معماری اطلاعات

● چكیده:
انتظارات ونیازهای كاربران با توجه به میزان دسترسی آنها به اطلاعات به طوراساسی تغییریافته؛ واین خود سبب قطع ارتباط میان چگونگی استفاده كاربران ازوب سایتهای كتابخانه ای و چگونگی طراحی آنها شده است. دراین میان نقش معماری اطلاعات به عنوان وسیله ای جهت برنامه ریزی ، سازماندهی وتوسعه كاربرد فناوری اطلاعات بسیاربرجسته است. دراین مقاله برآنیم تا ضمن ارائه تاریخچه وتعریفی جامع از "معماری اطلاعات" ، ابعاد وجنبه های مختلف وهمچنین اصول راهبردی آن را مورد بحث وبررسی قراردهیم. به علاوه دوشیوه مطرح درمعماری اطلاعات ارائه شده ودرادامه چگونگی ایجاد یك معماری موثراطلاعات به بحث گذاشته می شود.
● مقدمه:
به جرات می توان گفت كه درتاریخ حیات بشر، هیچگاه به اندازه عصرحاضر- عصری كه ما درآن زندگی می كنیم- ابداعات واختراعات گوناگون ثبت وضبط نشده است. انسان هزاره سوم با سرعتی وصف ناپذیربه سمت كشف مجهولات حركت می كند؛ وبه تعبیری اگرانسان گذشته یك اختراع واكتشاف را طی نسلهای متمادی با خود همراه می دید، انسان امروزی چندین وچند اختراع و نوآوری را درعصرخود تجربه می كند.
این حقیقت انكارناپذیر، دانشمندان علوم مختلف را برآن داشت تا عصرما را " عصر انفجاراطلاعات" نام گذارند؛ نامی كه می رود تا به تدریج با ظهورپدیده هایی چون " دنیای مجازی" و... دچارتغییرات اساسی گردد.
باید پذیرفت كه دردنیای " دهكده گونه" ی امروزما " اطلاعات" نقش بنیادین را برعهده دارد. هیچ نهاد، سازمان،جامعه ودولتی یافت نمی شود كه حتی درجزئی ترین امورخود نیزازدسترسی به " اطلاعات" بی بهره باشد. دراین میان نیازبه تعیین روش، چارچوب ومجموعه ای ازخط مشی ها جهت سازماندهی، كدگذاری و انتقال اطلاعات ضروری به نظرمی رسد؛ باید اصولی طراحی نمود كه به كاربران اجازه شناخت، جستجو واستفاده ازاطلاعات را دركوتاه ترین زمان ممكن بدهد؛ امری كه درچارچوب نظریات "معماری اطلاعات" تبلورمی یابد. به تعبیری می توان گفت كه فناوری های جدید اطلاعاتی هنوزازگرد راه نرسیده ، كهنه می شوند وسازمان ها برای مجهزنگاه داشتن خود به آخرین فناوری ها، ناگزیربه طورمستمر هزینه های هنگفتی متحمل می شوند تا بتوانند نیازهای مخاطبشان را پاسخگوباشند.
این مقاله به بررسی نقش وجایگاه معماری اطلاعات درعصرحاضرمی پردازد. ارائه تاریخچه تكامل معماری اطلاعات، اصول مطرح درآن وچگونگی ایجاد یك معماری موثراطلاعات ازدیگرمباحثی است كه به آنها خواهیم پرداخت. درادامه به شیوه های مطرح درمعماری اطلاعات وگروههای دخیل درطراحی و اشاعه معماری اطلاعات نیزاشاره خواهیم نمود.
● تاریخچه:
اصطلاح " معماری اطلاعات" برای نخستین بار درسال ۱۹۷۵ توسط Richard Saul Wurman مطرح گردید. وی دررشته مهندسی معماری تحصیل كرده بود اما به موضوع چگونگی جمع آوری اطلاعات، سازماندهی آنها ونمایش صورت های مختلف آن علاقمند شد. تعریفی كه او از معماری اطلاعات ارائه داد چنین بود:" سازماندهی الگوها درقالب داده ها، وارائه این داده ها به صورتی واضح ودرعین حال پیچیده!"
این اصطلاح تا سال ۱۹۹۶ مسكوت ماند تا اینكه توسط دونفرازمحققان علوم كتابداری واطلاع رسانی به نامهای Peter Morville وLou Rosenfeld مدیران شركت Argus Associate كه دردانشكده كتابداری واطلاع رسانی دانشگاه می شی گان تدریس می كردند، مجددا مطرح گردید. این دوازاصطلاح معماری اطلاعات جهت تبیین مفهوم فعالیتی كه برای ساختارمند كردن وب سایت ها واینترانت ها مورد استفاده قرارمی گرفت ، بهره بردند.
درهمین سال(۱۹۹۶) دركنگره ایالات متحده قانونی به تصویب رسید كه به قانون" كلینگر- كوهن" معروف شد. مطابق این قانون، همه وزارتخانه ها وسازمان های فدرال آمریكا ملزم شدند معماری IT خود را تنظیم نمایند. مسئولیت تدوین، اصلاح واجرای معماری IT درهرسازمان مطابق این قانون برعهده مدیرارشد اطلاعاتی(CIO) بود.
● تبیین مفاهیم معماری اطلاعات:
اصطلاح" معماری اطلاعات" درسال های اخیربه عنوان واژه ای تازه درطراحی نظام های اطلاعاتی و طراحی وب راه یافته؛ اما هنوزهم متخصصین درارائه تعریفی واحدازآن مشكل دارند. Martin White معماری اطلاعات را همچون اطلاع رسانی مجموعه ای ازابزارها و روش ها می داند كه توسط متخصصین درمقیاسی وسیع برای حل مشكلات مدیریت اطلاعات استفاده می شود. Iain Barker درتعریف معماری اطلاعات می گوید:" معماری اطلاعات اصطلاحی است جهت توصیف ساختاریك سیستم؛ یعنی شیوه ای كه درآن اطلاعات سازماندهی، كدگذاری ومنتقل می شوند." دراین تعریف معماری اطلاعات به مثابه یك سیستم فرض شده كه دارای ورودی و خروجی هایی است، با سیستم های دیگردرتعامل است وهدف خاصی را دنبال می كند. D.Grant Campell درتشریح این اصطلاح می گوید:" معماری اطلاعات شباهت بسیاركمی با موضوعات دارای رویكرد ذهنی دارد، وبیشترشبیه به رویكردهای فلسفی مثل پدیده شناسی وساختارگرایی است." قانون كلینگر- كوهن تصریح می دارد كه معماری اطلاعات چارچوبی یكپارچه برای ارتقاء یا نگهداری فناوری موجود وكسب فناوری اطلاعاتی جدید جهت نیل به اهداف راهبردی سازمان و مدیریت منابع آن فراهم می نماید.
هرتعریفی را كه ازمعماری اطلاعات ارائه كنیم، باید بپذیریم كه رویكرد معماری دربرنامه ریزی و توسعه فناوری اطلاعات دریك سازمان، نهاد ویا دولت نقشی اساسی دارد. می توان چنین گفت كه معماری اطلاعات قادراست با سازماندهی اصولی اطلاعات به كاربران اجازه شناخت، جستجو واستفاده ازاطلاعات را بدهد.
درحقیقت همان طوركه معماری یك ساختمان دربرگیرنده زیرساخت های اساسی برای پی ریزی بنا است، معماری اطلاعات نیزبرای سازماندهی، دسترس پذیری وهمچنین درك و شناخت اطلاعات نیاز به تدوین زیرساخت دارد.
به بیانی ساده، كارمعماری اطلاعات، فهم پذیرنمودن اطلاعات است.
امروزه لفظ معماری اطلاعات اغلب به امرسازماندهی اطلاعات درتارجهانگستر(www) اطلاق می شود.
Gillian Davis خاطرنشان می سازد كه علیرغم اینكه Morville وRosenfeld هردو كتابداربودند اما هیچگاه به این موضوع نیندیشیدند كه كتابداران می توانند بهترین قشردرامرمعماری اطلاعات باشند.
می توان به نوعی چنین ادعا نمود كه پیش داشته ها و آموزش های ارائه شده دردوره كارشناسی كتابداری نیست كه شما را برای انجام كارآماده می سازد، بلكه آنچه سبب پیشرفت تان دراین حرفه می گردد، نوع رویكرد ونگرش شما، توانایی تان جهت ابداع ونوآوری، وعلاقه شما جهت استفاده ازمهارتهایتان درمسیرهای جدید است: كتابداران دارای افقهای دید وسیع ( كه اخیرا Cybrarians نام گرفته اند ) دریافته اند كه قادرند مهارت ها و تخصص هایشان را درزمینه های جدیدی كه با دسترسی به منابع اطلاعاتی چاپی كاملا متفاوت است( نگرش سنتی)، بكاربرند. با چنین نگرشی كتابداری به رشته ای تبدیل می گردد كه درپی كسب مهارت درزمینه معماری اطلاعات خواهد بود.
امروزه اغلب مهارتهای معماری اطلاعات نیازمند مهارت بالای تكنولوژیكی است و كتابدارانی كه از مدارس ودانشكده های جدید كتابداری واطلاع رسانی فارغ التحصیل می گردند بایستی توانایی بالایی دركار با اینترنت ، طراحی پایگاههای اطلاعاتی وHTML داشته باشند.
● معماری اطلاعات و وب:
دردنیای معاصر،" وب" به یكی ازكارآمدترین ابزارهای جستجو و دسترسی كاربران به اطلاعات در كتابخانه های دانشگاهی تبدیل گشته است. پذیرش سریع فناوریهای مربوط به " وب" مدیون حضورهمه جانبه مرورگران وب است. همزمان با رشد چشمگیرو گسترده دامنه خدمات قابل دسترسی ازطریق وب سایت ها دركتابخانه ها (به ویژه كتابخانه های دانشگاهی) ، نیازبه میانجی های طراحی شده" كاربر- مدار" به منظور پشتیبانی ازجستجوی اطلاعات كاربران ودسترسی به نیازهای اطلاعاتی شان بیش ازپیش احساس می گردد؛ علاوه براین زیربناهای فنی وب سایت ها بایستی به صورتی منطقی با فعالیت كاربران انطباق یافته باشد.
كتابخانه ها وظیفه دارند قدرت فزاینده سیستم های اطلاعاتی ساختارمند را كه مدتها به عنوان جزئی از كتابخانه ها مطرح بوده اند ، مهاركرده واین سیستم ها را دركانال های جدیدی كه تامین كننده نیازها و اهداف كاربران باشد، به كاربرند. قسمتی ازاین چالش به وسیله توسعه سیستم های جدید واستانداردهای فنی پاسخ داده می شود، اما اینها بخش كوچكی ازمساله هستند. بخش مهم وعمده این مساله مربوط به ایجاد و راه اندازی وب سایت ها به عنوان ابزاری توانمند برای امروزی كردن سیستم هایی است كه مفاهیم وخدمات موجود را جهت انطباق با نیازها وانتظارات كاربران پشتیبانی می كند. مطرح شدن مفهوم " معماری اطلاعات" سازوكارهای سیستم را ازنقطه نظركاربرتوصیف می كند اما به اعتقادBrake وMaloney مكانیسمی جهت یكپارچه سازی مفهومی كاركردها ومضامین موجود یا شكل دهی سازوكارهای لازم به منظورامروزی كردن وهماهنگ ساختن معماری سیستم جاری با سیستم جدید ارائه نمی دهد.
Wodtke معتقداست:" كارمعماری اطلاعات آن است كه خط مشی معینی ارائه نماید تا آنكه بدانیم چگونه وب سایت ها را سازماندهی نماییم تا نیازكاربران به بهترین وجه ممكن تامین گردد."
باید به این نكته توجه داشت كه معماری اطلاعات مترادف با طراحی وب سایت نیست، اما پایه ای مفهومی ازآنچه امرطراحی برآن استوارگردیده را شامل می شود. درواقع ، " طراحی وب سایت" به منظورارتقاء سطح معماری اطلاعات، ابزاروامكانات خود را( ازقبیل قابلیت های گرافیكی ونمایشی) برای همگونی با نیازهای كاربران دراختیارمعماری اطلاعات قرارمی دهد.
بدیهی است وب سایت های كتابخانه ای باید دستخوش تغییرات اساسی گردند تا اینكه به نیازهای كاربران پاسخ مناسب دهند. به دلیل آنكه این وب سایت ها با وب سایت های معمولی تقریبا مشابه به نظرمی رسند، باید تدبیری اتخاذ نمود كه رویكردهای معماری اطلاعات بتواند به شایسته ترین وجه ممكن پاسخگوی این نیازها باشد.
پیش فرضی نانوشته وجود دارد كه تصریح می دارد اطلاعات به وسیله منابع خارج ازمحیط كتابخانه هم توسط معماران اطلاعات تهیه می شود. معماری اطلاعات اصولی را پیشنهاد می نماید كه وضعیت های مختلف كاربررا از زمان دسترسی نخست وی به وب سایت تا هنگام تكمیل شدن وپایان یافتن جستجو در برمی گیرد.● اصول راهبردی معماری اطلاعات:
▪ بهینه سازی بودجه سازمانی از طریق برنامه ریزی و هماهنگی منابع مدیریت اطلاعات بین برنامه ها، بخش ها و ادارات مختلف؛
▪ تسهیل تصمیم گیری مناسب ازطریق تامین اطلاعات كارآمد؛
▪ پاسخگویی سریع به نیازهای اطلاعاتی از طریق ساماندهی پایگاهها و سیستم های اطلاعاتی با هدف تامین حداكثردسترس پذیری، تغییر و ارائه گزارش؛
▪ حل مسائل سازمانی با راه حلهای سازمانی ازطریق یه حداقل رساندن افزونگی و دوباره كاریهای اطلاعاتی ؛
▪ بهینه سازی سرمایه گذاری سازمانی درIT ازطریق تدوین برنامه ها و معماری جامع فناوری اطلاعات
▪ مدیریت صحیح و كارآمد پروژه های فناوری اطلاعات؛
▪ پاسخگویی به شرایط درحال تغییر.
● چگونگی ایجاد یك معماری اطلاعات موثر:
Rosenfeld وMorville درمقاله ای تحت عنوان" معماری اطلاعات برای تارجهانگستر" هدف ازمعماری اطلاعات را چنین تبیین نمودند:
▪ تلفیق طرحهای سازماندهی، كدگذاری وانتقال اطلاعات ازطریق سیستم های اطلاعاتی
▪ طراحی ساختاری فضاهای اطلاعاتی به منظورتسهیل جستجو ودسترسی مستقیم به مدرك
▪ دانش وهنرطراحی ورده بندی وب سایت ها واینترانت ها جهت یاری رساندن به افراد برای یافتن اطلاعات مورد نیاز
▪ تعیین روش ومجموعه ای ازخط مشی ها با تاكید برطراحی ومعماری اصول فوق با توجه به چشم انداز دیجیتالی شدن
رایج ترین مساله مرتبط با معماری اطلاعات، ساختارسازمانی تقلیدی درآن هاست. با وجودآنكه ممكن است این موضوع طبیعی به نظربرسد، اما افراد به هنگام یافتن اطلاعات مورد نیازشان واستفاده از این سیستم ها (حتی اینترانت) به ساختارسازمانی آنها توجه نمی كنند.
برای ایجاد یك معماری اطلاعات موثرباید مولفه هایی چون زمینه اطلاعات و محیط اطلاعاتی، محتوای اطلاعات ، ونیازهای مختلف افرادی را كه به جستجوی اطلاعات می پردازند، به خوبی شناخت. معماری اطلاعات موثردارای چنین نموداری است:
● زمینه ومحیط اطلاعاتی:
شامل شناخت اهداف كاری سازمان همچون اهداف سیاسی، فرهنگی، تكنولوژیكی ومنابعی است كه پیش ازتوسعه معماری اطلاعات بایستی مد نظرقرار گیرد. این شناخت ازراههای زیرحاصل می گردد:
▪ مطالعه مدارك موجود
▪ گزارش هیات ها ، نمودارهای (چارت ها) سازمانی، وپژوهشهای پیشین
▪ مذاكرات افراد ذینفع وسیاستگذار
● محتوای اطلاعات:
موثرترین روش برای شناخت اندازه وكیفیت محتوای اطلاعاتی منابع ، استفاده از "سیاهه مندرجات" است. این سیاهه تمام مندرجات ومحتوای پیشنهادی برای سیستم را مشخص می نماید؛ مانند اینكه مدرك مورد جستجوكجاست، متعلق به چه شخص یا سازمانی است، وروابط میان مندرجات آن چگونه است؟
به علاوه این سیاهه به فرآیند انتقال اطلاعات ومحتوا میان سسیستم های قدیم وجدید یاری می رساند.
● نیازهای كاربران:
معماری اطلاعات موثربایستی انعكاس دهنده طرزفكركاربران درمورد زمینه موضوعی مربوطه باشد. تكنیك های جدید جهت جذب مخاطب(كاربر) برای ایجاد معماری اطلاعات بدین صورت است:
▪ دسته بندی كارتها:
این تكنیك شامل مجموعه ای ازكارت های دسته بندی شده مربوط به كاربران است كه هریك با بخشی ازمندرجات یا كاركردهای معماری اطلاعات ارتباط می یابد.
▪ ارزیابی رده بندی كارت محور:
این بخش درواقع تكنیكی است جهت آزمایش معماری اطلاعات پیش ازآنكه عملا وارد بحث اجرایی گردد. دراین روش هرسطح از معماری اطلاعات را روی كارت بزرگی نوشته وسپس مجموعه عملیات مربوط به جستجوی اطلاعات را درمورد هرشخص با استفاده ازاین معماری طراحی می كنند.
دو رویكرد عمده در تبیین معماری اطلاعات عبارتند از:
▪ معماری اطلاعات ازبالا به پایین:
دربرگیرنده شناخت گسترده ازاستراتژی های موضوعی ونیازهای كاربران پیش ازتعیین ساختارسطح بالای وب سایت است كه نهایتا به تبیین روابط جزئی میان مندرجات می انجامد.
▪ معماری اطلاعات ازپایین به بالا:
دربرگیرنده شناخت روابط جزئی میان مندرجات،ایجاد وطراحی صفحات نمایش به منظور نشان دادن چگونگی پشتیبانی سیستم از نیازهای خاص كاربران وسپس مورد توجه قراردادن ساختار سطوح بالاتر ، جهت پاسخگویی به این نیازهاست.
▪ مراحل ایجاد معماری اطلاعات موثر:
▪ شناخت نیازمندی های كاری ومحیطی ومحتوای پیشنهادشده برای سیستم
▪ هدایت وارسال كارت های دسته بندی شده با نوجه به تعدادكاربران
▪ ارزیابی خروجی كارت های دسته بندی شده
▪ توسعه طرح معماری اطلاعات(برای مثال گروه بندی وسلسله مراتبی كردن اطلاعات)
▪ ارزیابی طرح معماری اطلاعات با استفاده از تكنیك ارزیابی رده بندی كارت محور
باید خاطرنشان ساخت كه امروزه كمپانی ها وسازمان های فراوانی به اهمیت معماری اطلاعات پی برده اند و درهمین راستا " معماران اطلاعات" را به استخدام خود درآورده اند. این معماران به گروههای زیر تقسیم میشوند:
ـ مدیران وطراحان اینترانت
ـ مدیران وطراحان وب سایت
ـ طراحان رسانه های تصویری
ـ برنامه نویسان
ـ كتابداران و اطلاع رسانان
ـ محققان فنی
ـ سایرافرادی كه به نوعی درطراحی سیستم های اطلاعاتی نقش دارند
● نتیجه گیری:
ایده اصلی معماری اطلاعات انعكاس دهنده نیازی اساسی جهت اعمال ساختار مدیریتی بهتر درقبال توسعه سیستم هاست. امروزه، با بسط و گسترش هرچه بیشتركانال های ارتباطی میان سیستم ها ازیك سو وافزایش حجم مبادله اطلاعات دراینترانت های همبسته واینترنت، مفهوم معماری اطلاعات بیش از پیش مطرح گردیده است. مطالعات جاری توسط معماران اطلاعات نشان می دهد كه برای انطباق یافتن اطلاعات با نیازهای امروزی كاربران سه راه عمده وجود دارد.
