مصلحان دینی ترکمن‌صحرا

سرزمین پهناور ترکمن صحرا از شهرستان بندرترکمن و شهر گمیشان در حاشیه شرقی دریای خزر، واقع در استان گلستان، شروع و تا منطقه راز و جرگلان از توابع شهرستان بجنورد واقع در استان خراسان شمالی ادامه یافته و از طرف شمال با کشور ترکمنستان هم‌مرز می‌باشد. در این فاصله شهرهای آق‌قلا، گنبدکاووس، اینچه برون، کلاله و مراوه تپه قرار داشته و شهر گنبدکاووس نسبت به کل منطقه ترکمن صحرا مرکزیت دارد. ساکنین اصلی این منطقه از نژاد ترکمن بوده و زبان مادری آنها ترکمنی و همگی اهل سنت و حنفی مذهب می‌باشند. جمعیت ترکمنها بالغ بر یک میلیون نفر تخمین زده می‌شود.
شخصیت‌های بزرگی در طول تاریخ این منطقه درخشیده‌اند که نقش اساتید بزرگ، مرحوم عبدالقادرآخوند داغستانی و مرحوم عبدالوهاب آخوند داغستانی(فروزشی) در تحولات دینی و مذهبی ترکمن‌صحرا منحصربه‌فرد بوده و به راستی می‌توان آنها را از مصلحان دینی تراز اول منطقه به شمار آورد.
از شهرت آنان پیداست که اصالتا اهل داغستان(از ایالت‌های خودمختار روسیه) بوده‌اند.
عبدالقادر در زادگاه خود، نزد اساتید بزرگ علوم دینی را فرا گرفت و با هوش و ذکاوتی که داشت و با تلاش و کوشش فراوان، در سن۲۰سالگی، زبانزد خاص و عام گردید و این زمان مصادف بود با مبارزات شیخ شامیل. این مبارزات روحیه ای تازه در عبدالقادر دمید و بعنوان رهرو سردار بزرگ داغستان، مبارزات خود را با تکیه بر آیات و احادیث بر علیه ظلم و جور استبداد سرخ آغاز نمود و به همین جهت همیشه در تعقیب و گریز با نظام حاکم بود. فشار و خفقان عرصه را بر عالمان دینی تنگ نموده بود، به طوری که اعدام عالمان مبارز، رویه‌ی رایج آن زمان شده بود. به همین جهت تفکر مهاجرت در عبدالقادر آخوند شکل گرفت و عاقبت با دو برادر خود به نامهای ابراهیم آخوند و محمد، هجرت از زادگاه خود را آغاز و در سال ۱۳۴۸هجری قمری(۱۳۰۶ هجری شمسی) در سن حدود ۲۹سالگی بعد از رنج و مشقت فراوان وارد خاک ترکمن‌صحرای ایران گردید.
اسکان در ترکمن‌صحرای ایران و نسبت خویشاوندی با عبدالوهاب آخوند و نیز هوش و ذکاوت و تلاش خستگی‌ناپذیری که در او سراغ داشت، استاد را برآن داشت، برادرش-محمد- را مأمور انتقال عبدالوهاب از داغستان به ترکمن‌صحرا کند. این دو یار دیرینه مجددا در خاک ایران در کنار هم قرار گرفتند و به تبلیغ دین و ترویج معارف اسلامی پرداختند. نور علم و ایمان آنها روشنایی بخش ترکمن‌صحرا گردید؛ اما کشف حجاب رضاخانی بار دیگر زمینه هجرت دوم را برای این مردان خدا فراهم ساخت.
کاروان مهاجران راه خدا به سرپرستی عبدالقادر آخوند و به همراهی عبدالوهاب آخوند و دیگران عازم کردستان عراق شدند. اسکان در شهرهای سقز، بغداد، سلیمانیه، حلبچه و کرکوک و مصاحبت و ملازمت با علمای طراز اول کردستان از قبیل ملا عبدالعظیم مجتهدی، شیخ علاءالدین و غیره شناخت مهاجران راه خدا را به معارف دینی و اسلامی به گونه‌ای افزون کرده بود، که در نزد اساتید بزرگ کردستان بعنوان عالمان طراز اول شناخته شدند.
کسب علم و فضیلت و جهاد علمی این بزرگان از یک طرف و نیز کار و تلاش شبانه‌روزی برای ارتزاق خانواده از طرف دیگر، دوران پرمشقت همراه با تجربه‌ای گران‌سنگ را در زندگی آنان رقم زد. تا اینکه هشت سال از این دوران سپری شد و اوضاع ایران متحول گردید و رضاخان به تبعیدگاه رفت و شرایط بازگشت مجدد به ترکمن‌صحرا فراهم گردید(سال۱۳۲۰هجری‌شمسی).
هشت سال دوران هجرت، مردان مهاجر را آبدیده کرده بود و دست و پنجه نرم کردن با مشکلات عدیده زندگی، و کسب فیض از محضر عالمان بزرگ، آنان را تبدیل به شخصیتهای برجسته‌ای نموده بود و هر یک نمونه بارزی از صاحبان علم و تقوی شده بودند و با کوله باری از تجربه و علم و تقوی بار دیگر در ترکمن‌صحرا استقرار یافته و این بار با روحیه ای خستگی ناپذیر به ترویج معارف دینی پرداختند.
نبوغ علمی این بزرگان از یک‌طرف و تقوی و پرهیزگاری آنان از طرف دیگر، موجب شد تا در ترکمن‌صحرا شهره عام و خاص شوند و طلاب علوم دینی در نزد آنان به کسب علم بپردازند. مدارس علوم دینی توسعه یافت؛ به طوری که شمع وجود این عزیزان در هر کوی و برزن نورافشانی می‌نماید. مدارس علوم دینی، که امروزه در غالب روستاها فعال هستند و تعداد آنها بالغ بر ۱۵۷مورد است، نتیجه‌ی مجاهدت‌های این بزرگواران تلقی می‌شود. این مدارس، حدود ۴۲۵۰نفر طلبه را در خود جای داده‌اند. امروزه برخی از علمای بزرگ در ترکمن‌صحرا، خود را مدیون تلاش و دانش آن عزیزان می‌دانند.
در حال حاضر عباس آخوند علیزاده فرزند ابراهیم آخوند و برادرزاده استاد عبدالقادرآخوند در روستای گلیداغ(محل دفن استاد) و طه آخوند فروزشی فرزند استاد عبدالوهاب آخوند در روستای اورجنلی(محل دفن استاد) از توابع شهرستان کلاله(هر یک با بیش از ۱۰۰طلبه) دارای حوزه علمیه بوده و ضمن ادامه راه آن بزرگواران به ترویج علوم دینی و تربیت طلاب می‌پردازند. امروزه اکثریت قریب به اتفاق حوزه‌های علمیه ترکمن‌صحرا منتسب به یکی ازاین دو بزرگوار می‌باشد.
عاقبت عبدالقادر آخوند داغستانی در سن ۶۳سالگی در سال ۱۳۴۰هجری‌شمسی و عبدالوهاب آخوند در سن ۹۱سالگی در سال ۱۳۷۱ دعوت حق را لبیک گفته و به دیار باقی شتافتند.

مهندس عباس عباسی
گنـــبدکاووس
منبع:
"مهاجران داغستان" تالیف آقای هادی خرمالی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی اصلاح