‌‌چهره ‌‌یک ‌‌شهید‌‌‌ را‌ می‌بینی

اگر شهروندی باشید که هر روز در طول مسیر‌های روزانه از شیشه ماشین یا اتوبوس به شهر نگاه می‌کنید، به یقین یکی از مهم‌ترین جلوه‌های فضاهای شهری یعنی نقاشی‌های دیواری را بارها دیده‌اید.نقاشی‌هایی که گاه آنقدر تکراری و از رنگ و رو رفته هستند که دیگر انگیزه‌ای برای نگاه‌کردن به آن ندارید یا آنقدر تازه و جذاب که هر روز با دیدن آن جزییات بیشتری را درک کرده و لذت بیشتری می‌برید. در این گزارش که با توجه به تخریب یا بازسازی برخی نقاشی‌های دیواری شهر تهران که علاوه بر جنبه‌های بصری به دلیل بازگویی پیام‌های روزگار ترسیم‌شان دارای ارزش تاریخی نیز هستند به اهمیت دیوارنگاری در یک شهر مدرن و چاره‌اندیشی برای حفظ این آثار در فضای معماری رو به رشد و تغییر شهری به بزرگی تهران پرداخته شده است.
یکی از مهم‌ترین اجزایی که شهر را می‌تواند علاوه بر جذاب‌تر شدن برای شهروندان، خاطره انگیز کند، نقاشی‌‌های دیواری است. هنری که سبب می‌شود نه تنها فضای شهر با تمام آشفتگی‌هایش برای رهگذران لطیف‌تر شود، بلکه عرصه بسیار مناسبی برای ورود هنر به شهر است.
ایده‌ای که سال‌هاست بسیاری از کلانشهرهای دنیا استفاده از آن را آغاز کرده‌اند و حتی در برخی از شهرها مانند لندن، پاریس و رم نقاشی‌های دیواری شهر به یکی از جاذبه‌های مهم جذب توریست تبدیل شده‌اند.
● دیوارنگاره‌هایی که باید ترمیم شوند
در تهران هم شاید نخستین نقاشی‌های دیواری که به یاد داریم، نقاشی‌های مربوط به دوران دفاع مقدس بود. هنری که از آن زمان تاکنون سبب شده تا حداقل شهروندان در طول مسیرهای روزانه خود با نگاهی هر چند کوتاه به این تصاویر با یادآوری خاطره رشادت‌های آن روزها، به خاطر بیاورند آرامشی را که امروز در سایه آن براحتی زندگی می‌کنند نتیجه رشادت و شهادت آن سال‌هاست. چهره‌هایی که هنوز آثارشان روی در و دیوار شهر مانده سبب می‌شود تا حداقل نسل جدید تهرانی با این تصاویر باور کنند که شهر و کشورشان بر پایه ایمان‌هایی شکل گرفته که امروز به‌عنوان امانت به دست آنها سپرده شده است.
دیوارهایی آراسته به ارزش‌های بزرگ که البته نمی‌توان مدعی بود با اوج زیبایی کشیده شده‌اند.
به هرحال نزدیک به دو دهه از عمر برخی از این نقاشی‌ها می‌گذرد و به یقین شهر هم نیازمند ترمیم و مرمت این نقاشی‌ها و حتی باز پیرایی آنهاست و همین‌که تصاویری با همان مضامین با ظرافت بیشتری جای آنها را بگیرد. متأسفانه برخی از این تصاویر این روزها به پوستی کهنسال و پر ترک تبدیل شده اند و به قلم‌موی یک نقاش ماهر نیاز دارند تا تصاویر حماسی را باز آفرینی کند.
● کار بزرگ را به حرفه ای‌ها بسپاریم
در برخی از این کارها حرفه‌ای نبودن هنرمند یا انتخاب نادرست موضوع و ترکیب بندی نامناسب باعث زشت شدن آنها می‌شود. وقتی روی یک دیوار تصویر یک شهید عالیقدر کشیده می‌شود و کنار صورت آن دریچه کولر باز می‌شود، چطور می‌توان انتظار داشت که به آنها احترام گذاشته شود؟ زمانی که لانه‌جاسوسی در ۱۳ آبان تسخیر شد هانیبال الخاص بر دیوار ساختمانش یک نقاشی کشید که بی‌شک می‌توان از آن به عنوان یک اثر درست و حرفه‌ای نام برد ولی متاسفانه همان اثر نیز پاک شد. برای کشیدن یک تصویر روی دیوار باید خیلی دقت کرد و معیارهای زیادی را در نظر گرفت زیرا ابتدا به حریم بصری مردم وارد شده و در وهله دوم به ترویج فرهنگ بصری پرداخته ایم. فضاها با موضوعات مطرح شده در نقاشی‌ها به هیچ عنوان همخوانی ندارد.
علی ترقی جاه، نقاش، نقاشی دیواری را دارای توانایی بالقوه‌ای برای ایجاد ارتباط با مردم می‌داند و می‌گوید: نقاشی دیواری می‌تواند قوی‌ترین وسیله برای بازتاب رویدادها در جامعه باشد، ولی آنچه در ایران وجود دارد، وجه هنری لازم را ندارد. کارهایی که هم اکنون شاهد آن هستیم، توسط اساتید ارائه نشده و کسانی که آنها را کشیده‌اند، بیشتر طیفی بوده‌اند که به شور و احساس انقلابی توجه داشته اند تا فرم، اندازه و مفاهیم خاص هنری.
وی کشیدن نقاشی و پرتره شهدا را نوعی احترام به مقام آنها می‌داند و می‌افزاید: این نقاشی‌ها باید در نظر عموم تاثیرگذار باشد و ارزش‌های خاص خود را القا کند، ولی متاسفانه بسیاری موارد در آنها رعایت نمی‌شود. در این نقاشی ها، تصاویر نباید عینا رئالیستی کشیده شوند و می‌توان حس زیباشناسی را بیشتر رعایت کرد و چهره شهید را زیباتر ارائه کرد زیرا این آثار جنبه یادمان و خاطره دارند. متاسفانه تخصیص ندادن درست و به اندازه بودجه به این مقوله باعث بی‌رونقی آن شده زیرا معمولا نقاشان معروف و معتبر وقتی می‌بینند این کار بازده مالی خوبی ندارد به سفارش‌های دیگر خود می‌رسند.
وی هانیبال الخاص، ناصر پلنگی و چند نفر دیگر را که نقاشی‌های دیواری معروفی نیز در پرونده خود دارند را جزء استثناها بر می‌شمرد و تاکید می‌کند: یکی از دوستانم برای من تعریف می‌کرد که به چشم خود دیده برای کشیدن پرتره یک شهید عالیقدر در یکی از خیابان‌های تهران از کسی استفاده کرده‌اند که شغل اصلی او نقاشی ساختمان است و گاهی هم نقاشی‌های دیوارهای مهد کودک‌ها را می‌کشد. براحتی می‌توان نتیجه کار او را درک کرد زیرا وجه هنری برایش مهم نبوده است. در تاریخ نقاشی دیواری دنیا حتی شاهد خلق اثری مرتبط با جنگ جهانی دوم توسط پیکاسو در پاریس هستیم که هم اکنون در موزه اسپانیا نگهداری می‌شود. پس نقاشان بزرگ ما نیز می‌توانند در صورت فراهم آمدن شرایط به این کار بپردازند.
● اداره تهران از نظر بصری غلط است
حسین خسروجردی، نقاش، اداره شهر تهران را از نظر بصری غلط می‌داند: اداره غلط بصری شهر تهران بسیار گسترده است و به عقیده من اگر قرار است در این شهر به قهرمانان ملی و مذهبی احترامی گذاشته شود، بهتر است از آنها نقاشی دیواری کشیده نشود.
وی می‌گوید: برای نقاشی روی یک دیوار، بنا باید طوری انتخاب شود که امکان نقاشی روی آن باشد. شهرداری‌ها باید طوری آینده نگری داشته باشند و به گونه‌ای سیاست ورزی کنند که اگر قرار است روی یک دیوار نقاشی‌ای از یک شخصیت یا موقعیت که از جهات ملی یا مذهبی محبوبیت دارد کشیده شود، حتما ساخت بنا نیز استاندارد باشد.
وی خواستار عدم تخریب دیوارهایی که تصویر شهدا روی آنهاست، می‌شود:برای یک نقاشی دیواری ابتدا باید از تخریب نشدن آن دیوار اطمینان حاصل شود. اصولا نقاشی‌هایی که روی دیوارها کشیده می‌شود یا تصویر آدم‌های مهم مملکت و دلاوری‌های شهداست یا یک اثر سمبلیک است که موضوعی ملی را به تصویر می‌کشد.
این نقاش در ادامه به شروط و پارامترهای مهم در یک نقاشی دیواری اشاره می‌کند و می‌گوید: انتخاب یک هنرمند مهم، تطبیق اثر با فضا، توجه به موقعیت و موضوع اثر و انتخاب دیواری که برای نقاشی از لحاظ وسعت و از لحاظ جنس بدنه‌ای مناسب باشد، برای خلق یک نقاشی دیواری مناسب لازم است. مراحل ساخت یک اثر دیواری روند خاصی دارد و باید دیواری که برای این کار انتخاب می‌شود، از لحاظ جنس اجزا مناسب باشد؛ زیرا یک اثر و رنگ آنها در مجاورت هوا، گرما، باران و سرما آسیب می‌بیند و این آسیب از مایه‌های زیرین دیوار شروع می‌شود.
وی تخریب نقاشی‌های دیواری و آسیب رسانی را توهین به شخصیت و موضوع مطرح شده در اثر می‌داند: وقتی روی یک دیوار تصویری درهم و پوسته پوسته شده از یک شهید می‌بینیم که خراب شده و تصویرش به هم ریخته است، من آن‌را توهین به شخصیت می‌دانم.
حسین خسروجردی در پایان راجع به کارهایی که روی دیوارها می‌بینیم، می‌گوید: باید به نیت کسانی که این کارها را کرده اند احترام گذاشت ولی نقاشی‌هایی که روی دیوارهاست به هیچ عنوان از نظر حرفه‌ای قابل قبول نیست.
● نقاشی‌های دیواری شناسنامه دار می‌شوند
اما شنیدن صحبت‌های یک مسوول در این باره خالی از لطف نیست. عباس خامه یار، معاون فرهنگی و ارتباطات سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران به عنوان فردی که اداره متبوعش مسوولیت ایجاد، حفظ و نگهداری بیشتر نقاشی‌های دیواری را به عهده دارد، می‌گوید: حدود یک سال و نیم پیش برای ترمیم، نگهداری و حفظ نقاشی‌های دیواری شهدا در شهرها یک کار تحقیقاتی وسیع انجام داده‌ایم که نتیجه آن امسال اجرایی می‌شود. سعی داریم بخشی از این آثار که قابل تعمیر هستند را ترمیم کرده و آنها را به عنوان آثار هنری به جای مانده از جنگ و اسناد دفاع مقدس ثبت کرده و داشته باشیم.
وی در خصوص آثاری که از درجه استفاده ساقط شده اند توضیح می‌دهد: بخش عمده‌ای از این آثار گرانبها را که به سبب شرایط مختلفی مانند آب و هوا از بین رفته اند با یک رویکرد جدید و با طراحی و مواد جدید بازسازی و ترمیم خواهیم کرد.
معاون فرهنگی و ارتباطات بنیاد شهید بازسازی و شناسنامه‌دار شدن نقاشی‌های دیواری را یک طرح ملی می‌داند و می‌گوید: برای تمام طرح‌هایی در استان تهران است، شناسنامه درست کرده ایم و این کار برای سایر استان‌ها نیز در حال انجام است. این طرح یک کار ملی است و می‌طلبد که تمام نهادهایی که در زیباسازی شهر دخیل هستند، با ما مشارکت داشته باشند. همچنین هماهنگی‌های لازم برای نورپردازی و شیوه نگهداری جدید نقاشی دیواری با سازمان زیباسازی شهرداری انجام شده و قرار است با آنها یک کار مشترک در زمینه بهسازی این آثار صورت بگیرد. فکر می‌کنم تا پایان امسال و با طرحی ضربتی بتوانیم ۵۰ طرح با شکل و طراحی جدید را در تهران اجرا کنیم. البته امیدوارم با همکاری شهرداری و نهادهای زیربط این کار به سرانجام برسد.
● استعدادها در راهند
بعد از اتمام جنگ تحمیلی، به یک نوع نقاشی دیواری در میادین و معابر اصلی شهرهای بزرگ بر می‌خوریم که سفارش دهندگان آنها بیشتر شهرداری‌ها هستند. تصاویر این دیوارها بیشتر بار تزئینی دارند و حاوی پیام‌های مربوط به حفظ محیط زیست با نقشمایه‌هایی چون گل و مرغ، طبیعت و منظره هستند و یا باز هم تصاویر ارزشمند شهدای جنگ تحمیلی به روی دیوارها نقش می‌بندند.
در سال‌های اخیر، در عرصه نقاشی دیواری شاهد بروز استعدادهای نو مایه‌ای هستیم که به اهمیت و لزوم شکل گیری جدی تر و آگاهانه نقاشی دیواری و توسعه آن در جامعه کنونی دست یافته‌اند. مهم این است که این دسته از نقاشان هم شناخت وسیع‌تری از تکنیک‌های اصولی و پایه‌گذار نقاشی دیواری به دست آورده‌اند و هم این‌که از دستاوردهای با ارزش نقاشی معاصر جهان غافل نمانده‌اند.
با این وصف، نقاشی دیواری معاصر ایران، با تمام تلاش‌های ناپیوسته هنرمندان و دست‌اندرکاران این رشته هنری، در مجموع به یک سبک و شیوه منسجم که بیانگر روح و اندیشه ایرانی در چارچوب ادراک معاصر باشد، نرسیده و این مهم لازمه اش این است که ابتدا در عرصه وسیع‌تر نقاشی معاصر ایران رخ بنماید.

مجید احمدی

منبع : روزنامه جام‌جم