نخستین ومهمترین آنها، توجه ویژه به مقوله " اطلاعات" با درنظرگرفتن فناوریها است كه دراین رابطه تاكید بركاربرد وارزش محتوای اطلاعات به عنوان عاملی رقابتی مطرح است. تاكید صرف برروی فناوری مانند تهیه كردن غذا به وسیله ابزار ولوازم موجود درآشپزخانه بدون توجه به كیفیت مواد غذایی به كاررفته درآن است. بنابراین، اولویت نخست ما برای انطباق با نیازهای كاربران ، شناخت اصول اطلاعات واندازه و حجم آن است. واژه" اندازه" حكایت ازفاكتورهایی كلیدی دارد كه می بایست درمعماری اطلاعات بدان ها توجه نمود. می توان گفت بخشی ازاین فاكتورها با درك اصول راهبردی معماری اطلاعات محقق خواهند شد.
دومین آنها آن است كه كاربران ومعماران اطلاعات نیاز به شناخت و درك كاربردهای اطلاعات به منظور سیطره یافتن برآن را دارند. چنین شناختی باید به مراتب عمیق تر از ارائه تعاریف ساده وسطحی درباره اطلاعات باشد. شناخت هرچه بهتر اطلاعات وكاربردهای آن، ما را دركنترل نمودن حجم عظیم داده ها و اطلاعات كمك كرده و شانس كاربررا دردسترسی به اطلاعات مورد نیاز افزایش می دهد.
ونهایتا، سومین مورد استفاده كاربران ومعماران ازشاخص هایی برای اندازه گیری وسنجش ارزش اطلاعات است كه بازخورد آنها می تواند درمعماری اطلاعات ، ابزارهای مدیریتی وارتباطات محتوایی اثرگذارباشد.
تكامل معماری اطلاعات مرهون سه دوره مختلف است:
نسل اول معماری ها كه دردهه ۱۹۸۰ برای توسعه كاربردهای اطلاعاتی خوداتكا مطرح شد؛
نسل دوم معماری ها كه با وام گیری ازاصول اقتصادی وسرمایه گذاری كاربردهای چندگانه ای را برای اطلاعات مطرح ساخت؛
ونسل سوم معماری ها ( نسل جاری) كه به جای تاكید برروی فناوری براطلاعات تاكید می كند.
سازمانهای جدید به معماری اطلاعات وفناوریهای پیشرفته به طورتوامان نیاز دارند تا از این رهگذر برتریهای اقتصادی را از طریق ارتباطات وكاربرد اطلاعات – چه ازلحاظ تولیدی وچه ازلحاظ سودآوری- به نفع خود تمام كنند.

رضا بصیریان جهرمی
(دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران)
ناظر: مهندس نادر نقشینه
فهرست منابع :
۱- Barker, Iain. “ What is Information Architecture?”. KM. April ۲۰۰۵.
۲- Davis, Gillian. “ Information Architecture and Librarianship”. ۲۰۰۵. Available: http://www.suite۱۰۱.com .
۳- Evernden, Roger ; Evernden, Elaine. “ Third Generation Information Architecture”. Communications of the ACM. March ۲۰۰۳. Vol.۴۶. No.۳. PP.۹۵-۹۹.
۴- Maloney, Krisellen ; Brake, Paul. “ Beyond Information Architecture: A System Integration Approach to Web-site Design”.Information Technology and Libraries. December ۲۰۰۴. PP.۱۴۵-۱۵۲.
۵- Surla, Stacy Merrill. “ Information Architecture:Inquiry and Application”. Bulletin of the American Society for Information Science and Technology. August/September ۲۰۰۶. PP.۵-۶.
۶- White, Martin. “ Information Architecture”. The Electronic Library. ۲۰۰۴. Vol.۲۲. No.۳. PP.۲۱۸-۲۱۹.

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران