خبر و اطلاع رسانی

انسان، موجودی اجتماعی و متفكر است و همواره مصلحت خویش را در راستای مصالح و قراردادهای اجتماعی جست وجو و ارزیابی می كند. بدیهی است مصلحت جویی انسان در صورتی مفید فایده خواهد بود كه مبتنی بر اطلاع و آگاهی از اوضاع و شرایط جامعه باشد. انسان كنجكاو، در ابتدای خلقت خویش، همواره درصدد كسب آگاهی از محیط زیست و كشف ابهام های عالم پررمز و راز هستی و شناخت همنوعانش بوده است. «شناخت» و «معرفت» آن اندازه مورد نیاز انسان بوده است كه «آدم» نخستین انسان بر روی زمین، خود پیامبر از جانب خداوند برای زمینیان است تا با تكیه بر رسالتش پاسخگوی پرسش های نسل خویش باشد.(۱)
جبرئیل نیز فرشته ای است كه دستورهای الهی را به «پیامبران» ابلاغ می كرده است و هموست كه زكریا را به ولادت یحیی و مریم را به ولادت عیسی بشارت داد و آیات الهی را در قالب «پیام» به انبیای گرامی رسانید تا مژده دهنده و بیم دهنده در میان مردم داوری كنند.(۲) جایگاه و اهمیت «خبر» باعث شده است كه افسانه های اسطوره ای متعددی نیز در این رهگذر ساخته و پرداخته شوند و پیك و قاصدهایی در هیأت فرشته، انسان، حیوان، ابر یا طوفان از سویی به سویی گسیل گردند و حامل الهام ها و آمال و آرزوهای بشر باشند.
در باور ایرانیان قدیم «امشاسپندان» هفت فرشته بودند كه هر یك مظهری از اهورامزدا و پیك های او بر روی زمین بودند و به هر یك از آنها پاسبانی و حفظ قسمتی از عالم سپرده شده تا تحت امر خالق به كار بپردازند.(۳) زال هم با سوزاندن پر سیمرغ، «خبر» گرفتاری های خود را به او می رسانید.(۴) گذشته از جنبه های افسانه ای این قصه ها، دانشمندان و باستان شناسان در تحقیقات خود شواهدی یافته اند كه از حدود ده هزار سال، شیوه فرستادن و گرفتن خبر را تا حدودی روشن می كنند. به اعتقاد باستان شناسان، در دوره «نئولیتیك» شكارچیان به دنبال شكار به نقاط دور دست می رفتند و بر سر راه خود با قبایل برخورد می كردند و در این گیر و دار با آنان به مبادله خبری می پرداختند. در دوره های بعد، پس از رواج كشاورزی و رونق تجارت، بازرگانان ضمن حمل و نقل كالا، نقش رسانه را نیز بر عهده داشتند. در ایران سابقه مبادله خبر بسیار زیاد است و قدیمی ترین مخبران باید شرایط خاصی می داشتند. مثلاً بر روی مهری كه برای «پیام» ساخته شده بود، به فرمان تهمورث كلمه «راستی و درستی» حك شده بود.(۵) «رسانه ها» در ایران قدیم، انواع مختلفی داشتند. یا شعله های آتش بودند كه به منظور رساندن خبری برافروخته می شدند یا اصواتی بودند كه از منادی و نقاره و طبل به گوش خلایق می رسیدند، یا پرندگانی بودند كه پیك شادی و غم می شدند و یا افراد بادپایی بودند كه با استقامت و صبر، كوه و بیابان را در می نوردیدند و نامه ای و خبری و پیامی را از جایی به جای دیگر می بردند. اهمیت پیام رسانی و خبرگیری باعث شده است كه انسان در طول تاریخ، عطش خبرگیری و خبردهی خود را با ساختن اسطوره ها و افسانه ها فرو نشاند. با وجود امكانات مختلف خبررسانی و خبرگیری، انسان همواره به عنوان خبر مهمترین رسانه ها مطرح بود و در طول تاریخ با عنوان ها و مسئولیت های گوناگون به ایفای نقش پرداخته است. فعالیت انسان را در این رهگذر می توان در ۳ بخش عمده مورد بحث قرار داد، به این معنی كه انسان به عنوان یك رسانه یا نقش خبررسانی داشته یا نقش خبرگیری و یا هر دو. در زمره خبررسانان می توان پیك ها و قاصدها و در شمار خبردهان می توان از جاسوسان، سخن چینان نام برد. در دوره های مختلف تاریخی نیز پیك ها از اهمیت و اعتبار فراوانی برخوردار بودند. آنان از بین مردمان پاك نیت و راستگو و توانا برگزیده می شده اند. پیك ها معمولاً راههای طولانی را سواره یا پیاده به سرعت طی می كردند تا پیغام و نامه ها و احكام را به ولایت برسانند. در دوران اسلامی نیز پیك ها اهمیت خود را حفظ كردند و گزارش ها و اخبار مهم را به ولایات می رساندند. معروف است كه نخستین پیك پیاده را در ایران اسلامی معزالدوله دیلمی به كار انداخت تا به وسیله آن هر چه زودتر اخبار بغداد را به برادرش ركن الدوله برساند.(۶) جاسوسی نیز از قدیمی ترین ایام در جوامع بشری رواج داشته است. جاسوس، مأمور مخفی بوده است كه به هر شكل ممكن از توانایی ها، امكانات و وضعیت دشمن اخباری كسب می كرده و به ولی نعمتش می داده است تا او بتواند براساس آنها در مواجهه با دشمن برنامه ریزی كند. در دوران اسلامی هم از جاسوسان و خبرگیران در جنگ ها برای كسب اطلاعات از دشمن، استفاده می شد. حضرت محمد(ص) در آستانه جنگ احد چند تن را برای خبرگیری به سپاه قریش فرستاد. آنان در محلی به نام «ذوالخلیفه» به طور ناشناس، وارد سپاه دشمن شدند و از كناره های احد مخفیانه از دشمن جدا شده، اطلاعات لازم را برای سپاه آوردند. با كسب این اطلاعات، پیامبر مردان خود را به صورت یك سپاه منظم چه از نظر نظامی و چه از نظر روانی در آورد. البته مسلم است كه رسانه ها به موارد یاد شده خلاصه نمی شدند، بلكه هر امكان بالقوه ای می توانست برای آدمیان كنجكاو و تشنه آگاهی یك رسانه باشد. سنگ نگاره هایی كه از قدیم بر كنار شاهراهها باقی مانده اند، رسانه هایی بودند كه خبر پیروزی های پادشاهان را به رهگذران می رساندند، گاه اتفاق می افتاد كه نامه ای را در ظرف میان تهی می گذاشتند و بر روی آب رودخانه رها می كردند و گاه تیری رسانه ای می شد و نامه ای را كه به آن بسته شده بود، به بیرون قلعه و دژ محاصره شده می برد.(۷) آنچه در بالا آمد، نگاهی به سیر تاریخی اخبار بود، اما در جهان كنونی و در دنیای معاصر، كنكاش و بررسی برای شناخت نقش وسایل ارتباط جمعی در چگونگی دستیابی به توسعه، بویژه در كشورهای جهان سوم، مورد اقبال محققان علوم ارتباطات و جامعه شناسی قرار گرفته است. این كه چگونه می توان با بهره گیری از كاركردهای عملی وسایل ارتباطی، رهیافت های توسعه ای را در كشورهای در حال رشد تسهیل كرد و شرایط توسعه آنها را فراهم آورد، محور مجموعه مطالعاتی است كه به طور عمده بعد از جنگ جهانی دوم دنبال شده است. از این رو كارشناسان وسایل ارتباطی به منظور به كارگیری هر چه بهتر این وسایل در مطالعات ارتباطی خود از مفهوم ارتباطات به مفهوم انتقال اخبار و اطلاعات رادر الگوهای نظری خود مورد توجه قرار داده اند. به طوری كه نقش وسایل ارتباط جمعی در انتقال اخبار و اطلاعات و توزیع علم و دانایی در دنیای معاصر، بر كسی پوشیده نیست. با توسعه و گسترش فن آوری ارتباطات، بر اهمیت هر چه بیشتر این نقش افزوده شده است. به گونه ای كه امروزه «جابه جایی اطلاعات» یكی از شاخص های اصلی رشد و توسعه جوامع تلقی می شود و به عقیده برخی صاحبنظران، «جابه جایی قدرت» تابعی از این متغیر به شمار می آید.اما «خبر» كه به طور عام می تواند جزیی از اطلاعات باشد كه در مورد موضوع مشخص و مورد علاقه بخش عمده ای از مردم جمع آوری و پخش شود، یعنی این گونه می توان بیان كرد كه اطلاعات تاریخی از آنجایی كه ویژگی تازه بودن را ندارند، كارهای هنری از آنجایی كه حاوی اطلاعات نیستند، اطلاعات سری دولتی از آنجایی كه برای اطلاع عموم جمع آوری نشده اند، گفت و گوها و رویدادهای خصوصی و روزمره مردم از آنجایی كه با مسائل عموم سروكار ندارند و مورد علاقه همگان نیستند، «خبر» محسوب نمی شوند. خبر معنی آشكاری دارد كه همان معنی لغت نامه ای «پیام» است. ولی در عین حال معانی پوشیده ای است كه به شرایط زمانی و مكانی، نشانه های زبان و استعاره های نهفته در آن و تجارب گیرنده و فرستنده خبر بستگی دارند. داده های عینی خبر به خودی خود فاقد معنی هستند. این گزارش و خبر است كه به آنها معنی می بخشد. خبرنگار در مشاهده رویدادها نمی تواند مانند صفحه حساس عكاسی عمل كند، بلكه رویدادها را از زوایای ذهنیت خود می نگرد. در تهیه خبر علاوه بر انتخاب داده ها، آنها را براساس فرمول ها و قالب های جا افتاده گزارش نویسی به هم ربط می دهد و معنی دار می كند. شاید این فرمول های خبرنویسی، برحسب موضوع از شماره انگشتان دست تجاوز نكنند. جالب تر این است كه این رویداد نیست كه قالب را تعیین می كند، بلكه این قالب است كه داده ها را برمی گزیند و روابط آنها را شكل می بخشد. علاوه بر این، خبر محصول كارسازمان یافته ای است كه سلسله مراتب، ارزش ها و هنجارهای تولیدی خود را دارد. خبر از دنیای واقعی برمی خیزد و بر اساس ارزش ها و هنجارهای فرهنگی و سازمان خبری واقعیت را دگرگون می كند و به صورت روایت و داستان به دنیای واقعی باز می گردد. در این فراگرد(مشاهده، تعبیر، روایت و اشاعه) خبر به ارزش ها و هنجارهایی كه از آنها برخاسته است، حكم طبیعی و عینی می بخشد و در گستره خود، آنها را باز تولید می كند. علی رغم ادعای روشنگری، خبر از آنجا كه باید ساده باشد و در سطح تصورات و ذهنیات مخاطبانش قرار گیرد، و از آنجا كه باید به زبان آنان سخن گوید و از دیدگاه ایشان دارای معنی باشد، نمی تواند فراتر از سطح عمومی مخاطبانش حركت كند در نتیجه خبر به صورت تأیید كننده و توجیه گر باورهای پیش پرداخته مخاطبان عمل می كند. خبر در واقع حكایت است، همچون داستان، قهرمان دارد. ابتدا و انتها، صعود و نزول و اوج داستان پردازی را در بازتاب و بازساخت واقعیات به خدمت می گیرد. خبر صحنه پردازی می كند، از برخوردها و مبارزات قهرمانانش سخن می گوید، هیجان می آفریند و در نهایت، در معنی آشكار و پنهان خود از آن نتیجه اخلاقی می گیرد. خبر با ترسیم انحراف از هنجارها یادآور مستمر و روزانه آنهاست و لاجرم مانند داستان، به قوام و دوام نظام اجتماعی كمك می كند. خبر ضمن اطلاع رسانی باید پرسش ساز هم باشد تا خواننده ترغیب به تعقیب رویداد شود و اندیشه اش نقادانه تر شود. اما خبر دارای ویژگی ها و صفاتی است كه عبارتند از: ۱- تازگی خبر: مهمترین خبر تازگی و نو بودن آن است، زیرا خبر مانند كالای فاسد شدنی است كه اگر عرضه نشود، خریداران خود را از دست می دهد. به همین دلیل، رسانه ها تلاش می كنند تازه ترین اطلاعات مربوط به وقایع جاری روز را كه هنوز در هیچ جا منتشر نشده است، در اختیار مردم بگذارند. با توجه به اهمیتی كه انتشار بلافاصله جریان حوادث و وقایع در جهان امروز كسب كرده است، سرعت در پخش اخبار یك اصل حیاتی شده است. حتی می توان گفت كه اكنون در دنیا هیچ داشته ای از فعالیت های بشری به اندازه كار روزنامه نگاری احتیاج به سرعت ندارد و می گوید: «روزنامه مثل نوزادی است كه در همان روز تولد جان می سپارد.» پس هر اندازه كه فاصله وقوع رویداد و درج آن به عنوان خبر نزدیك تر باشد، خبر تر و تازه تر خواهد بود. برای آن كه مخاطب به سرعت نیاز خبری خود را برطرف كند، باید به سرعت هر چه تمام تر به او خبر داده شود تا ضمن این كه نیاز خبریش را برطرف می كنیم مانع رفتن او به طرف سایر منابع خبری شویم. رسانه هایی كه از تازگی خبری و اطلاعاتی برخوردار نیستند، به بیماری ریزش تیراژ، كه بیماری سرطان رسانه ها به حساب می آید، دچار می شوند. البته باید این نكته را افزود كه خیلی از وقت ها، جنبه هایی از یك خبر كهنه نیز می توانند در شكلی تازه آشكار شوند.(۷)
۲- جالب بودن خبر: در جستجوی اخبار، علاوه بر موضوع نو بودن وقایع، باید جالب بودن آنها را نیز در نظر گرفت. زیرا اگر تنها به نو بودن اخبار توجه شود، مطبوعات ناچار خواهند بود هر روز رویدادهای بی شماری را كه در گوشه و كنار جهان اتفاق می افتد، منعكس كنند. در حالی كه عملاً چنین امری امكان پذیر نیست و فقط تعداد بسیار كمی از آنها منتشر می شود. بدیهی است كه صرف نظر از مشكلات عملی، اخبار تمام رویدادهای اجتماعی نمی تواند برای عموم خوانندگان یا شنوندگان جالب باشد و یكی از هنرهای خاص تهیه كننده خبر، آن است كه با توجه به زمان و مكان، تشخیص دهد كه در موقعیت های گوناگون چه نوع اخباری برای عامه جالب است.
۳- اهمیت خبر: اهمیت اخبار معیار ثابتی ندارد و به تناسب محل انتشار، (پایتخت، مركز استان، شهرستان) نوع رسانه،(رادیو، تلویزیون، مطبوعات) انواع مخاطبان(روشنفكران، دانشجویان، مردم عادی) متفاوت است.
به عنوان مثال اخباری كه در صفحات روزنامه های خبری درج می شود، اغلب برای خوانندگان معمولی جهت مطالعه، اهمیت دارد در صورتی كه همین خوانندگان از تفسیرهای سیاسی و اجتماعی سنگین كه طرف توجه روشنفكران و طبقه تحصیل كرده است، نمی توانند استفاده كنند.
به طور كلی می توان گفت كه تنها با توجه به وضع مخاطبان خبر، اهمیت آن خبر سنجیده می شود. تشخیص اهمیت اخبار، در واقع شناسایی علاقه ها و توقعات خوانندگان یك روزنامه، شنوندگان رادیو و بینندگان تلویزیون است.
۴- صحت خبر: مهمترین خصلت هر خبر، صحت آن است. اگر خبرهای مطبوعات با واقعیت منطبق نباشند و صحیح نوشته نشوند، اعتماد مردم از آنها سلب می شود. بنابر این خبرنگار موقع جستجو و كسب اخبار باید با بی طرفی و واقع بینی به رویدادهای اجتماعی نظر افكند و آنچه را دیده یا شنیده است، به طور عینی و واقعی منعكس سازد و هیچ گاه قبل از اطمینان كامل نسبت به موضوعی درباره آن خبر ننویسد. علاوه بر ویژگی های اصلی فوق، اخبار باید خصلت های دیگری نیز داشته باشند كه به طور مختصر عبارتند از: ۱- جامع و كامل بودن خبر، ۲- مختصر و مفید بودن خبر به دلیل آن كه خوانندگان و شنوندگان در حداقل فرصت بتوانند از آن استفاده كنند، ۳- خبرها باید متنوع و متعدد باشند تا نیازهای مخاطبان را برآورده سازند.
به هر حال آنچه مسلم است این است كه انسان همواره در طول تاریخ نیازمند آن بوده است كه از جهانی كه در آن زندگی می كند و محیطی كه در آن در تكاپوست، كسب آگاهی كند و نیازهای اطلاعاتی خود را، چون دیگر نیازهای زندگی تأمین سازد. امروزه نیز عامه مردم برای كسب آگاهی از محیط اطرافشان و با انگیزه كسب اطلاع از وقایع و حوادث، به رسانه های خبری رو می آورند. بنابر این كارگزاران ارتباطی باید به نقش حساس خویش در این زمینه آگاهی داشته باشند و پیام های ارتباطی مربوط به زمینه های مختلف را به گونه ای تهیه و تدوین كنند كه مخاطبان وسیع آنها تحت تأثیر قرار گیرند. مردم از طریق خبر، نظری به دنیای اطراف خود می كنند. حال این كه كدام یك را نگاه كنند و كدام یك را نگاه نكنند، خود گویای فلسفه و فرهنگ غالب مردم است. خبر به دلیل خاصیت چندجانبه اش مورد توجه عوام و خواص است. اخبار علاوه بر اطلاعاتی كه به مخاطب خود از حوادث و رویدادها می دهد می تواند آنها را نسبت به مسائل مطروحه حساس كند و با تیتر شدن بعضی از موضوعات بحث روز و توجه جامعه را به آن معطوف كند. در جهان معاصر اهمیت و نقش خبر در تأثیرگذاری بر مخاطبان و به طور كلی افراد جامعه تا حدی است كه تعبیراتی چون امپریالیسم خبری به عنوان نوعی سلطه جدید از سوی صاحبان قدرت و دارندگان امكانات عظیم خبری مطرح می شود. در شرایط فعلی كشورهای بزرگ صاحب خبرگزاری های بین المللی بدون حضور در سایر كشورها می توانند بر افكار عمومی و نظرات مردم جوامع دیگر تأثیر گذارند، كشورهای بزرگ بدون آن كه به اعمال كوچك ترین فشار دیپلماتیك یا صرف كمترین هزینه اضافی نیازمند باشند می توانند در نحوه تحلیل مردم بر افكار عمومی مخاطبان اعمال نفوذ كنند و از این راه بر سایرین اثر بگذارند. با توجه به اهمیت و جایگاه حساس خبر نزد عموم مردم جهان، امروزه قدرت های بزرگ جهانی داشتن خبرگزاری های عظیم و پیشرفته ترین دستگاه های خبری برای كنترل به موقع اخبار جهانی و هدایت خبرهای منتشره را از لوازم حتمی سیادت و نفوذ خود می دانند.
* منابع مقاله در روزنامه موجود است.
بهاره نصیری

منبع : روزنامه همشهری