توحید و خداشناسی در نهج البلاغه

نهج البلاغه اثر شریف و گرانقدری است که جامع علوم و دانش ها می باشد و منطبق با نیازهای فطری و طبیعی انسان در همه ابعاد و شئون زندگی دنیا رهنمود می دهد و بینش و شناخت می آفریند و راه های رشد و کمال را می نمایاند و مقصد را نزدیک و دست یافتنی می سازد. توحید و خداشناسی یکی از موضوعات بسیار مهم و محوری در نهج البلاغه می باشد و امیر مومنان حضرت علی (ع ) به زیبایی و مهارت تمام این اصل بنیادی را که زیرساخت های کلیه اصول و مبانی و تعالیم و ارزش های والای اسلامی را تشکیل می دهد تبیین و تشریح می نماید. آنچه در ذیل می آید گزیده ای از این کتاب بزرگ در موضوع مزبور می باشد.
● پدیدآورنده هستی
سپاس خداوندی را که بی آن که دیده شود شناخته شده و بی آن که اندیشه ای به کار گیرد آفریننده است خدایی که همیشه بوده و تا ابد خواهد بود آنجا که نه از آسمان دارای برج های زیبا خبری بود و نه از پرده های فروافتاده اثری به چشم می خورد نه شبی تاریک و نه دریایی آرام نه کوهی با راه های گشوده نه دره ای پرپیچ و خم نه زمین گسترده و نه آفریده های پراکنده وجود داشت .
خدا پدیدآورنده پدیده هاست ... خالق و روزی دهنده آنان است آفتاب و ماه به رضایت او می گردند که هر تازه ای را کهنه و هر دوری را نزدیک می گرداند. خدا روزی مخلوقات را تقسیم کرد و کردار و رفتارشان را برشمرد از نفس ها که می زنند و نگاه های دزدیده که دارند و رازهایی که در سینه ها پنهان کردند. و جایگاه پدیده ها را در شکم مادران و پشت پدران تا روز تولد و سرآمد زندگی و مرگ همه را می داند.
اوست خدایی که با همه وسعتی که رحمتش دارد کیفرش بر دشمنان سخت است و با سختگیری که دارد رحمتش همه دوستان را فراگرفته است هرکس که با او به مبارزه برخیزد بر او غلبه می کند هرکس دشمنی ورزد هلاکش می سازد هرکس با او کینه و دشمنی ورزد تیره روزش کند و بر دشمنانش پیروز است هرکس به او توکل نماید او را کفایت کند و هرکس از او بخواهد می پردازد و هرکس برای خدا به محتاجان قرض دهد وامش را بپردازد و هر که او را سپاس گوید پاداش نیکو دهد.
● شناخت آفریدگار
ستایش خدایی را سزاست که نبخشیدن بر مال او نیفزاید و بخشش او را فقیر نسازد زیرا هر بخشنده ای جز او اموالش کاهش یابد و جز او هرکس از بخشش دست کشد مورد نکوهش قرار گیرد. اوست بخشنده انواع نعمت ها و بهره های فزاینده و تقسیم کننده روزی پدیده ها مخلوقات همه جیره خوار سفره اویند که روزی همه را تضمین و اندازه اش را تعیین فرمود. به مشتاقان خویش و خواستاران آنچه در نزد اوست راه روشن را نشان داد سخاوت او در آنجا که از او بخواهند با آنجا که از او درخواست نکنند بیشتر نیست . خدا اولی است که آغاز ندارد تا پیش از او چیزی بوده باشد و آخری است که پایان ندارد تا چیزی پس از او وجود داشته باشد. مردمک چشم ها را از مشاهده خود بازداشته است . زمان بر او نمی گذرد تا دچار دگرگونی گردد و در مکانی قرار ندارد تا پندار جابجایی نسبت به او روا باشد. اگر آنچه از درون معادن کوه ها بیرون می آید و یا آنچه از لبان پر از خنده صدف های دریا خارج می شود از نقره های خالص و طلاهای ناب درةهای غلطان و مرجان های دست چین همه را ببخشد در سخاوت او کمتر اثری نخواهد گذاشت و گستردگی نعمت هایش را پایان نخواهد داد در پیش او آنقدر از نعمت ها وجود دارد که هرچه انسان ها درخواست کنند تمامی نپذیرد چون او بخشنده ای است که درخواست نیازمندان چشمه جود او را نمی خشکاند و اصرار و درخواست های پیاپی او را به بخل ورزیدن نمی کشاند.
● صفات خدا
ای پرستش کننده درست بنگر آنچه را که قرآن از صفات خدا بیان می دارد به آن اعتماد کن و از نور هدایتش بهره گیر و آنچه را که شیطان تو را به دانستن آن وامی دارد و کتاب خدا آن را بر تو واجب نکرده و در سنت پیامبر(ص ) و امامان هدایتگر(ع ) نیامده رها کن و علم آن را به خدا واگذار که این نهایت حق پروردگار بر تو است . بدان آنها که در علم دین استوارند خدا آنها را از فرورفتن در آنچه که بر آنها پوشیده است و تفسیر آن را نمی دانند و از فرورفتن در اسرار نهان بی نیاز ساخته است و آنان را از این رو که به عجز و ناتوانی خود در برابر غیب و آنچه که تفسیر آن را نمی دانند اعتراف می کنند ستایش فرمود و ترک ژرف نگری آنان در آنچه که خدا بر آنان واجب نساخته را راسخ بودن در علم شناسانده است .
پس به همین مقدار بسنده کن ! و خدا را با میزان عقل خود ارزیابی مکن تا از تباه شدگان نباشی .
اوست خدای توانایی که اگر وهم و خیال انسانها بخواهد برای درک اندازه قدرتش تلاش کند و افکار بلند و دور از وسوسه های دانشمندان بخواهد ژرفای غیب ملکوتش را درنوردد و قلب های سراسر عشق مشتاقان برای درک کیفیت صفات او کوشش نماید و عقل ها با تلاش وصف ناپذیر از راه های بسیار ظریف و باریک بخواهند ذات او را درک کنند دست قدرت بر سینه همه نواخته بازگرداند در حالی که در تاریکی های غیب برای رهایی خود به خدای سبحان پناه می برند و با ناامیدی و اعتراف به عجز از معرفت ذات خدا بازمی گردند که با فکر و عقل نارسای بشری نمی توان او را درک کرد و اندازه جلال و عزت او در قلب اندیشمندان راه نمی یابد. خدایی که پدیده ها را از هیچ آفرید نمونه ای در آفرینش نداشت تا از آن استفاده کند و یا نقشه ای از آفریننده ای پیش از خود که از آن در آفریدن موجودات بهره گیرد و نمونه های فراوان از ملکوت قدرت خویش وشگفتی های آثار رحمت خود که همه با زبان گویا به وجود پروردگار گواهی می دهند را به ما نشان داده که بی اختیار ما را به شناخت پروردگار می خوانند.
در آنچه آفریده آثار صنعت و نشانه های حکمت او پدیدار است که هر یک از پدیده ها حجت و برهانی بر وجود او می باشند گرچه برخی مخلوقات به ظاهر ساکت اند ولی بر تدبیر خداوندی گویا و نشانه های روشنی بر قدرت و حکمت اویند!
خداوندا گواهی می دهم آن کس که تو را به اعضای گوناگون پدیده ها و مفاصل به هم پیوسته که به فرمان حکیمانه تو در لابلای عضلات پدید آمده تشبیه می کند هرگز در ژرفای ضمیر خود تو را نشناخته و قلب او با یقین انس نگرفته است و نمی داند که هرگز برای تو همانندی نیست . و گویا بیزاری پیروان گمراه از رهبران فاسد خود را نشنیده اند که می گویند : « به خدا سوگند ما در گمراهی آشکار بودیم که شما را با خدای جهانیان مساوی پنداشتیم »
دروغ گفتند مشرکان که تو را بابت های خود همانند پنداشتند و با وهم و خیال خود گفتند پیکری چون بتهای ما دارد و با پندار نادرست تو را تجربه کرده و با اعضا گوناگون مخلوقات تشبیه کردند.
خدایا! گواهی می دهم آنان که تو را با چیزی از آفریده های تو مساوی شمارند از تو روی برتافته اند و آن که از تو روی گردان شود براساس آیات محکم قرآن و گواهی براهین روشن تو کافر است . تو همان خدای نامحدودی هستی که در اندیشه ها نگنجی تا چگونگی ذات تو را درک کنند و در خیال و هم نیایی تا تو را محدود و دارای حالات گوناگون پندارند.
● وصف پروردگار در آفرینش موجودات گوناگون
آنچه را آفرید با اندازه گیری دقیق استوار کرد و با لطف و مهربانی نظمشان داد و به خوبی تدبیر کرد. هر پدیده را برای همان جهت که آفریده شد به حرکت در آورد چنانکه نه از حد و مرز خویش تجاوز نماید و نه در رسیدن به مراحل رشد خود کوتاهی کند و این حرکت حساب شده را بدون دشواری به سامان رساند تا براساس اراده او زندگی کند.
پس چگونه ممکن است سرپیچی کند درحالی که همه موجودات از اراده خدا سرچشمه می گیرند خدایی که پدید آورنده موجودات گوناگون است بدون احتیاج به اندیشه و فکری که به آن روی آورد یا غریزه ای که در درون پنهان داشته باشد و بدون تجربه از حوادث گذشته و بدون شریکی که در ایجاد امور شگفت اگیز یاریش کند موجودات را آفرید پس آفرینش کامل گشت و به عبادت و اطاعت او پرداختند دعوت او را پذیرفتند و در برابر فرمان الهی سستی و درنگ نکردند و در اجرای فرمان الهی توقف نپذیرفتند. پس کجی های هر چیزی را راست و مرزهای هر یک را روشن ساخت و باقدرت خداوندی بین اشیا متضاد هماهنگی ایجاد کرد و وسایل ارتباط آنان را فراهم ساخت و موجودات را از نظر حدود اندازه و غرائز و شکل ها قالب ها هیئت های گوناگون تقسیم و استوار فرمود و باحکمت و تدبیر خویش هر یکی از به سرشتی که خود خواست در آورد.
● چگونگی آفرینش آسمان ها
فضای باز و پستی و بلندی و فاصله های وسیع آسمان هارا بدون اینکه بر چیزی تکیه کند نظام بخشید و شکاف های آن را بهم آورد و هر یک را با آنچه که تناسب داشت و جفت بود پیوند داد و دشواری فرود آمدن و برخاستن را بر فرشتگانی که فرمان او را به خلق رسانند یا اعمال بندگان را بالا برند آسان کرد.
درحالی که آسمان به صورت دود و بخار بود به آن فرمان داد پس رابطه های آن را برقرار ساخت سپس آنها را از هم جدا کرد و بین آنها فاصله انداخت و بر هر راهی و شکافی از آسمان نگهبانی از شهاب های روشن گماشت و با دست قدرت آنها را از حرکت ناموزون در فضا نگهداشت و دستور فرمود تا برابر فرمانش تسلیم باشند.
و آفتاب را نشانه روشنی بخش روز و ماه را با نوری کمرنگ برای تاریکی شب ها قرارداد و آن دو را در مسیر حرکت خویش به حرکت در آورد و حرکت آن دو را دقیق اندازه گیری کرد تا در درجات تعیین شده حرکت کنند که بین شب ها قرار داد و آن دو را در مسیر حرکت خویش به حرکت درآورد و حرکت آن دو را دقیق اندازه گیری کرد تا در درجات تعیین شده حرکت کنند که بین شب و روز تفاوت باشد و قابل تشخیص شود و با رفت و آمدن آن ها شماره سالها و اندازه گیری زمان ممکن باشد.
پس در فضای هر آسمان فلک آن را آفرید و زینتی از گوهرهای تابنده و ستارگان درخشنده بیار است و آنان را که خواستند اسرار آسمان ها را دزدانه دریابند با شهاب های سوزان تیرباران کرد و تمامی ستارگان از ثابت و استوار و گردنده و بی قرار فرود آینده و بالا رونده و نگران کننده و شادی آفرین را تسلیم اوامر خود فرمود . (نهج البلاغه بخش هایی از خطبه ۹۰ و ۹۱ )
خداوند متعال خورشید را روشنی بخش روز و ماه را با نوری کم رنگ برای تاریکی شب ها قرارداد و آن دو را در مسیر تعیین شده به حرکت در آورد و حرکت آن دو را دقیق اندازه گیری کرد تا در درجات مشخص شده حرکت کنند که بین شب و روز تفاوت باشد و قابل تشخیص شود و با رفت و آمد آنها شماره سالها و اندازه گیری زمان ممکن باشد .
خالق هستی هرچه را آفرید با اندازه گیری دقیق استوار کرد و با لطف و مهربانی نظمشان داد و به خوبی تدبیر کرد. هر پدیده را برای همان جهت که آفریده شد به حرکت در آورد چنان که نه از حد و مرز خویش تجاوز نماید و نه در رسیدن به مراحل رشد خود کوتاهی کند و این حرکت حساب شده را بدون دشواری به سامان رساند .
در آنچه آفریده شده آثار صنعت و نشانه های حکمت خداوند پدیدار است و هر یک از پدیده ها حجت و برهانی بر وجود او می باشند .
اوست خدایی که با همه وسعتی که رحمتش دارد کیفرش بر دشمنان سخت است و با همه سخت گیری که دارد رحمتش همه دوستان را فرا گرفته است .

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی