برترین شیوه پژوهش است

پژوهش یکی از مهم ترین ابزارهای بهسازی و توسعه نظام آموزشی است و تاریخ حکایت از نقش کارساز این ابزار در رشد نظام های آموزشی دارد. شناخت مسایل و مشکلات موجود، پیش بینی وضع آینده، تطبیق نظام آموزشی با نیازهای روز، هماهنگ ساختن نظام آموزشی با نیاز فراگیران و هزاران نیاز دیگر، همگی از طریق یک نظام پژوهشی کارآمد و پویا قابل حصول است.
پژوهش، مسایل و مشکلات نظام های آموزشی را جستجو کرده و ریشه های آن ها را نمایان می سازد، برای حل یا کاهش آن ها، راه حل ارایه می دهد و در راستای آموزش و موانع آن روشنگر راه برای پویندگان طریق پژوهش خواهد بود.
پژوهش در واقع به عنوان یک وسیله توسعه آموزشی، نقش مهمی در توسعه ملی ایفا می کند ومانع کج روی از مسیر اصلی وجلوگیری از اتلاف منابع ملی و نیروهای انسانی می گردد، همچنین مشکلات نظام آموزشی و راه های رویارویی با آن ها را ارایه می دهد.
پژوهش عقل طلب است و منطق پژوهش تولید است و معنای آن خردمندی، عقل گرایی و خردورزی است و عقلانیت در روند حیات انسانی و خصوصاً نظام های آموزشی مورد پذیرش همه نیک اندیشان می باشد و می تواند نتایج عمدتاً مثبت و رشددهنده ای داشته باشد که با آسیب شناسی پژوهش به طور مستمر می تواند روح نظام آموزشی را در حرکت زمان همواره پویا و با نشاط، خلاق و رشددهنده اررزیابی کرد.
از مشخصه های نظام آموزرشی امروز ما می توان به پیچیدگی فرآیندهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و انتخاب بهترین راه برای رسیدن به اهداف نام برد.
با تمام این اوصاف به روز در آوردن نهاد آموزشی و همه عوامل مؤثر در آن خود نیازمند فعالیت های پژوهشی و تحقیقی است که کلیه دست اندرکاران تعلیم و تربیت و به ویژه مدیران تصمیم گیرنده در این زمینه باید به بسترسازی مناسب و شایسته در این زمینه اندیشیده و اقدام نمایند، زیرا سیستم بسته امروز ما جز تبعیت محض از داده ها و جلوگیری از رشد سازنده و خلاقیت، نتیجه دیگری را به دست نخواهد داد.
نظام آموزشی مناسب ترین و بهترین بستری است که می توان از آن برای آشنایی بهتر و سریع تر جامعه با پژوهش و تحقیق در ابعاد مختلف استفاده کرد، در واقع راه پژوهش و تحقیقات و توسعه علمی کشور از درون یک نظام آموزشی پویا و کارآمد خواهد گذشت.
امروزه اشراف نداشتن در انجام فرصت ها و تهدیدات و نتایج آن ها که پیش رو داشته و خواهیم داشت، باعث آن گردیده که علی رغم تلاش های بسیاری که در جامعه ما شکل گرفته، هنوز جایگاه و منزلت حتی نسبی خود را نیافته و همواره نظام های آموزشی در حال انفعال و دچار روزمرگی می باشند و به تصمیمات زودگذر و فوری و لحظه ای و متکی بر پاسخ گویی به شرایط به وجود آمده عمل می کنند، در صورتی که در جهان معاصر و پیشرفته وپیچیده امروز در برخورد با وضعیت مشابه در تعامل با عوامل بیرونی و تدارک امکانات و برنامه ریزی و سازمان دهی مناسب و به ویژه استفاده از اطلاعات به رویارویی و حل مشکل می پردازند؛ در صورتی که در نظام آموزشی ما این تأثیرات به کل نادیده گرفته شده و تأثیر تحقیق، پژوهش و کسب اطلاعات در جامعه مدرسین و فراگیران دانش کم رنگ و شاید مخل روابط و شرایط نظام آموزش باشد.
در یک سیستم حافظه مدار که تأکید صرف بر تدریس آن هم از نوع غیر پویا و یک سویه است، نقش پژوهش قابل توجه نیست؛ علاوه بر آن که نتایج تحقیقات آموزشی را بسیار نظری، غیرمنطقی وپرهزینه می دانند که فایده لازم را نخواهد داشت.
باید به ایجاد، گسترش و پرورش تحقیق و پژوهش برخاست و از نتایج کوتاه مدت و میان مدت و بلند مدت آن بهره مند شد.
امروزه در نظام آموزشی بیشتر کشورها، تحقیقات آموزشی بنیان اساسی سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها، تصمیم گیری ها و اجرائیات است، زیرا عقیده بر این است که به کارگیری نتایج تحقیقات و یافته های مناسب پژوهشی باعث ایجاد تغییرات و اصلاحات جامع و مناسب در تجارب کلاسی، ارزیابی ها، معیارهای آموزشی و تربیتی، بازنگری روش های تدریس و شیوه های آن و کارآمد و به روز درآوردن آن و در نتیجه بهبود فرآیند تعلیم و تعلم است.
نقش تحقیقات را از دو بعد می توان بررسی کرد:
۱) بعد اول، بعد خرد آن که می تواند بر فعالیت های درون مدرسه، برنامه درسی، کتاب درسی، فرآیند آموزش، ارزش ها و نگرش های دانش آموزی و تجارب و یادگیری ها اثر بگذارند
۲) در بعد دوم یعنی بعد کلان آن تحقیقات می تواند بر سیاست گذاری آموزشی منطقه ای، ملی، تصمیم گیری های بنیادین و برنامه ریزی آموزشی مؤثر باشد، البته این امر مستلزم آن است که تعامل منطقی بین پژوهش و تصمیم گیری وجود داشته باشد که عواملی چند در آن تأثیر گذار هستند که عبارتند از:
بیان ارتباطی تحقیقات، باید دقیقاً بتواند با فهم سیاست گذاران منطبق باشد.
آموزش تصمیم گیران و محققان باعث آن شود که نگرش آن ها نسبت به خودشان تغییر کرده و توانایی هایی را در خود به وجود آورند که بتوانند افق فکری و عملکردی یکدیگر را هرچه نزدیک تر کرده و با هم به فعالیت بپردازند. تفاهم متقابل و آزاداندیشی نسبت به نظریه های جدید و غیرمتعارف تقویت شده و در همه موارد، اولویت در مشارکت جویان پژوهشی و تقویت فرهنگ استفاده از یافته های پژوهشی در تصمیم گیری ها باشد و بین پژوهشگران و بهره وران پیوند و ارتباطی موثر، مستمر و مفید برقرار شود.
ـ پژوهش به عنوان یک رویکرد باید در برنامه ریزی درسی به کار گرفته شود و فراگیران ما رویکرد پژوهش را یاد بگیرند، نقش نیروها در مدارس و سازمان های رسمی به تدریج در حال تغییر است. نسلی که برای آینده تربیت می شود، باید بتواند در آینده زندگی کند؛ آینده ای که مبتنی بر دانش و اطلاعات است، آینده ای که بسیاری از عناصر شکل دهنده آن امروز برای ما ناآشنا هستند و تصمیم گیران، برای آن ها در همان زمان باید تصمیم بهینه بگیرند، لذا اندیشه پژوهی داشتن باید به عنوان یک باور و رفتار در نسل آینده تجلی یابد و طبیعی است که نتیجه مثبت و امیدبخش زمانی حاصل می شود که بستر آن در نظام آموزش و تربیتی نسل آینده فراهم آمده باشد، یعنی برنامه های درسی امروز ما با رویکرد پژوهش محوری رقم خورده و تدوین شده باشد تا فارغ التحصیلان این نظام، نگاه و باور پژوهشی داشته باشند.
ـ پرورش روحیه خلاقیت و نوآوری در فراگیران از گذرگاه سازنده سؤال و پرسشگری می گذرد. کسانی در آینده پژوهشگری خوب خواهند شد که امروز خوب سؤال کنند و پرسشگر خوبی باشند، کارآفرینان آینده، کودکان و نوجوانان جستجوگر و کنجکاو امروز هستند. نیاز به کنجکاوی، کاوشگری و پرسشگری را باید در فراگیران تقویت کرد و جهت داد. فضای آموزشی و برنامه های حاکم بر آن ها، از جمله برنامه های درسی و کتاب های درسی باید شکوفا کننده استعداد پرسشگری و کاوشگری کودکان و نوجوانان باشد. این فضا، نیازمند امنیت روحی- روانی و مدیریت کارآمد است که بتواند میدان را برای پرسشگری، تحقیق و پژوهش فراهم کند، به پرسش ها سمت و سوی دقیق و علمی بدهد و پاسخ های به روز و عقل گرایانه و قانع کننده به فراگیران بدهد و نشاط جستجو کردن و پاسخ یافتن را در آن ها تقویت کند. بنابراین، برنامه های درسی و کتاب های درسی با این رویکرد، نیازمند بازنگری و اصلاح هستند.
معمولاً جلوه عینی اصلاحات را در فرهنگ عامه با عبارت «تغییر» می بینیم و تغییر در برنامه های آموزشی، جزء لاینفک نظام های آموزشی پویاست؛ بنابراین یک نظام آموزشی پویا لازم است سرعت و شدت تحولات خود را با انجام پژوهش های بنیادی و کاربردی تضمین کند. انتظارات خود را از نظام آموزشی، به روشنی بیان کند، به کارگیری نتایج پژوهش هاست که می تواند به چگونگی تأثیر پژوهش ها در بهبود مسایل آموزشی و تربیتی پاسخ بدهد. در حال حاضر یکی از مشکلات بخش های مرتبط با مسایل پژوهشی، عدم استفاده صحیح از یافته های پژوهشی است که با زحمت و صرف وقت و هزینه بسیار تولید می شود. دو سؤال مهم این است که چرا یافته های پژوهشی به درستی مورد استفاده قرار نمی گیرد و این که چگونه می توانیم فرهنگ استفاده از پژوهش و یافته های آن را توسعه دهیم.
در واقع هر پژوهشی، ضمن پاسخ گویی به سؤالاتی که مطرح شده است، سؤالات جدید را مطرح می کند که سلسله پژوهش ها را متحول خواهد کرد.
‌● چگونه می توان آموزشی پژوهش مدار داشت؟
آیا ضروری است که برنامه های آموزشی پژوهشی مدار باشند؟
چه میزان پژوهش مداری برای برنامه های درسی مورد انتظار است؟
کدام برنامه های درسی به پژوهش مداری وابستگی بیشتری نشان می دهند؟
چه کسانی پژوهش را در برنامه های آموزشی تضمین می کنند؟
پس از پاسخ گویی به این پرسش ها و پرسش هایی نظیر آن، شاید بتوان به سؤال فوق پاسخ داد. قدر مسلم آن است که برنامه های آموزشی متکی بر پژوهش های علمی قابلیت بیشتری دارند، هم به جهت مأموریت های قصد شده و هم به جهت دفاع در مقابل انتقادات وارده و اساساً کار برنامه ریزی درسی وآغاز و انجام آن قرین با پژوهش است، شروع برنامه جدید همراه با نیازسنجی است و انتهای آن با ارزشیابی و چنانچه مدل دایره ای را بر اجزای برنامه های درسی قایل باشیم، به نحوی انتهای برنامه به ابتدای آن متصل می شود و جریان حلقه های متعالی را به ذهن متبادر می سازد. پس تکلیف «چرایی» این موضوع روشن شد. «چه قدری» آن به عوامل مختلفی بستگی دارد، مثلاً به اعتقاد تصمیم گیرندگان و پژوهش ها و حمایت هایی که می کنند.
در این زمینه شناخت نسبت به نیازهای فراگیران جامعه و آشنایی با سیاست های کلان توسعه کشور و جهت گیری های عمومی، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است تا تصویری را از آن چه که وضع مطلوب نامیده می شود، برای نظام آموزشی و تربیتی و مسئولان نظام ترسیم کرده و بر مبنای این تصویر حرکت خود را سامان داد، اما حرکت بین این دو نقطه (یعنی وضع موجود و و ضع مطلوب) خود نیاز به تنظیم برنامه، مراحل و پیش بینی شرایطی دارد که آن مرحله نیز خود به انجام مطالعه و پژوهش دارد. تنها مطلع بودن از وضع موجود و داشتن تصویری از وضع مطلوب کفایت نمی کند، بلکه تعیین راه و روش و مراحل حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب هم قدم بعدی است که باید برداشته شود و آن هم در پرتو تحقیق و پژوهش و برنامه ریزی امکان پذیر است که شرایط عبور را هم مشخص می کند. به هر حال با این توضیح هر اصلاحی در درون نظام آموزشی و تربیتی کشور باید پژوهش مدار و مبتنی بر یک رویکرد پژوهشی باشد.
فرآیند فراگیر محور پژوهش، حال چه از طریق کتاب های درسی و چه از طریق معلم، باید در نظر گرفته شود که نه تنها دانش آموز در آن منفعل نبوده، بلکه فراگیر در فرآیند برنامه های درسی در تولید دانش، خودش نقش پیدا می کند، لذا باید از شیوه خلاق و رویکردهای حل مسأله و ... استفاده کرد تا دانش آموز بتواند در این فرآیند نقش پیدا کند و خود به تولید دانش بپردازد و بعد هم با فرآیند تولید دانش که پژوهش است، آشنا شود و بتواند اقدام به تولید دانش کند، لذا در سازمان دهی درسی باید شیوه ای را برگزید که فرصت هایی را برای مشارکت فراگیر و دخالت او در فرآیند یاددهی - یادگیری فراهم سازد و در عین حال او را برای یافتن پاسخ ها و راه حل ها هدایت و کمک کند و مشارکت در این فرآیند باعث می شود که با نگاه پژوهشی داشتن به پدیده ها آشنا شود و درعین حال مراحل انجام یک حرکت پژوهشی را هم تجربه کرده و بیاموزد و در زندگی علمی خود به کار گیرد و این حرکت برنامه های درسی را برنامه هایی پژوهش مدار خواهد کرد.
از آن جا که پژوهش به عنوان زیربنای توسعه همه جانبه و پایدار در همه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه راهگشای حل مسایل اساسی و مولد دانش، نگرش و مهارت های نوین است و از طرفی با توجه به این که پیشرفت های علمی و فنی در همه جوامع بشری متکی به وجود دانشمندان، محققان، مهندسان و متخصصان ماهر در رشته های گوناگون است، لذا برای این که در آینده از این سرمایه ارزشمند انسانی پویا، پژوهشگر و مولد برخوردار باشیم، لازم است امروز روح کاوشگری، تحقیق نوآوری و خلاقیت را در بین کودکان، نوجوانان وجوانان کمال جوی خود تقویت نماییم.
● نقطه شروع پژوهش کجاست؟!
علی رغم همه کاستی ها و ناکارآمدی های موجود، اعتقاد بر آن است که پژوهش و تحقیق قایل به هیچ مرز و محدویتی نیست و در هر فضا و با هر امکاناتی می توان به ایجاد، گسترش و پرورش تحقیق و پژوهش پرداخت و از نتایج کوتاه مدت و میان مدت و بلند مدت آن بهره مند شد.

لیلا قبرانی

منبع : روزنامه کیهان