ناپلئون در هزارتوی میراث گاندی

بازتاب عینی اندیشه ماهاتما گاندی بر سیاست خارجی هند را در شرایطی که هر روز هراس ها و امیدها از پیدایش فیل تیزپای آسیا در حیطه نقش آفرینی های ژئوپلیتیکی نیرو می گیرد، می توان با نگاهی سریع و گذرا بر کش و قوس های راهبردی حاکم بر شبه قاره به خوبی لمس کرد.
در ۲۶ ژانویه، نیکلای سارکوزی به میهمانی «مان موهان سینگ» رفت تا در ادامه سفرهای فرا قاره ای خود، فیل رو به رشد آسیا را نوازش کند. سارکوزی انقلابی که او را بدعت گذار گلیسم می دانند، انقلابی دیگر را اما این بار در هند مرتکب شد. ابرام او به مشارکت فرانسه در برنامه های هسته ای هند و حمایت از این کشور در عضویت دائم شورای امنیت، به نگاه جدید فرانسه در چینش معادلات استراتژیک شبه قاره هند دلالت دارد. علت این کنش نامعمول را باید در دو سوی ترتیبات و تغییرات روی داده میان مناسبات هند و فرانسه جستجو کرد. ناپلئون فرانسه در دیدار از کشورهای حاشیه خلیج فارس بر این مهم مهر تایید گذاشت که رویکرد قاره ای و محصور در دایره اروپا، جوابگوی خواست های ژئوپلیتیکی فرانسه نیست. خاصه با ملاحظه تشدید رقابت های اقتصادی و پیچیده تر شدن پویایی های نظامی، بازیگران مطرح در مقیاس جهانی را به این حقیقت هشدار داده که پیگیری منافع در بسترهای جغرافیایی محدود کفایت نمی کند. عزیمت مرکز ثقل محور اقتصادی از واحد های ملی به کنشگران غیر کشوری، راهی جز این باقی نگذاشته که رهبران سیاسی به ابزارهای متناسب و مقررات متقارن رجوع کنند. بحران مالی بانک های اروپا و رشد ناچیز اقتصادی که با پیش بینی های انجام شده تجانسی نداشت، سبب اتخاذ رویکرد جدید قدرت های اروپایی و افزایش روحیه محافظه کاری برای ممانعت از افول کمیت رشد اقتصادی و کیفیت بازار شده است. رشد اقتصادی ۱.۸ درصدی اروپا در سال گذشته آژیر خطر را برای قدرت های اصلی به صدا درآورد و بر شیپور ماراتن آلمان، فرانسه و بریتانیا دمید. رابطه اتحادیه اروپا با هند به منزله یکی از مراکز انباشت سرمایه مولد، در ژوئن ۲۰۰۰ تحت اجلاس مشترکی پی گرفته شد و چهار سال پس از آن موافقت نامه همکاری استراتژیک زمینه های اقتصادی و فرهنگی و تبادلات تجاری منعقد شد. باید دقت داشت که هر یک از قدرت های اروپایی اضافه بر عمل مشترک در چارچوب نهادهای اقتصادی اتحادیه اروپا، به وضوح سیاست های انفرادی اقتصادی را نیز پیش گرفته اند و همین امر مبین آنارشی فزاینده در اقتصاد سیاسی بین المللی است و گویای این نکته است که بازیگران در این اتمسفر به کلی خودخواهانه عمل می کنند، حتی اگر دست اتحادیه اروپایی در کار باشد. سفر سال گذشته آنگلا مرکل به هند و بستر سازی برای باز شدن درهای بازار مصرفی هند به سرمایه گذاران آلمانی و امروز ملاقات سارکوزی با مان موهان سینگ از نوعی رقابت درونی میان اعضای اتحادیه اروپایی پرده بر می دارد. برای درک چرایی و چیستی اهداف فرانسه در شبه قاره هند، به این عامل باید پویش های اقتصادی – امنیتی آمریکا و نزدیکی هرچه بیشتر چین و هند را افزود که هریک روی هم رفته می تواند سبد گزینه های استراتژیک فرانسه را تغییر دهد و آرایشی دوباره ببخشد. مناسبات دوستانه هند و آمریکا با نخست وزیری آتال بیهاری واجپایی که شخصیتی غرب گرا و خواهان تحول بود و در آمریکا با صدارت کلینتون محقق شد و در ۲۰۰۵ با گرم شدن روابط دو کشور باب مبادلات تجاری گشوده شد.
در همان سال تجارت با آمریکا ۱۱ درصد کل تبادلات تجاری هند را در بر گرفت و دو سال پس از آن در مارس ۲۰۰۷ بود که همگام با دیدار بوش و مان موهان سینگ بر گسترش همکاری های اقتصادی و هسته ای تاکید شد. به این ترتیب اگرچه با مخالفت احزاب چپ گرای هند و پژواک مخالف در کنگره آمریکا، بسط و توسعه داد و سند های هسته ای به سنگلاخ دچار شد اما با جا به جایی مکان هند در جدول مختصات جهانی، معلوم شد که این بازیگر نو ظهور قصد توقف ندارد. درام همسویی چین و هند که با دیدار ون جیابائو در آوریل ۲۰۰۵ از هند رنگی تازه گرفت و در سال بعد تجارت ۲۲ میلیارد دلاری را به دنبال داشت، با دیدار اخیر نخست وزیر هند از پکن و قول متقابل افزایش تجارت دوجانبه به مرز ۶۰ میلیارد دلار کامل شد.
مان موهان سینگ در سفر یاد شده برای نخستین بار "بهار هند و چین " را برای سال ۲۰۰۸ آرزو کرد و بر شک و شبهات پایان داد. کمتر کسی در دهه ۱۹۶۰ و در بطن صف آرایی دو کشور پیرامون اختلافات مرزی، چشم اندازی جز جنگ هسته ای را برای این دو غول آسیایی به تصویر می کشید اما لذت سود اقتصادی و شکوفایی قابلیت های مادی مضاف بر ضرورت های جهانی، گمانه زنی ها را واژگونه کرد. حتی عقد اخوت تا بدان جا پیش رفت که در دسامبر ۲۰۰۷ نخستین رزمایش مشترک نظامی با نام رمز"دست در دست" در ایالت "یون نان" چین برپا شد. با این توجهات پوشیده نیست که علقه های اقتصادی فرانسه در متن رقابت های چند سویه در سطوح منطقه ای و جهانی معنا می گیرد. سارکوزی بر این نکته اشراف دارد که موازنه قوای سنتی پاکستان و هند با فرسوده شدن دلیل بحران یعنی کشمیر که از سوی مشرف مرتفع شده است و از طرفی ورود مولفه های تعیین کننده به آوردگاه رقابت ها، قادر به ادامه حیات دراز مدت نخواهد بود. گام های پکن و دهلی نو در موازات با هم، فرانسه را در مقام بازیگر مدعی محزون می کند و مفری نمی ماند مگر آن که در همزیستی و مشارکت با قدرت های آسیا حضور یابد. اما راز ترقی هند در چیست که حتی فرانسه ناپلئون را به زانو درآورده و به اعتراف به توان فراوان اقتصادی و نظامی هند واداشته است.
بی گمان نور تساهل و تحمل دشمنان و تشبث به توان نرم و نیروی اقناعی، حاصل کوشش های هند در عصر طلایی گاندی است که امروز بر پیکره فیل قبراق آسیا می تابد. او تنها مصلح اجتماعی و منجی سیاسی نبود، آنگونه که از او یاد کرده اند. هنگامی که در زندان "یروادا" محبوس بود، با شنیدن خبر درگیری های فرقه ای و کشتارهای مذهبی ۲۱ روز تمام روزه گرفت تا خود را تنبیه کرده باشد. بر این باور بود که ملتی برادرکشی نمی کند و ذلت را نمی پذیرد مگر آن که خود از پیش مهیای بندگی و بردگی باشد.گاندی اگر چه به نیروهای اهریمنی استعمار و شناعت استثمار عارف بود اما در بند فرافکنی باقی نماند و داستان عقب ماندگی را در پس تکرار مکرر امپریالیسم باقی نگذاشت. او اگر آرمان گرایی را از بودا آموخته بود در عوض عمل گرایی را از کنفسیوس فراگرفت و خیزش دوباره ملت را وام دار تناسخ در آیین هندو شد. گورو نانک، پایه گذار فرقه سیک را به این دلیل می ستود که در میان انسان ها رواداری را گرامی می داشت و از دین اسلام، برابری را به عاریت گرفته بود. گاندی ترکیبی بی همتا از زیبایی شناسی، انسان دوستی و واقع گرایی بود و در همان حال، تلفیق اعجاب انگیزی از شفقت، مبارزه و خودباوری با ثمره ای که تا به امروز تمدن هند را رهنما شده است. درس پرقدری که بر خلف اش باقی نهاد، دیدن نیمه پر لیوان بود. با این توشه وزین است که مان موهان سینگ جسارت پیدا کرد تا در قلب آکسفورد از محسنات دو سده استعمار بریتانیا برای هندوستان بگوید؛ نظام آموزشی مترقی، ساخت سیاسی کارآمد، دانشگاه های آزاد و فضای سیاسی رقابتی و قانون مندی در امور اجرایی و شاید مهمتر از همه بزرگترین دموکراسی پهنه گیتی. جمله این دستاوردها، اگرچه ناخواسته و بی اراده حاصل شد و هرچند در امتداد بهره کشی بی رحمانه از ساکنین شبه قاره ایجاد شد اما حقیقتی مستور در پستوی تاریخ ملتی سترگ است و هرگاه که به فهم منصفانه درآید می تواند ملتی خسته از استعمار را از فرش به عرش برساند. با شتاب نجومی هند، دور نیست روزی که ناپلئون باید سر از گور خویش بالا بگیرد و جهانی را ببیند که با روح گاندی به تسخیر در آمده است.

دیاکو حسینی

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ توسعه