آمار ۸۵ سال پیش کنسولگری ایران در بصره از جمعیت شیعیان عراق

گزارش زیر تحت عنوان «احصائیه کنسولگری ایران در بصره از جمعیت شیعیان و اتباع ایرانی عراق در سالهای ۱۳۰۲ و ۱۳۰۱ شمسی» از مرکز اسناد تاریخی وزارت امور خارجه برگرفته شده است.
● ۲۵ عقرب ۱۳۰۲
«جمعت کلیتاً» بین‌النهرین به موجب احصائیه ۱۹۲۰، (۲۸۴۹۲۸۲) نفر است. بین‌النهرین به سیزده لواء، بیست و نه قضاء و هفتاد و سه ناحیه تقسیم می‌شود. (غیر از لواءسلیمانیه) به این طریق:
▪ اول: لواء‌بغداد:
دارای دو قضاءمهم سامراء و کاظمیه است و شش ناحیه اعظمیه‌، کراده، تکریت‌،بلد، محمودیه،‌و ابوغریب. جمعیت شهر بغداد ۲۵۰۰۰۰ نفر است.از این جمله ۵۴۰۰۰ نفر شیعه است. جمعیت لواء بغداد ۳۳۰۷۹۰ نفر است که ۶۸۲۱۵ نفر آن شیعه می‌باشد. غیر از مرکز جنرال قنسولگری بغداد، دولت علیه در کاظمین نیز ویس قنسولگری دارد.
▪ دوم: لواء کوت: دارای دو قضاء بدره و حَیّ و ناحیه‌های: بغیله، صیره، عزیزیه، حصان، زرباطیه،‌محیرلجه است. جمعیت این ناحیه ۱۰۷۷۹۷ نفر است که ۹۸۷۱۲ نفر آن شیعه می‌باشد. در ناحیه کوت هیچ مأمور ایران موجود نیست. فقط در بدره موقتاً یک نفر مأمور افتخاری موجود بود و سابقاً از بغداد مأمور مخصوص برای توزیع تذکره به حی و سایر نقاط می‌رفته. قبل از حرب نیز حی جزو قنسولگری بصره بوده است.
▪ سوم: لواء دُلیم است:
دارای یک قضاء عنه و ناحیه‌های هیت، ‌فلوجه، کبیسه، رجالیه، راوده، حدیثه و قائم است. این ناحیه ۲۵۰۰۰۰نفر جمعیت دارد و دویست نفر شیعه بیش ندارد. در این ناحیه هیچ مأمور ایرانی وجود ندارد.
▪ چهارم: لواء دیاله است:
که حاکم نشین آن یعقوبه یا (بعقوبه) می‌باشد. دارای چهار قضاء شهربان، دلتاوه، خانقین و مندلیج و سه ناحیه بلدروز، قزل رباط و دیلی عباس می‌باشد. جمعیت دیاله ۱۰۴۰۳۶ نفر است که ۴۶۰۹۷ نفر آن شیعه است. دولت علیه در خانقین ویس قنسولگری دارد و در یعقوبه و شهربان و مندلیج، نواب قنسولگری افتخاری از طرف جنرال قنسولگری بغداد بوده‌اند که اکنون مثل سایر مأمورین افتخای به واسطه آن که حق‌الزحمه اقلاً از فروش تذکره و سایر مصارف تمبری به آنها داده نمی‌شود، بلاتکلیف می‌باشند.
▪ پنجم: لواء بصره است:
دارای قضاء ابوالخصیب، قُرنه و ناحیه‌های هارثه، زبیر، فاو، شط‌العرب، مدینه دیر نبی منصور، العزیز و نشوه می‌باشد. جمعیت این لواء ۱۶۵۶۰۰ نفر است که ۱۳۰۰۰۰ نفر آن شیعه است. در بصره قونسولگری ایران موجود است. در ابوالخصیب نیز نایب افتخاری دارد و در قُرنه نیز سابقاً مأموری افتخاری بوده است.
▪ ششم: لواء حله:
دارای قشاء هندیه و ناحیه‌های مجابوعیه، کفد، ‌مسیب می‌باشد. جمعیت این لواء ۱۷۳۰۰۰ نفر است که ۱۵۵۸۹۷ نفر آن شیعه می‌باشند. در این لواء با وجود اهمیتی که دارد دولت علیه هیچ مأموری ندارد و فقط مأمورین سیار جنرال قنسولگری بغداد سابقاٌ به این نقاط رسیدگی و توزیع تذکره می‌نمودند.
▪ هفتم: لواء دیوانیه است:
که قضاء سماوه و ابومخیر و شامیه وناحیه‌های عفک،‌ دغاره، بدئو، رمیته،‌شنافیه جزو آن می‌باشد. جمعیت این لواء‌۲۰۴۵۰۰ نفر است که ۱۹۲۳۰۰ نفر آن شیعه است. در این لواءنیز دولت علیه با وجود جمعیت زیاد شیعه آن مأموری ندارد و در تحت نظر جنرال قنسولگری است که مأمورین سیار گاهی به این لواء‌و نواحی سرکشی می‌کردند.
▪ هشتم: لواء منتفک است:
که قضا سوق‌الشیوخ،‌منتظره، قلعه سکر و ناحیه‌های خصر دراجی،‌ازبرج، خمیسیه،‌گرمه،‌حمار، بدعره، دوایه جزو آن است. جمعیت این لواء ۳۲۰۰۰۰ نفر است که ۳۰۶۰۰۰ نفر آن شیعه مذهب هستند. حاکم‌نشین این لواء ناصری است. در این لواء دولت علیه یک نفر ویس قنسول افتخاری دارد که از طرف قنسولگری بصره معین می‌شود. (سابقاً ولایت بصره مستقل بود و والی آن از اسلامبول معین و اعزام می‌شده است. ضمناً لواء منتفک و عماره که حتی حی نیز جزو آن بوده. به همین لحاظ اکنون نیز لواء‌منتفک جزوه قنسولگری بصره است به علاوه از مرکز بعداد بسیار دورو به بصره نزدیک است)
عجالتاً‌به واسطه آنکه ویل قونسول آنجا از عایدات تذکره بهره‌ای نمی‌برد، بلاتکلیف است و یک نفر نایب افتخاری در سوق‌الشیوخ دارد که یکی از تجار معتبر ایرانی معروف آنجا است. ایرانیهای این قسمت اغلب از اهالی هویزه و عده‌ای هم از سایر نقاط عربستان ایران (مقصود خوزستان است) و غیره می‌باشد.
▪ نهم: لواء عماره است:
که دارای قضاء قلعه صالح و علی‌الغربی و ناحیه کمیث می‌باشد. جمعیت آن ۳۰۰۰۰۰ نفر است که ۲۸۴۷۰۰ نفر آن شیعه است. در عمراه دولت علیه یک ویس قونسول دارد نظر به اینکه این لواء سرحد ایران و پشتکوه و محل ییلاق و قشلاق طوایف سرحدی و بنی‌لازم است اهمیت مخصوص را حائز است.
▪ دهم: لواء موصل است:
که دارای قضاء عقره، ‌دهوک، عمادیه، زاخو، سنجار، تلعفر و ناحیه‌های شیخان،‌عشایر سبعه، سروحی، زیبار، باوار (نروا)، ریکار، سندگلی است. جمعیت آن ۳۵۰۳۷۸ نفر است که ۱۷۱۸۰ نفر آن شیعه می‌باشند. در موصل دولت علیه دارای قنسولگری است و امروزه به مناسبت موقعیت سیاسی دارای اهمیت مخصوصی است.
▪ یازدهم: لواء‌کرکوک است:
که قضاء روانداز و ناحیه‌های ملیحه، طاووق، التون کوپری، قره حسن، شوان، دیره،‌بالک، برادوست و شیروان جزو آن است. جمعیت ‌آن ۹۲۰۰۰ نفر که ۵۰۰۰ نفر آن شیعه هستند کرکوک جزو کردستان و اهالی آن کرد می‌باشند. دولت علیه هیچ در آن حدود مأمور ندارد.
▪ دوازدهم لواء‌اربیل است:
که قضاء‌کویسنجق ،‌کفری (صلاحیه) و ناحیه‌‌های محمود، قومش تپه‌های شقلاوه، کویر، طاق،‌قره‌تپه، طوزخورماتو، زنگنه جزو آن است. جمعیت لواء اربیل ۱۰۶۰۰۰ نفر و سکنه شیعه آن قابل ذکر نیست.
▪ سیزدهم: لواء‌کربلا است:
که قضاء نجف و ناحیه شفائه و کوفه، جزو آن است. جمعیت آن ۱۹۰۰۰۰ نفر و ۱۸۹۰۰۰ نفر آن شیعه است. دولت علیه در کربلای معلی قنسولگری و در نجف اشرف ویس قنسولگری دارد. نجف اشرف و کربلای ملی مرکز علمای اعلام شیعه و دارای اهمیت مخصوص است.

منبع: «چالشها و تعاملات ایران و عراق» مسعود کوهستانی‌نژاد، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه

منبع : دوران