یک اتفاق دیپلماتیک

● تاملی بر سفر ولادیمیر پوتین به تهران
حضور ولادیمیر پوتین در اجلاس سران کشورهای حاشیه دریای خزر در تهران، بیش از هر چیز به این اجلاس اهمیت خبری بخشید. در واقع سفر رئیس جمهوری روسیه به تهران، نخستین دیدار رئیس یکی از بزرگ ترین قدرت های جهانی از ایران در قریب سه دهه گذشته است که در هنگامه یی از تشدید رقابت ها و تعارض ها میان ایران و غرب از یک سو و نیز شکاف کم سابقه در روابط روسیه با غرب از سوی دیگر انجام می شود.
ممکن است برخی سفر پوتین را به تهران در راستای بروز نخستین نشانه های آغاز جنگ سرد دوباره میان غرب سرمایه داری با میراث دار اتحاد جماهیر شوروی سابق تفسیر کنند و برخی دیگر آن را در ادامه فرآیندی همسو با بعضی طرف های غربی بدانند که برای مصون داشتن ایران از اراده امریکا در جهت انزوای بین المللی و منطقه یی این کشور عمل می کنند. هرچه باشد، واقعیت این است که به رغم همه تبلیغات و تلاش ها علیه اعتبار جهانی ایران، ولادیمیر پوتین به تهران سفر کرد تا حداقل پیرامون یکی از مهم ترین دغدغه های منطقه یی در آسیای میانه با دیگر سران کشورهای ساحلی دریای خزر، تشریک مساعی کند.
اگرچه دریای خزر یکی از دیرپاترین موارد اختلاف ایران و روسیه از نخستین جنگ میان این دو کشور در سال ۱۸۱۳ تا معاهده مودت در سال ۱۹۲۱ و سرانجام فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ تاکنون بوده است، اما به نظر می رسد ضرورت ها و الزام ها مانع از آن شده تا روابط دو کشور به رغم همه اختلاف ها و تعارض ها به سردی گراید؛ به ویژه اگر بد خلقی روس ها را در عدم تکمیل نیروگاه بوشهر و نیز طرح پیشنهادی این کشور به امریکا برای استفاده مشترک از رادار قبله به جای استقرار سپر دفاع موشکی امریکا در لهستان و مجارستان را در این مقوله لحاظ کنیم.
در واقع ایران و روسیه طی سال های گذشته، حتی دوران استقرار نظام کمونیستی اتحاد جماهیر شوروی، همواره ترجیح داده اند اختلاف هایشان را به گونه یی مدیریت کنند که از هر گونه بهره مندی دشمن یا رقیب مشترک شان، یعنی ایالات متحده امریکا، دور بماند. از این رو به رغم تاثیرپذیری روسیه از فشارهای غرب در ناتمام باقی گذاشتن پروژه نیروگاه بوشهر، تهران ترجیح داده است این اختلاف را در فضایی دور از جنجال های رسانه یی و دیپلماتیک با طرف روسی خود فرجام دهد.
علاوه بر این پیشنهاد روسیه به امریکا درباره استفاده مشترک از رادار «قبله» در جمهوری آذربایجان که می توانست در اندازه اقدامی وقیحانه از سوی تهران تلقی شود، هرگز از دایره بعضی اظهارنظرهای مدیریت شده بیرون نرفت. البته این پیشنهاد از سوی برخی تحلیلگران ایرانی چنین توجیه شد که هدف مسکو ممکن است چهار منظور را در بر داشته باشد؛ اینکه مانع استقرار سپر دفاع موشکی امریکا در حوزه امنیتی اش شود، نیت امریکا را در اجرای این پروژه بسنجد، برای شریک شدن در طرح امنیتی استراتژیک امریکا تلاش کند و نیز حسن نیت خود را درباره امنیت بین المللی نشان دهد. در همه توجیهات بالا هیچ اشاره یی به این مهم نشد که در صورت قبولی پیشنهاد مسکو از سوی امریکا آیا منافع امنیتی ایران وجه المعامله چنین امری قرار نمی گیرد؟ و آیا مسکو در بزنگاه هایی چنین که خطر را در حوزه حیاط خلوت خود می بیند، به راحتی منافع همسایگانش را دچار تهدید می کند؟
البته روس ها نیز در مقاطعی با برخی رفتارهای ایران که از نظر آنان خوشایند نبود، برخوردی انعطافی داشته اند؛ مثل رد پیشنهاد مسکو مبنی بر تولید اورانیوم غنی شده در روسیه و تحویل آن به نیروگاه های هسته یی ایران. تهران چنین پیشنهادی را انحراف از اصول تلاش مستقلانه اش در کسب فناوری هسته یی صلح آمیز دانست و از همسایه روس خود خواست به جای چنین پیشنهادی، حقوق ایران را در این باره به رسمیت شناسد. به هر حال آنچه مسلم است اینکه ایران و روسیه تلاش می کنند به ترتیبی اختلاف هایشان را در خفا و توافق هایشان را در علن بروز دهند.
این امر اگرچه قادر است مانع هرگونه بهره برداری فرصت طلبانه از روابط دو کشور شود اما به نظر می رسد تا حدود زیادی در استمرار اختلاف ها و مشکلات جاری میان آنها تاثیر بگذارد. این وضع به ویژه از آن رو حائز اهمیت است که رفتار روسیه گاه این تلقی را نزد ناظران ایجاد می کند که روس ها در روابط خود با ایران و لحاظ مناقشه جاری درباره پرونده هسته یی، به گروکشی مشغولند. این امر در گره باز نشده مربوط به سرنوشت رژیم حقوقی دریای خزر نیز بازتاب دارد.
به این ترتیب منش روس ها در انجام تعهدات دوجانبه شان با ایران، به گونه یی است که تهران در اطمینان از شریکی چون آنان دچار تردید باشد. این احساس آن هنگام نگران کننده می شود که طی ماه های آینده مسکو می تواند نقش موثری را در کند کردن تلاش های بلوک غرب علیه ایران ایفا کند. البته روس ها و به ویژه ولادیمیر پوتین تاکنون مواضعی را درباره پرونده هسته یی ایران بیان داشته اند که مورد تقدیر مقام های ایرانی قرار گرفته است؛ به خصوص اظهارات اخیر رئیس جمهور و دیگر مقام های روس که به وزیران امور خارجه و دفاع امریکا در مسکو اعلام کردند هیچ نشانه یی از ظن تسلیحاتی بودن هدف تکنولوژی هسته یی ایران مشاهده نکرده اند.
همین دیدگاه تاکنون توانسته است مانع مهمی در تلاش متحدان غربی واشنگتن برای اعمال تحریم های بیشتر علیه ایران شود. البته تهران نیز به درستی می داند که مقاومت مسکو در برابر اراده ضدایرانی غرب، بیش از هر چیز مربوط به نگرانی های استراتژیکی است که در بلندمدت اهداف روسیه را به عنوان یکی از قدرت های بزرگ جهانی تهدید می کند. ولی وجود حس مشترک در شناسایی تهدید از سوی ایران و روسیه، بستر مناسبی را در همسویی استراتژیک برای ایستادگی های آینده فراهم می کند اگر دو طرف قادر باشند الگویی از مشارکت مطمئن را به نمایش گذارند.
حضور ولادیمیر پوتین در اجلاس سران کشورهای ساحلی خزر در تهران یکی از اتفاق های نادر در تاریخ دیپلماسی ایران است، حتی اگر در این اجلاس سرنوشت رژیم حقوقی دریای خزر همچنان بلاتکلیف باقی باشد. اولویت برای تهران اکنون خروج از حلقه یی است که می خواهد ایران را در انزوای جهانی قرار داده و هر روز بر دامنه فشارهایش علیه آن بیفزاید. با این حال تهران نمی تواند و نباید به نفع اولویت های کنونی از منافع بلندمدت خود چشم پوشیده یا اجازه بهره برداری های سوداگرانه از وضع موجود را به شریکانش دهد.

جلال خوش چهره

منبع : روزنامه اعتماد