیند، با كم كردن مسیر واقعی، بایسته‏های لازم در زمینه فرهنگ‏سازی نرسیده‏اند.
از جمله این پایگاه‏ها می‏توان به پایگاه‏های دوست‏یابی اشاره كرد كه معمول آنها به صورت بسیار ضعیف در شمول تمام طبقات اجتماعی فقط زمینه‏ای برای ارتباطات احساسی را فراهم می‏آورند. ضعف در طراحی پایگاههای اجتماعی آن چنان نمودار است كه شاید درصد اندكی از اعضای این پایگاه‏ها نسبت به موفقیت آنها خوش‏بین باشند و كار به جایی رسیده كه كاربران بیشتر از روی سرگرمی به این اجتماعات سر می‏زنند.
دیر زمانی نیست كه بحث فرهنگ واحد جهانی بین اهل نظر مطرح شده و هر یك نظریه مستقل و ویژه‏ای در این راستا ارائه داده‏اند؛ گروهی تحقق فرهنگ واحد جهانی را ممكن می‏دانند و ركن اصلی آن را اینترنت ارزیابی می‏كنند و گروهی دیگر آن را امری محال و دست‏نایافتنی اعلام كرده‏اند. آنچه اكنون موجب شده بحث‏های اجتماعات مجازی داغ‏تر شود، توجه شركت قدرتمند Google به این مقوله است.
این شركت پس از موفقیت در تسلط بر شاهراه‏های جستجو در اینترنت و نیز ارائه طرح‏های پر سر و صدا چون پروژه «جیمیل» (Gmail)، هم‏اكنون انقلابی در راستای اهداف خود با خلق سرزمینی مجازی به نام اوركات (Orkut) ایجاد كرده است. پرداختن شركت پر آوازه‏ای مانند گوگل به این مقوله، اهمیت ایجاد و توجه به اجتماع‏های مجازی را صد چندان می‏نماید. سرزمین مجازی اوركات(۱) Orkut) اجازه ورود و اقامت در دنیای مجازی اوركات فقط با دعوت‏نامه رسمی از طرف یكی از اهالی آن می‏تواند صادر شود و این ترفندی است كه گوگل در عضویت برای جی‏میل نیز از آن بهره برده است. اگر چه با این كار نمی‏توان جلوی ورود شخصیت‏های كاذب و مجازی را به صورت كامل گرفت، امّا درصد حضور غیر واقعی به طور قابل توجهی كاهش می‏یابد.
اعضای این اجتماع مجازی می‏توانند برای دوستانشان نامه ارسال كنند و آنها را به بازدید از دفتر و یا خانه‏ای كه در اوركات ساخته‏اند، دعوت كنند. دوست دعوت‏شده، در این مرحله فقط اجازه دارد اطلاعات دوست عضو خود را ملاحظه كند و ورود او به پروفایل‏های دیگران و نیز گشت و گزار در بخش‏های مختلف ممنوع است.
البته سرزمین اوركات به محض ورود شما به خانه دوستان، به شما اجازه می‏دهد كه در صورت تمایل به عضویت در آن اقلیم مجازی اقدام نمایید. عضویتی هیجانی و غیر قابل پیش‏بینی در ابتدا سه نوع فرم برای سه نوع شخصیت اجتماعی شما به ترتیب یكی پس از دیگری و هر كدام با ده‏ها سؤال اختصاصی به شما ارائه می‏شود كه پاسخ‏گویی به هیچ‏یك اجباری نیست و در صورت پاسخ نیز این امكان در اختیارتان قرار می‏گیرد كه این اطلاعات را فقط برای خود محفوظ نگاه دارید و كسی از آنها آگاهی نیابد یا فقط یكی از دوستانتان كه شما مشخص می‏كنید، آنها را ببیند و یا همه دوستان شما حقّ رؤیت آن را داشته باشند و اگر تمایل داشتید، همه اعضاء پایگاه به اطلاعات شخصی شما دسترسی پیدا میكنند.
عنوان این سه فرم عبارت‏اند از:
۱) Sosial (شخصیت اجتماعی)
۲) profession (شخصیت صنفی و شغلی)
۳) personal (شخصیت فردی و خصوصی).
پس از طی این مراحل به شما اجازه داده می‏شود كه به انتقال (upload)یك تصویر برای نمایش در صفحه‏تان و تصاویری متعدد برای نصب در آلبوم مبادرت ورزیده. حال از شما در مورد شخص دعوت‏كننده شما به این سرزمین سؤال می‏پرسد كه علاقه‏مندی شما به او چگونه است؟ آیا او از دوستان شماست و چه مقدار به او اعتقاد و علاقه دارید؟ یا اینكه نظر شما نسبت به به او منفی است، هر چند این گزینه‏ها از پیش طراحی شده و شما فقط حق انتخاب دارید.
به این ترتیب، مراحل اوّلیه اقامت شما انجام می‏پذیرد و بسته به علاقهتان این مكان مجازی می‏تواند تعریف خود را پیدا كند؛ مثلاً دوست دارید كه اینجا محل كارتان باشد و فقط دوستان كاری خود را جمع نمایید و یا مانند خانه شخصی با علاقه‏مندی‏های شخصی و محله‏ای شما و یا همه اینها یكجا.
اینك می‏توانید دوستانی از درون این سرزمین و یا از بیرون، به محل اقامتشان دعوت كنید و آنها را در فهرست دوستانتان كه برای همه اعضا قابل رؤیت است، ثبت و اضافه نمایید و به هر یك از آنها رأی مخفی، و در صورت تمایل رأی علنی بدهید كه نتیجه این رأی‏ها در صفحه شخصی هر فرد نمایش داده می‏شود و كسانی كه علنی رأی داده‏اند، در صفحه ویژه‏ای تصاویر به همراه نامشان و نوع رأی، نمایش داده می‏شوند.البته فقط می‏توانید در سه موضوع به هر فرد رأی دهید:
۱) قابل اعتماد بودن آن كه سه درجه انتخاب دارد.
۲) خوش‏رفتار و یا خواستنی بودن كه سه درجه انتخاب دارد.
۳) احساسی و عاطفی بودن كه این هم سه درجه انتخاب دارد.
هر یك از این سه موضوع با رنگ ویژه‏ای نمایش داده می‏شود. شما می‏توانید برای دوستانتان اعلام نظر كنید و اگر او تمایل داشت می‏تواند نظرتان را در صفحه‏اش به معرض نمایش عمومی یا خصوصی بگذارد. از دیگر امكانات جالب توجه این است كه به صورت خودكار ده روز قبل از روز تولد دوستانتان در صفحه شما پیامی ظاهر می‏شود كه یادآوری می‏نماید چند روز دیگر تاریخ تولد كدام دوستتان می‏باشد.
نكته جالب دیگر این است كه در این شهر بیشتر با نام كوچك شناخته می‏شوند و اگر شما از طریق دوستانتان با دوستان ایشان آشنا شوید، زنجیره ارتباط شما نمایش داده می‏شود؛ یعنی می‏دانید كه از طریق محسن به مهدی، و پس از آن به احسان رسیده‏اید. در این سرزمین به راحتی می‏توانید برای خود گروه تشكیل دهید تا در مورد موضوع مورد علاقه گروه، افراد عضو شوند كه این امر، دو مزیت دارد:
۱) افراد علاقه‏مند به یك موضوع در یك جا جمع می‏شوند و می‏توان آنها را شناسایی كرد و از آنها بهره برد.
۲) هر یك از اعضاء گروه می‏توانند در مورد موضوع مطلبی بنویسید و در معرض دید عموم قرار دهند. در صورتی كه شما به عضویت گروهی درآیید، تصویر و لینك آن گروه به همراه آمار اعضا در صفحه خانه شما نمایش داده می‏شود. این سرزمین سه نوع جستجو نیز در اختیار شما قرار می‏دهد:
▪ جستجو بر اساس توانایی‏ها و قابلیت‏ها و صفحات فردی اشخاص به همراه تعیین فاصله فیزیكی دور بودن از شما
▪ جستجو بر اساس نام پرونده (فایل) و نشانی پیام‏نگار (ایمیل)▪ جستجو بر اساس عناوین گروه‏ها به همراه ارائه و دسته‏بندی موضوعی هر گروه با آمار گروههای موجود. جالب است كه در هر لحظه آمار كل مرتبطان با شما نیز در صفحه شخصیتان به نمایش در می‏آید و اگر هیچ دوستی انتخاب نكنید، اعلام می‏شود كه در میان هیچ گروه انسانی نیستید؛ یعنی حلقه ارتباطی شما با دیگران صفر است.
نكته دیگر اینكه با توجه به نیاز افراد در جوامع مختلف به یافتن همفكر و همراه مخصوصاً در زمینه‏های شغلی، صنفی و سیاسی، معمولاً اطلاعات صحیح ارائه می‏شود، هرچند راه برای ارائه اطلاعات غلط و دروغ نیز كاملاً باز است. كاستی‏ها از كاستیهای عمده این پایگاه، عدم اعلام Online بودن اعضا می‏باشد كه در مسنجرها از پركاربردترین امكانات می‏باشد. ضمن اینكه امكان اعلام نو شدن مطالب یك گروه وجود ندارد و شما باید خود هر از گاهی به گروه‏های مورد علاقه سر بزنید تا از آخرین تغییرات آگاهی یابید.
همچنین، امكان مخفی كردن گروهی از دوستان وجود ندارد و امكانات ارتباط صوتی و تصویری نیز در اختیار شما نیست و اگر چه می‏توان به صورت فارسی حروف‏چینی نمایید، امّا صفحات به زبان انگلیسی طراحی شده‏اند. به هر حال عضویت در این سرزمین بصورت طبیعی فرهنگ خاص خود را دارد و شما مجبورید هماهنگ با فرهنگ عمومی آن رفتار كنید. دیدگاه‏ها موجود درباره Orkut در ایران اوّلین بار نشریه «كلیك» ضمیمه روزنامه «جام جم» در تاریخ ۲۴ خرداد ۸۳ انتشار یافت كه در آن مطلی با عنوان «اوركات، شهری برای شما و دوستان شما» ارائه شده بود.
چند روز بعد روزنامه‏های جمهوری اسلامی و پایگاه بازتاب در مطالبی نزدیك به هم، به همه اخطار دادند كه مراقب توطئه دشمنان باشند و با توجه به امكان بهره‏برداری آنها از اطلاعات افراد، در عضویت این سرزمین آگاهانه‏تر عمل نمایند. بنابر آخرین آمارها ایرانیان هم‏اكنون رتبه سوم حضور در این سرزمین را دارند و گروه‏های زیادی توسط آنها تأسیس شده است گروه‏هایی با عناوین: دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه الزهرا و دانشكده‏های مختلف، و نیز گروه‏های مذهبی با عناوین: شیعه، مسلمانان شیعه و مؤمنین بعضی از افراد نیز -از دكتر گرفته تا محصل راهنمایی- با نام خود گروه تأسیس نموده‏اند.
گروه‏های زیادی با عناوین كارتون‏های مورد علاقه عموم وجود دارند، مانند: پلنگ صورتی، لوك خوش‏شانس و لولك و پولك كه تاكنون نزدیك به یك میلیون نفر از كشورهای مختلف در آنها عضو شده‏اند؛ كشورهای آمریكا، برزیل، ژاپن، هند، استونی، هلند، انگلستان، كانادا، ایران و، آلمان در صدر آنها قرار دارند.
اوركات، الگوی فرهنگ واحد جهانی بحساب آنچه هم‏اكنون با گذشت دوران كوتاهی از ظهور این ابتكار روشن شده، استقبال چشمگیر كاربران اینترنتی -آنهم به صورت عضویت با نام و عناوین واقعی- است و با توجه به نیاز كاربران اینترنتی به چنین نظامی شاید بتوان ادعا نمود كه این سرزمین مجازی تاكنون در صدور شناسنامه‏های فردی یا پروانه‏های كار برای اعضاء خود موفق بوده است كه این خود به نوعی اوّلین قدم برای هویت‏بخشی و فرهنگ‏سازی به حساب میآید؛ فرم‏هایی كه همانند كارنامك (Resume) برای هر فرد به شمار میرود و شناسنامه اجتماعی صنفی و یا تخصصی هر نفر می‏باشد؛ دنیایی فراتر از دنیای واقعی كه در آن هر فرد می‏تواند به تعداد دلخواه خود شخصیت داشته باشد و حتی در شمایل‏هایی كه هرگز در دنیای واقعی توان ارائه آن را ندارد، بروز و ظهور پیدا كند.
آنچه بیش از پیش ساكنان این سرزمین را خواهد آزرد، این است كه در دنیای حقیقی برای برخورد با بزهكاران، قانون‏شكنان و خلافكاران، قوانین و ساز و كارهایی وجود دارد؛ اما در این سرزمین اساساً قانونی حاكم نمی‏باشد تا بخواهد ساز و كار امنیتی و مراقبتی از قانون و برخورد با خلافكاران وجود داشته باشد.
اگر یك نفر بخواهد با ساختن هزاران نام جعلی در این سرزمین حضور پیدا كند و به وسیله تمامی این نام‏ها جعلی در راستای اهداف خود اقدام به تشكیل گروهها فردی و یا اجتماعی زیادی نمابد، به آسانی تواند این كار را انجام دهد. آیا دنیای مجازی نیز باید با دنیای حقیقی مقایسه شود؟ و آیا ما حق داریم دغدغه‏های دنیای واقعی را به دنیای مجازی سرایت دهیم یا اینكه دنیای مجازی، دنیایی است جدای از واقعیت است و فرهنگ خود را دارد؟ نحوه عملكرد اوركات در پذیریش و اعطای آزادی عمل به اعضاء نه تنها با تمام آزادی‏های واقعی، بلكه با تمام آزادی‏های مجازی همراه بوده است و این یعنی ابداعی نوین و كاملاً دور از ذهن برای ایجاد فرهنگ متناسب با فضای فرهنگ مجازی و سایبر كه با توجه به مجازی بودن محیط، از لایه‏های بسیار پیچیده حقیقت‏های مجازی؛ خیال‏پردازی‏ها، توهم‏زایی‏ها و تقلب‏های خاصّ دنیای سایبر تشكیل می‏شود. ویژگی دیگر اوركات آن است كه در هر لحظه كه اراده كنید، به شما اختیار می‏دهد تا هویت خویش را بنا به خواسته خودتان به هر صورتی كه بخواهید درآورید.
این قابلیت به نحوی كمك می‏كند تا افراد از دنیای حقیقی راحت‏تر جدا شوند و شاید با توجه به تغییرپذیر بودن رفتار انسان‏ها، این خدمات نیز برای حضور هرچه واقعی‏تر افراد باشد. بعضی معتقدند كه شخصیت واقعی هر فرد پشت چهره ظاهری او مخفی است و چه بسا چهره ظاهری به دلایل حاكم بر دنیای واقعی، پوششی متفاوت با چهره واقعی هر فرد باشد.
جالب است كه در دنیای مجازی، چهره واقعی هر شخص پدیدار می‏شود؛ و حال آنكه در دنیای حقیقی ممكن است چهره مجازی افراد ظاهر باشد.
شاید متولیان اوركات با برخوردِ باز خود در قبال ارائه آزادی همه‏جانبه به افراد، می‏خواهند اعضاء خودشان قدرت عمل در فرهنگ‏سازی داشته باشند. مطلب دیگر اینكه تا كنون اشخاص حقیقی در این سرزمین كسب هویت كرده‏اند؛ اما آیا حكومت‏ها نیز به این میدان خواهند آمد و فضای حاكم بر سرزمین‏های خود را به این دنیا نیز تسری خواهند داد؟! در پاسخ باید گفت سیاستمداران نامداری همچون نماینده رئیس جمهور ایران با شخصیت حقیقی خود در این سرزمین كسب هویت كرده‏اند و دفتر مجازی برای خود ساخته‏اند. همچنین هنرمندان سرشناسی از كشورهای گوناگون، دانشمندان و دانشجویان و بسیاری از طیف‏های جدّی جوامع مختلف نیز هم‏اكنون جزء ساكنان این دنیای مجازی می‏باشند.
انچه بیان شد، همگی از نگاه كاربر به این خدمت اینترنت بود؛ امّا حاكمان واقعی، مدیران پایگاه می‏باشند و مسلماً تمامی حركات و تغییرات شخصیتی افراد و گشت و گذارها و نامه‏نگاری‏ها از چشمان تیز بین آنها مخفی نیست و با تحلیل اطلاعات و اخبار حاصل از این نظام به حقیقت‏های بزرگی نسبت به چهره مخفی افراد جوامع مختلف كه اینك فقط برای آنها روشن شده، خواهند رسید و می‏توانند بهره‏برداری‏های زیادی در زمینه‏های: فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از این اطلاعات داشته باشند.
شناسایی حلقه‏های ارتباطی بین افراد نیز از این مقوله مستثنا نیست. حضور یا عدم حضور با توجه به نكته اخیر و نیز اعلام خطر بعضی صاحب‏نظران نسبت به مراقب بودن برای حضور در چنین اجتماعاتی، نكاتی چند قابل توجه می‏باشد:
۱) اندكی دقت روشن می‏سازد كه نه تنها حركات ما در چنین اجتماعات شبكه‏ای؛ بلكه كلیه فعالیت‏ها و رد و بدل كردن اطلاعات و به طور كلی همه حركات ما از لحظه وصل شدن به اینترنت تا لحظه خروج از آن كاملاً می‏تواند زیر نظر و مشهود برای كمپانی‏های بزرگ و كوچك باشد.
۲) ضعیف بودن ساختار فنی بسیاری از نرم‏افزارها از جمله سیستم‏های عامل، سرعت رشد فنّاوری و تولید برنامه‏های جدید بر اساس روش‏های جدید برنامه‏نویسی و نیز رشد تكنیك‏های نفوذ به رایانه‏ها (hack) موجب شده نه تنها شركت‏های بزرگ و كوچك، كه كاربران عادی اینترنت نیز بتوانند كلیه فعالیت‏های تحت شبكه هر كاربر و حتی تمامی اطلاعات شخصی ذخیره‏شده روی رایانه‏های افراد و نیز فعالیت‏های فردی آنها را به سادگی زیر نظر بگیرند و از آنها بهره‏برداری كنند. با در نظر گرفتن نكات فوق و این مسئله كه دنیای سایبر، دنیای شیشه‏ای است و این دنیا بسیار شكننده و شكستنی است، باید نسبت به حضور و ایمنی ارتباط با اینترنت آگاهانه و با دقت بیشتر عمل نمود؛ چه اینكه حضور آگاهانه، بهتر از عدم حضور است و عدم حضور توأم با از دست دادن زمینه‏های جدید، بهتر از حضور غیر ایمن و خطرساز می ‏باشد.

نویسنده : امیرحسین پیرمرادی

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور