ایکات پارچه ای که از سرزمین آفتاب تابان تا دیار اینکاها بافته می شد

به گزارش «میراث خبر»، ایكات برگرفته از كلمه مالایایی «منجیكات» به معنی بستن و گره زدن یا پیچاندن است. در هندوستان به این نوع بافت «هُل» می گفتند و در جزیره مالایا، ایكات خوانده می شد و در فارسی آن را دارایی نامیدند. با این همه ریشه اصلی این كلمه به درستی معلوم نیست. در فرهنگ دهخدا به این كلمه به سه صورت اشاره شده است كه یكی از معانی آن نوعی پارچه ابریشمی است. تا چند سال پیش نیز برای ایكاتی در یزد بافته می شد. از ابریشم طبیعی استفاده می كردند، اما در حال حاضر از نخ ویسكوز برای تار و از ابریشم مصنوعی یا ویسكوز برای پود بهره می گیرند. در قدیم این پارچه را در كاشان و استان خوزستان نیز می بافتند. اما امروز فقط در یزد بافته می شود. ایكات، تلفیقی از فن رنگرزی و بافت پارچه است. معمولا برای ایجاد نقش روی پارچه دو روش وجود دارد، یا هنگام بافت، نقش را در پارچه ایجاد می كنند و یا از طریق چاپ كه خود انواع مختلفی دارد. اما روش بافت ایكات كاملات متفاوت است. در ایكات نقش را روی تار یا پود و یا هر دو به وسیله رنگرزی منتقل می كنند و سپس آن را می بافند. این كار، كار بسیار دشواری است اما پارچه ای بسیار زیبا و ارزشمند به ارمغان می آورد. خاستگاه این روش به درستی معلوم نیست اما بعضی از محققان بر این عقیده اند كه این بافت قرن ها قبل از توسعه بازرگانی، توسط اقوام مختلف به صورت جداگانه و هر كدام با روش های خودشان ابداع شده است. اما گروه دیگر به دلیل پیچیدگی این بافت تردید دارند كه به وسیله اقوام مختلف ابداع شده باشد. به همین دلیل برای آن زادگاه واحدی قائلند و حدس می زنند كه این خاستگاه اندونزی باشد. اما اثبات این نظریه ها به بررسی عمیق تری نیاز دارند. كهن ترین نمونه ایكات متعلق به مصر است كه تاریخ بافت آن به سال ۱۱۰۰ میلادی باز می گردد. اما نقش های دیوار «معبد آجنته» در شمال غربی هندوستان كه در حدود ۵۰ سال قبل از این تاریخ ساخته شده است. زنانی را با جامه های منقوش به ایكات نشان می دهد. ظاهرا اقوام مختلف هر كدام الگوی خاصی برای این بافت داشته اند. ایكات را از مكزیك تا پرو می بافند، اما به دلیل دشواری و پیچیدگی نمی توان به راحتی پذیرفت كه این بافت توسط اقوام مختلف ابداع شده باشد. نمونه هایی از این بافت از ماداگاسكار تا اسپانیا و از هند تا آفریقای غربی دیده می شود. حتی در ژاپن هم یافت شده است. تنوع، پیچیدگی، ظرافت نقش ها و روش هایی كه در جزایر حالی،‌سومبا، سوماترا و برنئو دیده شده است، دلالت بر آن دارد كه اگر بخواهیم زادگاه واحدی برای آن تصور كنیم اندونزی درست ترین پاسخ خواهد بود. «كیت فیتز گیبن»، پژوهشگر هنرهای آسیای مركزی درباره این بافت در كتاب خود آورده است:‌ «نخستین سند نوشتاری كه در مورد ایكات در آسیای مركزی وجود دارد، مربوط به سال ۱۸۱۳ میلادی است كه یك سند تجاری متعلق به آژانسی هندی و انگلیسی است.» ایكات به سه روش تاری، پودی و تاری پودی بافته می شود، اما روش بافت در هر سه به یك صورت است. تنها براساس نوع ایكات طرح روی همان الیاف پیاده می شود. در تهیه این بافت ابتدا الیافی كه قرار است روی آن نقشی منتقل شود را مرتب می كنند. سپس به دسته های سی تایی یا چهل تایی تقسیم می كنند و از داخل دو عدد چوب كه دارای سوراخ های متعدد است، عبور می دهند. به طوری كه یكی از چوب ها در ابتدای الیاف و دیگری در انتهای آن قرار می گیرد. سپس طرح را روی الیاف انتقال می دهند. به عنوان مثال، اگر طرح دارای رنگ های سبز، زرد و قرمز باشد، در هر دسته از الیاف قسمت هایی از آن باید رنگ زرد، قسمت هایی قرمز، سبز شود و یا سفید باقی بماند.
برای تفكیك حدود این قسمت ها مابین آن را به وسیله نخ های موم اندود شده گره می زنند. این گره ها نه به طور كامل بلكه تا حدودیمانع عبور رنگ به قسمت های دیگر می شود. بعد از آن دسته های الیاف را از چوب ها جدا می كنند و در قسمت هایی كه رنگ، روشن تر است، هر دسته را به صورت واحد حمام رنگ می كنند و سپس گره ها را باز می نمایند. در قسمت هایی كه گره خورده اند رنگ ها كمی با هم مخلوط می شود كه البته این تداخل جلوه زیباتری به ایكات می دهد.
بعد از رنگ رزی، مرحله چله كشی است، نخ ها را به روی دستگاه منتقل و شروع به بافت آن می كنند. هنگام بافت مقداری از بافت كش می آید و باعث می شود كه طرح های ایكات خطوط كاملا مشخصی نداشته باشند. این طور به نظر می آید كه طرح ها مقداری جا به جا شده است كه این گونه طرح و بافته خاص ایكات است و زیبایی بی نظیری به آن می دهد. طرح های ایكات معمولا ساده، هندسی و بزرگ است. از ایكات در زمان های قدیم به عنوان لباس استفاده می كردند كه مختص قشر ثروتمند جامعه بوده، البته در ایران كمتر از آن به عنوان لباس استفاده می شده است. در ایران، این بافت در مناطقی كه مجاورت بیشتری با مناطق خشك و كویری داشته اند رایج بوده است. در واقع مهم ترین منبع درآمد مردم این مناطق كه كمتر كشاورزی می كردند، نساجی بوده است. هنوز هم گروه عظیمی از جمعیت یزد به این كار مشغولند. پایین بودن سطح دست مزد و قناعت كارگرهای یزدی باعث شد تا این شهر به صورت مهم ترین مركز تولید پارچه های دست بافت ایران در آید. با ورود ماشین های بافت، این شهر نیز از این دستگاه ها بی بهره نماند. البته بهره ای كه باعث از بین رفتن پارچه های دست بافت از جمله دارایی یا ایكات شد و امروز تنها تعداد معدودی به بافت این پارچه ها مشغولند و به تدریج این هنر تنها در موزه ها و نگارخانه های شخصی نگهداری می شود. استادانی كه در حال حاضر مشغول بافت ایكات هستند عبارتند از استاد غضنفر ملك ثابت، استاد غدیری، استاد خجسته، استاد شریف ترك كه در حال حاضر بیمار است و پسرش حرفه پدر را دنبال می كند. اخیرا به همت سازمان صنایع دستی استاد ملك ثابت این هنر را به هنرجویان علاقه مند آموزش می دهد. این طرح در حال حاضر تنها به صورت ایكات یا دارایی تاری بافته می شود. اما در زمان های قدیم به هر دو روش تاری و پودی بافته می شده است.رنگ های مورد استفاده بیشتر سبز، زرد و قرمز است و از طرح های لوزی، سرو، ابر و بادی برای بافت آن استفاده می شود. در حال حاضر در مركز آموزش سازمان صنایع دستی یزد، فقط طرز بافت به دانشجویان آموزش داده می شود و قسمت رنگرزی آن توسط خود استاد صورت می گیرد. اما در صورت فراهم آمدن امكانات هنرجویان می توانند رنگرزی را هم انجام دهند. به غیر از مركز آموزش سازمان صنایع دستی، در شهر یزد تنها یك دستگاه بافت دارایی وجود دارد كه قدمت آن به سال ۱۳۳۰ می رسد و استاد رمضان رضایی در حال بافت رولحاف دارایی با آن است. به گفته این استاد با مرگ او دیگر كسی وجود ندارد تا در این كارگاه به بافت دارایی مشغول شود. به این ترتیب در این كارگاه تاریخچه بافت دارایی به پایان خواهد رسید. وجود كارخانجات بافندگی یكی از علل مهم فراموشی و بی توجهی مردم به این بافت است. متاسفانه امروزه بسیاری از مردم یزد هیچ اطلاعی از این بافته ندارند و آن را نمی شناسند.
آزاده شهمیر نوری

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران