آذربایجان شرقی ویترینی از موزه ها

شاید بتوان آذربایجان شرقی را به دلیل داشتن ۱۴ موزه تاریخی، فرهنگی و طبیعی بسیاری از موزه های خصوصی كوچك و بزرگ ویترینی از موزه ها نامید.این استان به دلیل برخورداری از پیشینه بسیار كهن تاریخی و فرهنگی و شهر تبریز نیز با داشتن ۵ بار تجربه پایتختی در طول سلسله های مختلف، دارای آثار و بناهای تاریخی و موزه های غنی فراوانی است كه هركدام گوشه ای از تاریخ این بخش از سرزمین ایران را به نمایش گذاشته اند.
در اهمیت و غنای موزه های موجود در آذربایجان شرقی همین بس كه این استان از نظر قدمت و تعدد موزه ها پس از تهران در جایگاه دوم كشور قرار دارد. از ۱۴ موزه موجود در آذربایجان شرقی، تبریز به تنهایی ۹ موزه را در خود جای داده و ۲ موزه نیز در مراغه قرار دارد. شهرهای سراب، بناب و اهر نیز هركدام یك موزه تخصصی دارند.گفتنی است در هفته میراث فرهنگی در اواخر اردیبهشت ماه سال جاری نیز چند موزه جدید گشایش می یابد و بر شمار گنجینه های تاریخی آذربایجان شرقی افزوده خواهد شد.
یادآور می شود، روزانه به طور متوسط ۱۰ هزار تن از موزه های آذربایجان شرقی دیدن می كنند كه این رقم نسبت به سال گذشته ۳۵ درصد افزایش داشته است البته پیش از معرفی موزه های آذربایجان شرقی گفتن این نكته ضروری است كه اغلب بناهای موزه های یاد شده نیز از آثار تاریخی و دیدنی منطقه محسوب شده و پیشینه مفصلی دارند. به همین دلیل نیز سعی شده به تاریخچه بناها اشاره مختصری شده و بیشتر به خود موزه ها پرداخته شود.
● موزه آذربایجان
تاریخچه ایجاد موزه شهر تبریز با عنوان «موزه آذربایجان» كه از بزرگترین موزه های كشور نیز به شمار می آید به حدود ۵۰ سال قبل بازمی گردد. در آن سال ها تلاش های زیادی از جانب جمعی از فرهنگ دوستان این شهر برای راه اندازی یك موزه جامع در تبریز صورت گرفت تا این كه این تلاش ها نتیجه داد و در اردیبهشت ماه ،۱۳۳۷ موزه آذربایجان بنیان گذاشته شد. ساختمان این موزه كه در مركز شهر تبریز قرار دارد براساس نقشه تنظیمی «آندره گدار» باستان شناس و معمار معروف فرانسوی ساخته شده است.
یادآور می شود، قبل از این تاریخ و تا زمان گشایش رسمی این موزه، ازدبیرستان نجات سابق تبریز به عنوان محل موقت نمایش اشیای تاریخی و باستانی استفاده می شده است. موزه آذربایجان دارای ۱۲ هزار اشیای فرهنگی و هنری و بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ قطعه ثبت شده تاریخی است كه از این نظر در جمع گنجینه های مهم و باارزش كشور جای گرفته است. این موزه از ۳ تالار مجزا در ۳ طبقه تشكیل یافته است. طبقه زیرزمین به نمایشگاه دائمی آثار هنری اختصاص یافته و طبقه همكف، تمدن های پیش از اسلام از هزاره پنجم قبل از میلاد تا دوران ساسانی را به نمایش گذاشته است. طبقه فوقانی موزه نیز باستانشناسی ایران در دوران اسلامی را تا پایان عصر قاجار در خود جای داده است.
تالار سكه و مهرهای شاهان و فرمانروایان تاریخ ایران نیز در همین طبقه قرار داشته و آثاری از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوران قاجاری در آنها به چشم می خورد. از آثار بی نظیر و ارزشمند موجود دراین دوره می توان به موبندطلایی متعلق به هزاره نخست قبل از میلاد، جام طلای دوره هخامنشی ، بشقاب های زرین و سیمین دوره ساسانی ، قفل رمزی مربوط به اواخر قرن ششم هجری و مجموعه ای از چینی های دوران صفویه، اشاره كرد.
● موزه (خانه) مشروطه
ساختمان این موزه از زیباترین خانه های تاریخی تبریز است. بنای تاریخی خانه مشروطه با معماری دوره قاجار در محله قدیمی راسته كوچه قرار گرفته و مالك نخستین آن «حاج مهدی كوزه كنانی » بود. این خانه در جنگ های ۱۱ ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی كه منجر به پیروزی مشروطه خواهان شد، ستاد فرماندهی و عملیات آزادی خواهان به شمار می رفت.
موزه مشروطیت در فضایی به مساحت ۱۳۰۰ مترمربع در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
در این موزه تمامی آثار و مدارك مربوط به مبارزات دوران مشروطیت به نمایش گذاشته شده است. لوازم شخصی سران انقلاب مشروطه همچون ستارخان، اسناد، فرمان ها و دستنوشته های مشروطه خواهان و نیز نیروهای دولتی در آن دوران، مطبوعات آزادیخواه دوران مشروطه و بسیاری از آثار دیگر در این مجموعه نگهداری می شود.
● موزه قرآن كریم و كتابت
بنای مسجد شاه طهماسب صفوی معروف به مسجد صاحب الامر تبریز مكانی است كه از آن به عنوان موزه قرآن كریم و كتابت استفاده می شود.
با توجه به قداست این بنا و به دنبال بازسازی و انجام تغییرات لازم در آن، مسجد صاحب الامر به موزه قرآن كریم و كتابت تبدیل شد.در این موزه مجموعه نفیسی از نسخ قرآن مجید مربوط به ادوار مختلف تاریخ و قطعات زیبایی از آثار خوشنویسان بنام ایران به نمایش گذاشته شده است.
علاوه برآن، نسخ خطی، انواع قلمدان های مینیاتوری ، ظروف چینی و سفالی مزین به آیات قرآنی و دیگر آثار و تصاویر بزرگان دینی نیز دراین موزه نگهداری می شود.
از ارزشمندترین اشیای موجود در موزه قرآن كریم و كتابت تبریز، یك صفحه از قرآن كریم منسوب به دستخط مبارك حضرت امام رضا (ع) است كه بر روی تكه ای از پوست آهو نوشته شده است. از آثار مهم دیگر نیز می توان به كتیبه سنگی خط میخی دوره ایلامی ، كوچك ترین قرآن خطی مطلا كه بدون استفاده از ذره بین قابل خواندن نیست، جام شفابخش و لباس قسم منقوش به كل آیات قرآن كریم، اشاره كرد.
● موزه سنجش
ساختمان موزه سنجش مربوط به دوران قاجار درمحله تاریخی مقصودیه تبریز قرار دارد. این بنای بسیار زیبا در سال های اخیر از سوی سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده و از آن به عنوان موزه سنجش استفاده می شود.در این موزه انواع ابزار و ادوات مقیاس سنجش وزن، زمان، فاصله و مكان كه در طول تاریخ مورد استفاده بشر قرار گرفته است نگهداری می شود.
دوربین ها و تلسكوپ های اولیه نیز در این موزه به نمایش گذاشته شده است. انواع ساعت های قدیمی و هنری ساخت كشورهای اروپایی، ترازوهای قدیمی از جمله نخستین ترازوی بیمارستانی سنجش وزن نوزاد و سایر ابزار سنجش قدیمی دیگر اشیایی است كه در قسمت های مختلف موزه سنجش جای گرفته اند.
● موزه قاجار تبریز
این موزه از جمله جدیدترین موزه های تبریز است كه در عمارت امیرنظام گروسی در محله ششگلان این شهر جای گرفته است. این عمارت در زمان ناصرالدین شاه بنا شده و در طول حكومت شاهان قاجار والیان آذربایجان همچون امیرنظام گروسی، قائم مقام فراهانی و امیركبیر در آن سكونت داشته اند.
این خانه در سال ۱۳۷۰ خریداری شده و پس از بازسازی در سال ۱۳۸۵ به عنوان موزه قاجار به بهره برداری رسید.این مجموعه با زیربنایی بالغ بر ۱۵۰۰ متر مربع ۱۱ تالار بزرگ را در خود جای داده است. طبقه زیرزمین موزه شامل تالار سنگ، تالار اسلحه، تالار رجال و فرامین و تالار معماری و شهرسازی است. طبقه نخست نیز تالارهای سكه، بافته، چینی، آبگینه، فلزات، موسیقی و خاتم را شامل می شود.
موزه قاجار تبریز مجموعه ای از آثار و اشیای تاریخی رجال، بزرگان، شاهان و شاهزادگان دوره قاجار را در خود جای داده است. از آنجایی كه شهر تبریز در طول ۱۳۰ سال حكومت قاجار به عنوان سومین شهر مهم كشور و محل ولایتعهدی ایران به شمار می رفت آثار و اشیای مهم و ارزشمندی از این عصر در مورد شهر تبریز به جای مانده كه به مرور زمان خریداری و به این مجموعه منتقل می شود.
● موزه ادبی استاد شهریار
موزه ادبی استاد شهریار ، یادگاری به جای مانده از ستاره پرفروغ شعر و ادب ایران استاد محمدحسین شهریار است كه در محله مقصودیه از دیگر محلات قدیمی تبریز قرار دارد. بنای این موزه سال ها محل زندگی و تراوشات ذهنی استاد شهریار بوده و گرچه از نظر معماری ویژگی خاصی ندارد اما از لحاظ معنوی مكانی ارزشمند در تاریخ ادبیات كشور محسوب می شود.این خانه در سال های پس از وفات استاد از سوی شهرداری تبریز خریداری شده و هم اكنون زیر نظر این نهاد اداره می شود. منزل استاد شهریار در زیربنایی بالغ بر ۲۵۰ متر و مساحتی حدود ۲۴۱ متر در ۲ طبقه ساخته شده است.
بیش از ۵۰۰ قطعه از آثار و نیز وسایل شخصی شهریار شامل: كتاب، دستخط و انواع یادبودها و هدایای داخلی و خارجی به همراه لوازم زندگی این گوهر تابناك ادبیات و شعر تركی و فارسی در موزه فوق به نمایش گذاشته شده است.
● موزه و نمایشگاه زنده سفال
موزه زنده سفال تبریز از دیگر گنجینه های تاریخی این شهر محسوب می شود كه در خیابان دارایی جدید (محله شكلی) جای گرفته است.
موزه سفال از ۵ بخش تشكیل یافته است كه نمایشگاه دائمی از آثار استادان برجسته سفالگری همچون عباس و احمد قابچی، استاد فریده تطهیری مقدم و نیز دیگر هنرمندان سفالگر با خاك سفید در آن به نمایش گذاشته شده است.علت نامگذاری «موزه زنده» بر این مجموعه بدین دلیل است كه این مكان همچنان به عنوان مركز هنر سفالگری تبریز تمامی مراحل ساخت آثار هنری سفال در آن به صورت زنده به نمایش گذاشته می شود.
● موزه ایلخانی مراغه
ساختمان موزه تخصصی ایلخانی مراغه در جوار آرامگاه «اوحدی مراغه ای» از شاعران بنام قرن۷ و ۸ هجری قرار گرفته است. این محل در سال۱۳۶۳ مقارن با تشكیل سازمان میراث فرهنگی به موزه مقدماتی مراغه تبدیل شد اما از سال۱۳۷۵ با بررسی نقشی كه مراغه در دوران حكومت ایلخانان داشته به موزه تخصصی ایلخانی تغییر نام یافت.
مراغه در دوران حكومت ایلخانان مغول به عنوان نخستین پایتخت این سلسله انتخاب شده و مركز ثقل كشور در آن دوران محسوب می شد.موزه تخصصی ایلخانی مراغه به منظور معرفی این دوره خاص از تاریخ كشور كه گستره آن از هرات تا فرات بوده راه اندازی شده است. در این مكان با تمركز و انتقال صدها اثر برجسته و گردآوری مجموعه ای نسبتاً كامل از اشیای مختلف همچون سكه، فلز، سفال، كاشی، سلاح، ظروف و كتب یكی از مهمترین مراكز پژوهشی دوره ایلخانی به شمار می آید.
● موزه سنگ نگاره های مراغه
موزه باستان شناسی سنگ نگاره های مراغه درمقبره «آقالار» به مكانی زیارتی- تاریخی تبدیل شده است. این مكان آرامگاه میرعبدالفتاح موسوی مراغی، شاعر و عارف نامی دوره زندیه بوده كه بنای آن در سال۱۲۴۷ هجری به طور كامل مرمت و بازسازی شده است.
مقبره آقالار پس از آن سال ها به محل دفن بزرگان، عرفا و شیوخ مراغه تبدیل شده و به همین دلیل به مقبره «آقالار» (بزرگان) شهرت یافته است.این مجموعه در سال۱۳۸۱ پس از مرمت به موزه سنگ نگاره ها تبدیل شده و آثار نفیسی از سنگ نگاره های تاریخی از جمله سنگ مزارهای كهن و قدیمی را در خود جای داده است.
● موزه مردم شناسی جنوب سهند
موزه مردم شناسی منطقه جنوب سهند در مسیر معرفی و شناساندن جلوه های مختلف زندگی و عناصر اجتماعی و فرهنگی این منطقه از نگاه مردم شناسی در شهرستان بناب تأسیس یافته است.
این موزه درمحل حمام قدیمی مهرآباد بناب مربوط به دوران صفویه در فضایی به مساحت ۳۵۰ مترمربع بنا شده است. هدف از راه اندازی این مجموعه به عنوان نخستین موزه مردم شناسی منطقه، ایجاد یك مركز علمی و تحقیقاتی در چارچوب رسالت سازمان میراث فرهنگی عنوان شده است. در موزه یاد شده مجموعه آثار و اشیایی همچون ابزار كشاورزی، آلات موسیقی، صنایع نساجی، روشنایی، زیورآلات، پوشاك، طب سنتی و سایر لوازم زندگی مردم مناطق بناب، هشترود، عجب شیر، مراغه و ملكان به نمایش گذاشته شده است.
● موزه عشایر آذربایجان - سراب
موزه عشایر سراب در محل حمام قدیمی جلال از آثار دوران قاجار در این شهرستان واقع شده است. مساحت مجموعه یادشده ۶۵۰ مترمربع است كه تمامی عناصر و جلوه های مربوط به زندگی عشایر آذربایجان در آن به نمایش گذاشته شده اند.
ابزار موسیقی عشایر آذربایجان، پوشاك، زیورآلات، مسكن، نان پزی، نوشته ها، نقاشی ها و عكس های مختلف از جلوه های فرهنگی عشایر منطقه ازجمله آثار به نمایش گذاشته شده در موزه عشایر سراب است.این موزه از بخش های مختلفی مانند بخش اطلاع رسانی، كتابخانه تخصصی عشایر، فضای مرتع و چوپان، فرآوری سنتی و بومی لبنیات و فرآوری پشم و دست بافت های عشایری تشكیل یافته است.
● موزه ادب و عرفان اهر
بنای آرامگاه «شیخ شهاب الدین محمود اهری» از عارفان به نام قرن ششم هجری مكانی است كه موزه ادب و عرفان شهرستان اهر در آن قرار گرفته است.
ساختمان بنا شامل خانقاه، مسجد، مناره ها و غرفه های متعدد است. تاریخ بنا به زمان شاه عباس اول منتسب بوده گرچه قسمت هایی از آن مربوط به معماری دوره ایلخانی است.
مجموعه شیخ شهاب، پس از مرمت در سال ۱۳۷۴ به موزه ادب وعرفان تبدیل شد.
این موزه دارای ۳ بخش بوده كه در سالن اول، كتاب های خطی و نوشته های مختلفی از دوره صفویه تا قاجار به نمایش گذاشته شده است.در سالن دوم موزه فوق هم ابزار و آثار متعددی مربوط به عارفان همچون كشكول های چوبی و سفالی و فلزی، تبرزین های طلاكوب و درب های چوبی پاشنه گردان و... در معرض دید عموم قرارگرفته است.
در سالن سوم موزه ادب و عرفان قطعه های خطی از خطاطان درویش معروف یادآور می شود، به غیر از موزه های فرهنگی - تاریخی یادشده چند موزه تخصصی و علمی دیگر در سطح استان وجوددارد كه از سوی سازمان ها و ارگان های مختلف راه اندازی شده است.در این میان موزه حیات وحش سازمان محیط زیست و نیز موزه باستان شناسی دانشگاه تبریز، از مهمترین اماكن یادشده هستند كه محیطی علمی برای تحقیق و پژوهش در حوزه های یادشده به شمار می آیند.

مهرداد خوشكار مقدم

منبع : روزنامه ایران