کارنامه مهندس مهدی بازرگان

مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ در تهران متولد شد. پدرش حاج عباسقلی بازرگان (تبریزی) از تجار دیندار، روشنفکر و سرشناس زمان خود بود. او تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و متوسطه را در دارالمعلمین مرکزی به پایان رسانید و در سال ۱۳۰۶ جزء اولین گروه محصلین ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. بازرگان پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری کشور فرانسه، از بین دانشجویان اعزامی، اولین ایرانی بود که وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و مورد تشویق وزیر فرهنگ وقت قرار گرفت. در سال ۱۳۱۳ پس از هفت سال تحصیل در فرانسه به کشور بازگشت و به خدمت نظام وظیفه رفت. از تاسیس دانشگاه تهران بیش از دو سال نگذشته بود که در سال ۱۳۱۵ به عنوان اولین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد.
او به زودی شایستگی خود را نشان داد و دو دوره متوالی ریاست دانشکده فنی را بر عهده گرفت. در سال ۱۳۳۰، توسط مرحوم دکتر مصدق به ریاست هیات مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران انتخاب شد و با حمایت مردم موفق به خلع ید از انگلیسی ها و با همت متخصصان ایرانی موفق به راه اندازی و اداره صنایع عظیم نفت شد. در سال ۱۳۳۱ مسوول احداث شبکه لوله کشی آب تهران شد و آن را به ثمر رساند. پس از کودتای ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، به دلیل اعتراض مکتوب علیه انتخابات غیرقانونی مجلس شورای ملی، در بهمن ۱۳۳۲ از خدمات دولتی و استادی دانشگاه برکنار شد، همزمان وی به جریان نهضت مقاومت ملی پیوست و در اعتراض به حکومت کودتا با یاران خود فعال شد. از این زمان او رسماً وارد گود سیاست شده و از دانشگاه به زندان راه یافت.
پس از کشف چاپخانه مخفی این نهضت، به مدت هشت ماه توسط لشگر دو زرهی ارتش زندانی شد و در همین زندان بود که کتاب «عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان» را به رشته تحریر درآورد. بازرگان در تشکیل جبهه ملی دوم و مبارزات سیاسی فعالیتی موثر داشت و در بهار سال ۱۳۴۰ همراه با آیت الله طالقانی و دکتر سحابی «نهضت آزادی ایران» را پایه گذاری کرد و به نهضت مقاومت ملی نیرویی دوباره داد و نیروهای ملی و مذهبی را در این جمعیت سازمان و توانایی بخشید. او در این سال ها ضمن فعالیت سیاسی همواره فعالیت های دینی و تبلیغی خود را با رویکرد نواندیشی دینی در محافل دانشجویی و مردمی ادامه داد. تلاش او براین بود که چهره راستین اسلام را از خرافات و پیرایه ها جدا کرده و به نسل جوان بشناساند. در سال ۱۳۴۰ به همراه آیت الله طالقانی و دکترسحابی جریان نهضت آزادی را راه اندازی کرد. حرکت و فعالیت شتابان این جمعیت در آستانه انقلاب شاهی، مهندس بازرگان را به همراه سایر بنیانگذاران نهضت آزادی ایران راهی زندان کرد و پس از محاکمه یی طولانی در سال ۱۳۴۲ توسط ارتش شاهی به ۱۰ سال زندان محکوم شد و در اوایل آبان ۱۳۴۴ به علت اعتصاب در زندان، همراه با ۱۷ تن از یاران به دژ (زندان) برازجان تبعید شد. در آبان ۱۳۴۶ پس از تحمل پنج سال اسارت آزاد شد. مهندس بازرگان در طول اسارت به مناسبت های مختلف سخنرانی داشت و به تحقیق و تالیف پرداخت که حاصل آن دو مقدمه بر کتاب، تلخیص یک کتاب، ارائه هفت مقاله و ۱۱ جلد کتاب علمی و تحقیقی شامل تبلیغ پیغمبر، سازگاری ایرانی، نهضت آزادی هند، بعثت و ایدئولوژی، آموزش قرآن (۱) و (۲) و (۳)، باد و باران در قرآن، پدیده های جوی و سیر تحول قرآن (۱) و (۲) هستند.
فعالیت های دینی بازرگان، همیشه بر فعالیت های سیاسی او مقدم بود. از اوان تدریس در دانشگاه، با دانشجویان محشور بود و با آنان در تاسیس انجمن اسلامی دانشجویان و سپس در انجمن اسلامی معلمان و بعدها در تشکیل انجمن های اسلامی مهندسین و پزشکان مشارکت داشت. اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد و با ایراد سخنرانی های متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی، خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر می کرد و در برابر تبلیغات ضد دین حزب توده و جریان های تجددزده و دین ستیز، نقشی موثر داشت و پشتوانه علمی و معنوی جوانان دین مدار بود. بازرگان اولین تالیف دینی خود را با عنوان «نماز» بین سال های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ برای جوانان نوشت و با هزینه شخصی به چاپ رسانید. نسخه یی از چاپ پنجم آن (اسفند ۱۳۲۲) در دست است. از دیگر آثار دینی او «مذهب در اروپا»، «مطهرات در اسلام»، «کار در اسلام»، «راه طی شده»، «اختیار» و «پراگماتیسم در اسلام» در دهه ۱۳۲۰ و «از خداپرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» در سه جلد در دهه ۱۳۳۰ است. از زنده یاد مهندس بازرگان بیش از ۱۰۰ اثر مذهبی و ۱۶ اثر قرآنی بر جای مانده است.
بازرگان از نظر علمی و فنی نیز فعال بود و پس از شهریور ۱۳۲۰ از بانیان تاسیس «کانون مهندسین» بود. در دومین سال تاسیس کانون مهندسین، اولین اعتصاب صنفی مهندسین به بار نشست و تحولی عمیق در ارجاع مسوولیت و میدان فعالیت به متخصصان به وجود آورد و راه اصلاحات باز شد. واگذاری مسوولیت ادارات و کارخانجات به تحصیلکرده ها و مهندسان و حق داشتن دو نماینده منتخب از هر دانشکده در شورای دانشگاه، از دستاوردهای این اعتصاب صنفی است. او در پایه گذاری و انتشار مجله «صنعت» نقشی اساسی داشت و با انجام کارهای تحقیقاتی و انتشار نتایج آن در قالب مقالات و کتاب های علمی از خود دستاوردهای ارزنده یی به یادگار گذاشته است؛ در وصف صنعت (۱۳۱۵)، زندان هارون یا آتشکده ساسانی (۱۳۲۳)، دیاگرام عمومی برای گازها و هوای مرطوب (۱۳۲۳)، سازمان مسافربری شهرستان تهران (۱۳۲۳)، صفحه محاسبه (۱۳۲۳)، ترمودینامیک صنعتی (۱) و (۲) (۱۳۲۳)، تعیین شرایط هوای مطبوع (۱۳۲۶)، آینه صنعت در ایران (۱۳۲۸)، خشک کردن هوا بدون ماشین مبرد (۱۳۲۹)، مهندس خارجی (۱۳۳۴) و بسازیم یا برایمان بسازند (۱۳۳۵)، باد و باران در قرآن (۱۳۴۳)، پدیده های جوی (۱۳۴۳)، سیر تحول قرآن (۱) و (۲) (۱۳۴۴)، بررسی نظریه اریک فروم (۱۳۵۵) و علمی بودن مارکسیسم (۱۳۵۶) از آثار علمی و فنی فعالیت های مذکور است.
فعالیت های اجتماعی و سیاسی مهندس بازرگان بسیار چشمگیر و به مناسبت های مختلف در جمع دانشجویان یا در محافل مذهبی و سیاسی به صورت سخنرانی ارائه شده و سپس تکمیل و توسعه یافته و به صورت رساله و کتاب منتشر شده است که حاصل آن بیش از ۷۰ اثر اجتماعی و ۱۶۰ اثر سیاسی است.
بازرگان پس از آزادی از زندان به فعالیت های علمی، اجتماعی و دینی خود بازگشت و همت خود را بر اساس ایده یی که در سال ۱۳۳۶ در کتاب «احتیاج روز» بر آن انگشت گذاشته بود، صرف رونق بخشیدن به اجتماعات آرمانی، انجمن های اسلامی و تشکل های صنفی و صنعتی کرد. او در سال ۱۳۵۶ در تشکیل «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» نقش موثری ایفا کرد و در ائتلاف نیروها و سمت دهی به مبارزات مردمی علیه رژیم ستمشاهی، سهمی بسزا داشت.
در آستانه انقلاب او تنها کسی بود که همگان بر انتخابش در پست نخست وزیری دولت انقلاب اجماع داشتند.
در ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ قبل از پیروزی انقلاب به عنوان نخست وزیر برگزیده شد، اعتصابات صنعت نفت را سامان بخشید و دولت موقت انقلاب را تشکیل داد و به مدت ۹ ماه، سکان کشتی توفان زده دولت را در دست گرفت و هر چه در توان داشت در برقراری نظم و اجرای قانون و ایجاد آرامش به کار بست ولی در مقابل نیروهای تندرو و معاند استعفا را برگزید و از فعالیت در دولت کناره گرفت ولی آرام ننشست و در اولین انتخابات مجلس، با آرای بسیار بالایی به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در فراکسیون اقلیت مجلس همراه با سایر نمایندگان همفکر، به نقد روند انقلاب و مسوولان پرداخت و آفات و انحرافات آن روز جامعه را، هر طور که توانست به تصویر کشید. بازرگان در خارج از مجلس نیز از طریق «نهضت آزادی ایران» فعالیت سیاسی داشت و با درج مقاله و سخنرانی در محافل اجتماعی و ارسال نامه های سرگشاده به مسوولان، همواره در ایفای وظیفه امر به معروف و نهی از منکر و دفاع از مرزهای آزادی، مدارا و ارزش های اخلاقی سختکوش و خستگی ناپذیر می نمود. مهندس بازرگان سرانجام وقتی در آخر دی ماه ۱۳۷۳ ایران را به قصد معالجه ترک گفته بود، در نیمه راه، بنا بر مشیت الهی، چشم از جهان فرو بست در حالی که میراثی عظیم با بیش از ۳۵۰ کتاب، مقاله و سخنرانی و شاگردان و شیفتگان بسیار از خود بر جای گذاشت. یادش گرامی و راهش پررهرو باد.

منبع : روزنامه اعتماد