یک قرن بازرگان

یکصد سال از تولد زنده یاد مهندس مهدی بازرگان (۱۳۷۳-۱۲۸۶) می گذرد. یک قرن پس از تولد بازرگان، تامل در آرا و اندیشه ها و رفتار سیاسی او یا پرداختن به دیدگاه ها و منش وی، به چه میزان موضوعیت دارد؟ این پرسش به ویژه با همایشی که امروز در حسینیه ارشاد برگزار می شود، بیشتر جلب توجه می کند. همایش بزرگداشت یکصدمین سال تولد مهندس بازرگان را بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان با دعوت از جمعی از همفکران و همگامان بازرگان و صاحب نظران در حالی برگزار می کند که شناخت از بازرگان در سطوح مختلف هرم سنی جامعه و لایه های مختلف اجتماعی، به گونه یی محسوس، متفاوت است. کودکان و نوجوانان باید بسیار تیزهوش و دقیق باشند تا نامی از بازرگان را در میان اوراق کتاب های درسی (تاریخی و اجتماعی) دیده و به یاد داشته باشند. نسل سومی ها عمدتاً با شخصیتی به نام بازرگان که تا دو دهه پیش، یکی از برجسته ترین و موثرترین شخصیت های فکری و فعالان سیاسی کشور بوده است، ناآشنایند.
برای جوان ترهایی که پا به دانشگاه گذاشته اند و احیاناً با فضاهای فرهنگی- سیاسی و مطبوعات سیاسی در ارتباط هستند، بازرگان البته گمنام نیست. اینان در حد یک شناخت اولیه - و گاه با عمق بیشتر که به مطالعات آنان برمی گردد- نگاهی مثبت به بازرگان دارند و در حد یک فعال سیاسی منتقد و آزادی خواه دموکراسی طلب، به بازرگان می نگرند. دیدگاه های مهندس بازرگان در حوزه های سیاسی، بیش از آرای نواندیشانه وی در حوزه دین، برای این گروه از جوانان آشناست. میانسالان و مسن ترها وضعی متفاوت دارند؛ آشنایی این گروه با توجه به دوره تاریخی که در آن قرار داشته اند (دهه های ۵۰ و ۶۰) به گونه یی محسوس، بیشتر از جوان ترهاست. برگزاری مراسمی چون همایش یکصدمین سال تولد مهندس بازرگان، فرصت مناسبی است تا یکی از شخصیت های برجسته فکری- سیاسی تاریخ معاصر ایران، بیش از پیش معرفی و مورد توجه واقع شود. این تبیین و تبلیغ، البته در مقام تبلیغ یک شخص نیست؛ بازرگان فراتر از یک فرد و شهروند معمولی، به مثابه یک شخصیت قابل الگوبرداری، ارزش مداقه و طرح و تبلیغ دارد. روش مداراجویانه و اصلاح طلبانه او در حوزه سیاست، آمیختن اخلاق با عمل سیاسی- اجتماعی، بردباری و صبوری در مواجهه با مخالفان و ناملایمتی ها و موانع و کاستی ها، رویکرد علمی و اتخاذ بینش انتقادی و نیز تکیه بر عقلانیت انتقادی در زندگی فکری و اجتماعی، رعایت قانونمندی و تکریم و پاسداشت قانون به مثابه میثاق ملی، باور به کار گروهی و جمعی و تلاش برای نهادسازی و پرهیز از عمل فردی و تفرد ازجمله ویژگی های بس کمیاب در این روزها محسوب می شوند که صرف نظر از اینکه در مورد بازرگان مطرح هستند، ارزش تبلیغ و ترویج دارند. به بیان دیگر، در زمانه یی که رفتارهای عقل گریز و عقل ستیز، رویکردهای غیرعلمی، برخوردهای غیراخلاقی و به حاشیه رفتن ارزش ها و اصول در سیاست، عدم تحمل و نابردباری و فقدان تسامح و تساهل، گرایش به انفراد و انزوا و موارد مشابه به گونه یی تاسف بار و قابل تامل، رایج و مرسوم شده است، به نظر می رسد که جامعه- به ویژه بخش جوان تر آن- نیازمند الگوهایی است که به شکل ایجابی و اثباتی، راهنما و قابل تمسک باشند. بازرگان آزادی خواه و دموکراسی طلب، بازرگان علم باور، مداراجو، صبور و مومن و متخلق به ارزش های بشردوستانه و توحیدی از این منظر، شایسته نشر و ترویج است.
بزرگداشت بازرگان در صدمین سال تولد وی - و در دیگر برش های زمانی- می تواند مصداق این سخن مشهور آبراهام لینکلن به آموزگار پسرش باشد. لینکلن می گوید؛ «پسرم باید بداند که همه مردم عادل و همه آنها صادق نیستند، اما به پسرم بیاموزید که به ازای هر شیاد، انسان صدیقی هم وجود دارد. به او بگویید به ازای هر سیاستمدار خودخواه، سیاستمدار جوانمردی هم یافت می شود...» این چنین، بازرگان مصداق قابل توجه و شخصیت درخور اعتنایی به مثابه یک سیاستمدار جوانمرد و اخلاق گرا و معتقد به ارزش های انسانی بود که قدرت را به هر بها نمی خواست. حفظ اصول و پرنسیب ها - که بازرگان با تمسک به رفتار پیامبران توحیدی، با مطالعه و غور در قرآن و نیز با تکیه بر نهج البلاغه به آن رسیده بود- اولویتی محسوس در عمل سیاسی و اجتماعی او داشت؛ گوهر کمیابی که حوزه سیاست در ایران امروز بدان بس محتاج می نماید. از همین زاویه است که او با تاکید بر «خدا و آخرت» به مثابه هدف بهشت انبیا، عنوان می کند که «اگر هدف جامعه یی خدا و آخرت باشد و افراد آن در جهت خدا حرکت نمایند، دنیای آنها نیز بهبود پیدا می کند و قرین نعمت و سعادت می شوند.»
او تصریح می کند که به آن حکومت و حاکمانی علاقه و اعتقاد دارد که در اداره امور کشور و ملت، و در قضاوت و عدالت، خدا و دین او را منظور نظر و عمل داشته باشند.
بازرگان می گوید؛ وقتی می گوییم هدف بعثت انبیا، خدا و آخرت است به هیچ وجه به معنای آن نیست که پیامبران و ادیان الهی دستور ریاضت و رهبانیت و ترک دنیا را داده اند. و از همین زاویه - و با چنین نقطه عزیمتی - است که او خود درگیر عمل اجتماعی و نقد قدرت و اصلاح وضع زمانه خویش می شود. نکته قابل توجه آنکه او همزمان با فعالیت های سیاسی و کوشش های اجتماعی اش، در عرصه نو اندیشی و احیای تفکر دینی، فعال و پویا بود و در عرصه تخصصی و فعالیت های دانشگاهی - پژوهشی - صنعتی مرتبط با تحصیلاتش کوشا و پیگیر می نمود.
بازرگان هر چند نمونه یی کمیاب در این عصر محسوب می شود، اما تبیین ویژگی ها و توانمندی ها و منش او، می تواند نمونه یی کاربردی و عینی برای جوانان و شهروندانی باشد که در چنبره مشکلات فردی و درگیری های معیشتی، یا از اصول و ارزش های اخلاقی و انسانی غافل شده اند یا تعهد اجتماعی و دغدغه های ملی و بشردوستانه را به کنار نهاده اند، یا رسیدن به قدرت و ثروت را با هر ابزار و روش، مجاز و ضروری دانسته اند.
«در سال ۱۲۸۶ در تهران متولد شدم؛ روز و ماه تولدم را نمی دانم، زیرا در آن زمان هنوز اداره ثبت احوال وجود نداشت و شناسنامه صادر نمی شد. پدران تاریخ تولد فرزندان شان را پشت جلد قرآن می نوشتند که من به آن دسترسی پیدا نکردم. به هرحال در سال ۱۲۸۶ که مقارن بود با انقلاب مشروطیت ایران و کشمکش مشروطه خواهان با محمدعلی شاه قاجار متولد شدم...»
این گونه یکصد سال از تولد مرد آزاده می گذرد. بازرگان پا به پای تحولات فکری، سیاسی و اجتماعی مشروطه به این سو رشد کرد و به جلو آمد.
نخست وزیر دولت موقت جمهوری اسلامی، که در تکوین و پیروزی انقلاب نقشی غیرقابل اغماض داشت، از ابتدای دهه ۶۰ به حاشیه رفت و تا هنگام درگذشت (۱۳۷۳) در مقام یک منتقد خیرخواه و مصلح اجتماعی و نواندیش دینی، زندگی پرثمرش را همچنان پرفروغ جلوه گر ساخت. یک قرن پس از تولد مهندس بازرگان و سال ها پس از درگذشت وی، اینک او چنان غیرقابل حذف می نماید که کیانوش عیاری در سریالش (روزگار قریب) به ادای دین نسبت به او می نشیند، یا سیمای جمهوری اسلامی با وجود همه ملاحظات، هر روز تصویری جدید از بازرگان را از آرشیو به روی آنتن می فرستد.
مستقل از حضور موثر بازرگان در طول دهه های اخیر، ردپای کوشش های او در عرصه های گوناگون فکری- فرهنگی، سیاسی- اجتماعی و حتی صنعتی و علمی، همچنان و در هر یک از این حوزه ها، محسوس و قابل مشاهده است. بازرگان یک قرن پس از تولد، هنوز در ایران زمین زنده است؛ این زندگی و این حضور، اگر در یک الگوبرداری صحیح مورد تمسک قرار گیرد، ثمرات پرشمار و روزافزون خود را بیش از پیش آشکار خواهد ساخت. صدسالگی مهندس بازرگان، صدسالگی مشروطه خواهی ایرانیان و صدسالگی تلاش برای نیل به حاکمیت قانون نیز هست. این گونه بازرگان یکصدساله نمادی از سختکوشی و حضور ضروری برای پیگیری دموکراسی در ایران محسوب می شود، نمودی قابل تکیه و امیدبخش که با توجه به ویژگی های اخلاقی و رفتاری بازرگان، عمق و تاثیری مضاعف می یابد. یک قرن از تولد مهندس بازرگان سپری می شود. او هنوز پرشور و پرامید و مومنانه و استوار، دلبستگان به میهن و معتقدان به آزادی را به حرکت «گام به گام» و تلاش صبورانه فرامی خواند. مهندس بازرگان یکصد سال است که در این سرزمین زندگی می کند. به دشواری می توان روزی را تصور کرد که در تاریخ این دیار، نام مردانی چون او یا امیرکبیر و مصدق از یاد رود...

مرتضی کاظمیان

منبع : روزنامه اعتماد