برخاستن در مقابل ظلم

هرچند مدتی از ۱۹ دی، سالروز قیام مردم قم گذشته است، اما با توجه به ماه محرم و شباهت های قیام ۱۹ دی با برخاستن امام حسین (ع) و یارانشان در مقابل ظلم و ستم و خاستگاه دینی و مذهبی، مروری بر ریشه ها و پیامدهای قیام خونین مردم قم خالی از لطف نیست.
رحلت شهادت گونه آیت الله مصطفی خمینی فرزند امام (قدس سره) در آبان ۱۳۵۶ شتاب خاصی به حرکت انقلا ب اسلا می بخشید که می توان موج برخاسته از آن را به عنوان آغاز قیام عمومی مردم دانست. مجالس یادبود متعددی در سرتاسر کشور برگزار و در پی هریک از این مجالس، تظاهرات گسترده ای علیه رژیم شاه به راه افتاد و بار دیگر امام (قدس سره) به عنوان رهبر حرکت اسلا می در جامعه مطرح گردید.
از این رو دستگاه حاکم و به ویژه شخص شاه بر آن شد تا به توهین به ساحت امام (قدس سره) چهره ایشان را در انظار عمومی مشوش سازد و با نوشتن مقاله ای با صراحت به آن بزرگوار توهین نماید. در اواسط دی ماه ۱۳۵۶ که پاکت ممهور به مهر دربار از دفتر هویدا وزیر دربار شاه خارج می شد، کسی از کارگزاران رژیم گمان نمی برد که این نامه مانند آتش به دامن رژیم شاه بیفتد. پیک دربار نامه را به وزیر اطلا عات داد و او نیز نامه را جهت انتشار به روزنامه اطلا عات داد.
مسعودی صاحب امتیاز روزنامه پس از باخبر شدن از مفاد مقاله آن را برای آینده روزنامه خطرناک یافت و نگران واکنش علما و روحانیون شد اما در تماس هایی که با وزیر اطلا عات و نخست وزیر (آموزگار) گرفت. دریافت که برخی از مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شاه در مقاله گنجانده شده است. شاه دستور نگارش «ایران و استعمار سرخ و سیاه» را در حالی داده بود که پیش از آن مضامینش را در گفت وگو با خبرنگار یک مجله آمریکایی بیان کرده بود.
اما گزارشی از عراق در این باره که آیت الله العظمی امام خمینی در رساله عملیه خود سلطنت را غیرشرعی اعلا م کرده و این نظر در چاپ جدیدی از توضیح المسائل ایشان منتشر شده است خشم شاه را به آن حد برانگیخت که دستور نگارش این مقاله را داد.
در این مقاله که نویسنده آن به ظاهر «احمد رشیدی مطلق» ذکر شده بود به طور صریح حجابی را فضیلت دانسته و حجاب، کهنه پرستی و ارتجاع سیاه معرفی و به ساحت مرجع عالم تشیع امام خمینی اهانت کرده و قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی شده بود با پخش سراسری روزنامه اطلا عات و رسیدن آن به شهر قم اولین واکنش ها آغاز شد.
طلا ب جوان پس از خواندن مقاله به خشم آمدند. مدرسین حوزه علمیه قم پس از اطلا ع از محتوای مقاله در بیت آیت الله حسین نوری گرد آمدند تا اقدامی هماهنگ علیه رژیم داشته باشند و پس از بررسی ابعاد گوناگون مساله، تصمیم گرفته شد که ۱۸ دی درس های حوزه تعطیل شود.
صبح ۱۸ دی، طلا ب با تشکیل اجتماع بزرگی، تظاهرات و راهپیمایی خود را آرام به سوی منازل مراجع وقت آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایی به حمایت از امام پرداختند. نیروهای امنیتی ابتدا با یورش به صف تظاهرکنندگان سعی در متفرق نمودن و ممانعت از راه پیمایی طلا ب کردند. اما وقتی با مقاومت آنها روبه رو شد اعلا م کردند. در صورتی که راه پیمایان شعار ندهند و آرام حرکت کنند می توانند به تظاهرات خود ادامه دهند. عده ای از طلا ب در مقابل بیت مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی تجمع کردند و معظم له سخنانی فرمودند اینها به آن آقا (امام خمینی) توهین نکردند. این ها به ما توهین کردند. برای اینکه اینها با این کارشان نشان دادند و خواستند بگویند که آن آقا (امام خمینی) با ما مخالف است و مفهوم حرفشان این است که ما با اینها «رژیم شاه» موافقیم، این که ما با اینها موافقیم،. توهین به ماست.
ما در گذشته با اینها مخالف بوده ایم و در آینده نیز مخالف خواهیم بود. سپس راه پیمایان در مقابل منزل مرحوم علا مه طباطبایی تجمع کردند. اما به علت کسالت علا مه، آیت الله محمد یزدی، به نمایندگی از طرف ایشان راجع به شخصیت امام خمینی و مبارزات آن بزرگوار و محکومیت رژیم پهلوی در اهانت به امام و روحانیت سخنانی ایراد کرد. تظاهرکنندگان، آن گاه در مقابل منزل و مدرسه آیت الله مکارم شیرازی تجمع کردند و ایشان طی سخنانی فرمودند: مساله، مساله هتاکی نسبت به آیت الله خمینی نیست. این در واقع هتاکی به تمام مقدسات و به همه ماست طلا ب نباید از همدیگر جدا شوند و باید وحدت داشته باشند. اگر بناست زنده بمانیم همه باید زنده بمانیم و اگر بناست بمیریم، همه باید بمیریم، جدایی بین ما نخواهد بود. بعد از آن طلا ب به منزل آیت الله وحید خراسانی رفتند. ایشان در اجتماع طلا ب و تظاهرکنندگان، درباره مساله آزادی زن و جایگاه آن در اجتماع از نظر اسلا م سخنرانی کردند.
بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه علمیه به حمایت از آن تصمیم گرفتند که مغازه های خود را روز ۱۹ دی باز نکنند. روز ۱۹ دی بازار تعطیل شد. سازمان اطلا عات و امنیت (ساواک) قم و شهربانی به کمک نیروهای کمکی که از تهران وارد شده بودند در سطح شهر به ویژه در حوالی مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه (ع) متمرکز شدند.
اقشار مختلف مردم و طلا ب در مقابل مدرسه خان و میدان آستانه تجمع کردند و باز راهپیمایی به سوی منازل بزرگان حوزه را آغاز نمودند. منزل اول، بیت آیت الله میرزاهاشم آملی بود. وقتی تظاهرکنندگان به مقابل منزل ایشان رسیدند. آیت الله آملی طی سخنانی به بیان عظمت و شخصیت فوق العاده امام پرداخت و هیات حاکمه و رژیم پهلوی را مورد نفرت روحانیت و ملت قلمداد کرد.
ساواک قم طی گزارشی چنین می نویسد «ساعت ۳۰:۱۰ صبح بیش از ۵۰۰۰ نفر از طلبه های علوم دینی در مسجد اعظم اجتماع کردند و از آن جا به منزل چند تن از روحانیون رفتند و از آنان خواستند که از امام خمینی دفاع کنند» نیروهای رژیم با آرایش ضدشورش، ماشین های آبپاش و نفربرهای نظامی در انتظار تجمع بعدازظهر مردم قم بودند که مردم قصد راه پیمایی به سوی خیابان بیگدلی و منزل آیت الله نوری را داشتند.
بعد از تجمع مردم قم آیت الله نوری طی سخنانی چنین گفت: «هر کجا نهضت قابل توجهی به وجود آمده روحانیت راستین اسلا م در پیشاپیش آن در حرکت بود و رهبری نهضت به دست آنان هدایت می شد. روحانیت در حرکت جامعه نقش موثر و خلا قی داشته است. مردم مسلمان با روحانیت اصیل هستند. روحانیت اصیل هستند.
روحانیت اصیل با آیت الله العظمی خمینی و در پشت سر ایشان است و مبارزه دستگاه طاغوتی با اسلا م و رهبری آیت الله خمینی به جایی نخواهد رسید. آیت الله نوری خطاب به شاه و مقایسه کارهای امام با شاه این دو بیت شعر را خواندند:
چون تو خفاشان بسی بیند به خواب
این جهان ماند یتیم از آفتاب
مه فشاند نور و سگ عو عو کند
هم کسی بر طینت خود می زند
پس از سخنان آیت الله نوری، انبوه جمعیت که به ۱۰ هزار نفر می رسد. راهپیمایی را آغاز و می خواستند از طریق خیابان ساحلی به منازل آیات سلطانی، طباطبایی و مشکینی بروند. اولین نشانه های درگیری به وسیله ماموران رژیم رخ داد.
یکی از آنها شیشه بانک صادرات را شکست و مامور دیگری همان شیشه را با پاره آجر نشانه گرفت همین بهانه کافی بود که اسلحه ها به طرف مردم نشانه گیری شود. با دستور فرمانده نیروهای امنیتی تیراندازی شروع شد. با به زمین افتادن تعدادی از مردم جمعیت در کوچه های اطراف پناه گرفتند. مردم با هرآنچه که به دست می آوردند، مقابل ماموران مسلح رژیم ایستادند. جنگ و گریز تا ساعاتی از شب ادامه یافت. مجروحان به بیمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده ای برای آگاهی از اوضاع مصدومین رو به روی بیمارستان اجتماع کردند. در این روز دست کم ۶ نفر شهید و دهها تن زخمی شدند.
بعد از این حادثه طلا ب و علمای قم با انتشار اعلا میه ای ضمن محکوم کردن کشتار مردمی بی دفاع این سوال را مطرح کردند که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر کسانی به مطالب غیرواقعی روزنامه اعتراض کنند باید با گلوله پاسخ بگیرند.
عکس العمل رژیم، رژیم پهلوی بعد از واقعه خونین ۱۹ دی، عده ای از کارمندان و اعضای حزب رستاخیز را جمع آوری و با به راه انداختن تظاهرات نمایشی سعی کرد وانمود کند که روشنفکران ایران «شورش مرتجعین قم» را محکوم می کند، تظاهرکنندگان، صبح روز ۲۳ دی ۱۳۵۶، سوار بر اتوبوس ها راهی قم شدند و طی یک راهپیمایی به حمایت از شاه پرداخته و جاویدشاه گویان به سمت مردم حرکت کردند.
عکس العمل دیگر رژیم به منظور انحراف افکار عمومی از رهبری امام اجازه دادن فعالیت به برخی از گروه های موافقت سلطنت بود که خواهان اصلا حات حزبی بودند. در همین دوران، اعلا م موجودیت «کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر» در شمار اخبار جالب توجه است. نماینده هیات اجراییه این کمیته با دعوت از خبرگزاری های معتبر جهان به طور رسمی موجودیت این کمیته را اعلا م کرد.
● نتایج و پیامدهای قیام ۱۹ دی
این واقعه به لحاظ نتایج و پیامدها از چند نظر شایان توجه است:
۱) سازش شاه و کارتر و تو خالی بودن شعار فضای باز سیاسی شاه را به مردم نشان داد.
۲) ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبی - سیاسی به رهبری روحانیت و درراس آنها امام بیش از همه حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد.
۳) آن چه که رژیم از آن وحشت داشت به تبع قیام ۱۹ دی به وقوع پیوست و حوزه های علمیه و روحانیت در خط امام به حرکت آمدند و زمینه ای فراهم گردید که نهضت در مسیر صحیح مبارزه قرار گیرد و ترفندهای بعدی رژیم را نیز بی اثر کرد.
۴) روشن شد که جریان حقوق بشر و فضای باز سیاسی، طلیعه ای برای میدان دادن به ملی گراها، لیبرال ها و... بوده و آمریکا و رژیم شاه عملا در جذب مردم به سوی میانه روها موفقیتی نداشته اند و آنان هیچ پایگاهی در میان مردم ندارند.
۵)متحجرین حوزه ها و کسانی که مروج جدایی دین از سیاست بودند و همواره درس و بحث و فقه و اصول و... را به مبارزه با شاه ترجیح می دادند، شکست خوردند و مردم نیز فهمیدند که باید سراغ چه کسانی بروند.
۶) ماهیت رژیم ضدمردمی شاه برای بسیاری آشکار شد. از آن پس بود که شعار «مرگ بر شاه» شعار اصلی و تکیه کلام توده های انقلا بی شد.
۷)باعث تعمیق و مردمی شدن نهضت و شرکت توده های مذهبی به ویژه جوانان گردید.
۸) برخی از احزاب و جمعیت هایی که حرکت سیاسی خود را با اتکا به حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی ایجاد شده توسط شاه و در چارچوب قانون اساسی شکل داده بودند، به تدریج از مردم جدا شدند وبه دامن آمریکا و غرب پناه بردند.
۹) با قیام قم، آهنگ حرکت انقلا ب به صورت «استراتژی چهلم ها»ی پشت سر هم با صورت و محتوای کاملا اسلا می شتاب فزاینده و گسترده تری به خود گرفت و رهبری امام به عنوان نقش اصلی مبارزه با رژیم شاه ظاهر شد.

نویسنده : زهره نراقی

منبع : روزنامه مردم سالاری