کوچ در بین عشایر سیستان و بلوچستان

كوچ در بین عشایر استان به سه صورت رایج است :
الف) كوچ بلند ومستقیم :
این نوع كوچ بین عشایر سیستان و بخشی از عشایر شمال زاهدان انجام می شود. زمان شروع آن از اوایل اسفند و پایان آن خرداد ماه است .در این موقع ریش سفید تیره یا طایفه خود یا یكی از افراد مطلع را می فرستد به مناطق مورد نظر تا وضعیت منطقه را مورد بررسی قراردهد . این عمل را اصطلاح محلی پل گردی می گویند .چنانچه وضعیت آب و مرتع مناسب بود كوچ صورت می گردد.
نقل و انتقال احشام به طریق سنتی و توسط چوپان و بقیه وسایل زندگی و افراد خانوار بوسیله وسایط نقلیه موتوری صورت می گیرد در سالهای اخیر انتقال دام نیز به منظور رفع بخشی از مشكلات میان راهی و افت وزن دام با ماشین صورت می گیرد.
عشایر سیستان برون كوچ بوده و بهارگاه یا ییلاق آنان مناطق جنوب خراسان اطراف سربیشه ، بیرجند ، نهبندان بوده و در برخی مواقع تا قائن نیز پیش می روند بنا به اظهار ریش سفیدان عشایر در گذشته عشایر سیستان و بلوچستان تا شهرستان سرخس خراسان نیز می رفته اند مسافت كوچ عشایر سیستان بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ كیلومتر است در مجموع حدود ۱۰ درصد عشایر استان دارای كوچ بلند می باشند.
سایر كوچ های به خارج از استان كه به لحاظ قلت خانوارها كوچرو و غیره مستمر بودن آن كمتر به آنها اشاره می شود بشرح زیر است :
عشایر بخش میانكنگی شهرستان زابل كه طبق اظهارات خودشان وارد خاك افغانستان می شوند لیكن دامنه كوچ محدود می باشد. عشایر مناطق حوضه جازموریان كه به اطراف هامون جازموریان محدودهٔ استان كرمان ـ حوالی شهرستان كهنوج و جیرفت ـ وارد می شوند.
ـ عشایر جنوب غرب زاهدان ، غرب خاش و شمال غرب ایرانشهر كه گاهاً جهت دستیابی به مرتع مناسبتر وارد استان كرمان شده تا بم و نرماشیر نیز پیش می روند در سالهای اخیر به لحاظ صعوبت كوچ و گرایش به اسكان پدیدهٔ فوق مشاهده نشده است.
ب) كوچ كوتاه ومستقیم :
حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد از عشایر بلوچستان دارای این نوع كوچ هستند در این نوع كوچ مقصد و هدف مشخص است . معمولاً مسافت بین مبدأ و مقصد ۲۰ تا ۵۰ كیلومتر است زمان این كوچ اغلب دو ماه ، از پانزده تا بیستم فروردین شروع و تا اواخر خرداد پایان می گیرد . مقصد معمولاً نقطه مشخصی است كه طایفه دارای ملك و یا آب در آنجاست.
كوچ بخشی از عشایر بلوچستان در فصل جمع آوری خرما برای برداشت محصولات خرما در منطقه ماشكید انجام می گیرد و به نام خرما خوران معروف است.
ج) كوچ كوتاه دورانی :
حدود ۴۰ درصد عشایر بلوچستان دارای این نوع كوچ هستند مسافت این كوچ بین ۵-۱۰ كیلومتر و زمان آن تقریباً تمام ایام سال و مقصد آن نقطه دیگری در داخل قلمرو زیستی طایفه است.
در این نوع كوچ عشایر معمولاً بدنبال علوفه و آب دائم در حركت هستند علت این جابجایی مداوم این است كه تمام گیاهان یك منطقه مورد چرا قرار می گیرند و لذا بناچار باید به دنبال نقطه ای دیگر بروند به نظر كارشناسان سرعت تخریب مراتع استان ناشی از همین كوچ است عشایری كه از خارج از استان به استان وارد میشوند:
مناطق ورودی عشایر مهاجر به استان در واقع از همان مناطقی است كه عشایر استان به بیرون از استان كوچ می كنند . عشایر مناطق كهنوج و جیرفت كه به منطقه جازموریان كوچ میكنند و به قسمت هامون در داخل استان نیز وارد می شوند .عشایر منطقه بیرجند در مواقعی كه علف اطراف دریاچه هامون خوب باشد تا مناطق شیله در جنوب سیستان نیز می آیند ( سالهای ۶۷ و ۶۸ ) در مورد كوچهای داخلی نیز ذكر این نكته لازم است در گذشته گروهی از عشایر زابل (( عشایر طایفه شاهوزهی كه قرابت فامیلی با تیره های از عشایر منطقه تفتان دارند)) با وسایط نقلیه دام خود را به منطقه تفتان می آوردند اثرات اقلیمی مانند بحران خشكسالی اخیر تغییراتی را در تقویم كوچ عشایر پدید آورده است.
انگیزه های كوچ عشایر استان
۱
دستیابی به مرتع و علوفه در فصول مختلف و استفاده از منابع طبیعی خداداد .
۲
جمع آوری محصولات زراعی‌ ، باغات ، خرما و …
۳
رعایت آداب سنتی (( عشایر: كوچ سنتی دیر پاست و حفظ آن لازم است))
۴
حضور در مناطقی كه دارای املاك و آب هستند.
۵
فشارهای سیاسی در برخی موارد.
۶
ناچاری ، چنانكه جایگزینی روش معاش دیگری باشد كوچ ترك خواهد شد.
براساس سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی كوچنده استان در سال ۱۳۷۷ ، از خانوارهای عشایر دوره ییلاقی استان ۹۵/۳۰ درصد در آخرین كوچ قبل از سرشماری ((از قشلاق به ییلاق )) مشاركت نداشتند و طول مسیر كوچ ۸۷/۵۰ درصد از خانوارها كمتر از ۳۰ كیلومتر بوده است هم چنین از خانوارهای عشایر دوره قشلاقی استان ۴۷/۲۸ درصد در آخرین كوچ شركت نكرده و طول مسیر كوچ ۶۷/۴۶ درصد از خانوارها كمتر از ۳۰ كیلومتر بوده است.
عمده ترین مشكلات عشایر
كمبود آب مرتع ، محدودشدن مراتع بدلیل قرق در مناطق ییلاقی ((بر ای عشایر استان)) نداشتن وسایط نقلیه و پرداخت كرایه های سنگین بوجود آوردن مشكل در امر آموزش فرزندان عشایر ، بهداشت دام و انسان ، مشكل شدن امر خدمات رسانی ،نفوذ دلالان از حاصل رنج عشایر.
سابقه تاریخی و مشكلات كوچ عشایر سیستان به مناطق ییلاقی خراسان
كوچ عشایر سیستان به مناطق ییلاقی جنوب خراسان از گذشته های دور وجود داشته و این گروه به تبع شرایط اقلیمی و مرتعی از محدوده های سامان عرفی مشخص در مراتع ییلاقی مورد نظر برخوردار بوده و حق بهره برداری از این مراتع را سینه به سینه برای خود محفوظ نگه داشتهاند تا جایی كه این موضوع هرگز بعنوان یك مشكل مطرح نبوده و دامداران هر دو منطقه ضمن رعایت منافع متقابل همزیستی مسالمت آمیزی داشتهاند از سال ۱۳۶۴ با شروع طرحهای فوق و احیاء و ممیزی مراتع و متعاقب آن محدود شدن اراضی مرتعی برای فعالیتهای كشاورزی و صنعتی به مرور زمان با تهدید بیشتری مواجه شده و زمینه ایجاد یك رقابت برای انحصار مراتع از سوی دامداران را فراهم نموده است. دستگاههای محلی نیز با ارائه سیاستهای كوتاه مدت و فاقد توجه به جنبه های اجتماعی به این تنشها شدت بخشیدند تا جایی كه ضرورت موضوع توسط مراجع تصمیم گیری دو استان مطرح و پیگیری گردید . متعاقب جلسات متوالی در فاصله سالهای ۶۷ تا ۷۴ تصمیمات از قبیل صدور كارت كوچ، برای تعدادی از عشایر كوچنده رعایت حقوق عرفی عشایر كوچنده باز نمودن ایلراها و مسیرهای میانبند و … اخذ گردید كه همواره تحت الشعاع عواملی از جمله مشكلات محلی محدودیتهای مرتعی و مسائل امنیتی بوده است تا اینكه در سال ۷۴ طی نشست مشترك مسئولان دو استان تعیین قلمروهای عرفی و نظام بهره برداری از مراتع و تعداد كوچندگان و صدور مجوزهای مربوط در دستور كار دستگاههای ذیربط دو استان قرار گرفت و از آن زمان هر ساله تعداد معین از عشایر كوچنده سیستانی حق استفاده از مجوزهای مورد نظر را داشته اند . متأسفانه از همان ابتدا مشكلات موجود در نحوه ممیزی مراتع و كم توجهی به حقوق كوچندگان در تعیین محدوده های عرفی و نوع بروز پدیده خشكسالی اخیر كه در نوع خود بی نظیر و فاجعه آمیز می باشد شرایط جدید را در كل منطقه حاكم نموده كه به تبع همكاری دو جانبه بیشتری را از سوی دستگاههای دو استان برای رفع موانع كوچك و مشكلات مبتلا به را می طلبد این موضوع در جلسه ستاد بحران خشكسالی استان در مورخ ۱۳/۱/۸۰ مطرح و مقرر گردید جهت رفع مشكل موجود پیگیریهای لازم انجام شود . متعاقب آن حسب هماهنگی با دفتر امور اجرایی ستاد حوادث غیرمترقبه استان پیرامون تبعات ناشی از خشكسالی مرتب با كوچ عشایر فهرستی از كوچندگان حاوی ۸۰۸ خانوار تهیه گردید كه البته اداره كل امور عشایر خراسان قبلاً طی مكاتبه ای آمادگی خو را برای پذیرش تنها ۳۳۲ خانوار و حدود یكصد هزار رأس دام عشایر كوچنده در قلمرو های مطروحه در شهرستانهای نهبندان و جنوب بیرجند اعلام نموده است كه با وضعیت مراتع در نقاط فوق و در قرق بودن بخشی از مراتع عملاً مضایقی قابل توجه به دام عشایر تحمیل شده و امكان ادامه تعلیف ناممكن گردیده است از این رو تعدادی از خانوارها بناچار به نقاطی مناسبتر در شهرستانهای مركز ی استان بخصوص قائن و… كوچیده اند لذا ضرورت دارد بنا به شرایط بحرانی حاضر در عرصه های ییلاقی سنواتی عشایر كوچنده ، مساعدت هایی بمنظور كوچ فرا ییلاقی به سر حدات شهرستانهای مركز ی تمهید گردد.
عشایر تحت پوشش مناطق قشلاقی و ییلاقی شهرستان زابل
طایفه براهوئیمناطق قشلاقی در سیستان :
اطراف روستاهای حلیم خان ،امامی اطراف گل آباد ،دهانه افضل آباد (در بخش پشت آب) ـ ریگ آب ، اطراف پیر سبز اطراف ورمال ،چاههای ا… داد ،اسپی (‌در بخش شیب آب).
مسیر كوچ
جاده پل قرآن ،‌برینگ ،‌یكه ولگ ، دغال ، گیشه ،‌خواجه دو چاهی، تگ روح ،مناطق ییلاقی در جنوب خراسان :دسته قیچ نازدشت، حسین آباد غیناب ودشت سربیشه.
جاده زابل ـ زاهدان و زاهدان ـ خاش
منطقه ییلاقی
مناطق دهپابید و اطراف كوه تفتان
گروه اول پیاده كوچ می كنند و پس از طی حدود چهار صد كیلومتر مسافت در مناطق ییلاقی مستقر میشوند اثاثیه بعد از ۱۵ روز با وسایط نقلیه حمل ودر نزدیكی نهبندان تخلیه می شود.
طایفه بارانی
محلهای قشلاق
اطراف شندك ،كیان آباد ،لنگر ،اكبرآباد، اطراف در پتوك (در بخش میانكنگی وچشمكه ( در بخش پشت آب )) .
مسیر كوچ
راه ادیمی به پل قرآن برینگ ، یكه ولگه ، دغال ،گیشه ، خواجه دوچاهی ،تكدروح و نازدشت .
مناطق ییلاقی
در جنوب خراسان گبند كلوت ،چشتك ،علم آباد ،عباس آباد ، كنیف ،‌ یوسف آباد ، ‌چاه رقصك ، خاوران جنت آباد واطراف سربیشه .
توضیح اینكه این طایفه اخیراً در منطقه ییلاقی قطعه زمینی خریداری نموده اند و گروهی از آنان در فصل قشلاق نیز در ملك خودشان می مانند . تعداد دام این طایفه نسبت به مابقی طوایف بیشتر است .مذهب آنان شیعه در میانشان بافت قالیچه رواج دارد و بوسیله چهار فروشندگی سیار خدمات رسانی می شوند.
طایفه اردونی
محلهای قشلاق
اطراف دریاچه هامون ، برینگ ، دشتك ، گل آباد ( در بخش پشت آب ) و شورودومر ( در بخش شیب آب ).
مسیر كوچ
حوض انبار سم سیاه ، چاه زرد ؤ دغالك ، شرق سفیدابه اطراف ماده كاریز ، كوه جنجال ، گدارزرد ، پایین خونیك و سوغات نی و چهار فرسخ .
مناطق ییلاقی
یك گروه به سركردگی علی اكبر بهلول از راه چهار فرسخ به برج یك ، تگ سهلو عربخانه میروند گروه دیگر به رهبری اسمعیل اردونی از راه خوانشرف و شوسف و سهل آباد و مزار آقا سید علی واردتگ سربیشه ،‌ گردبغل ،‌ پخت و چاه خور می شوند . كه اینها هم در منطقه سربیشه دارای آبسر(منطقه دارای چشمه یا قنات) و زمین خصوصی هستند (بعد از انقلاب خریداری كرده اند ) مسلمان شیعه مذهب هستند و توسط یك فروشگاه خدمات رسانی می شوند.
طایفه دهمرده
مناطق قشلاقی
حاشیه دریاچه هامون ، گزجولا ، اطراف تپه برینگ ، اطراف كخا ،‌ ده میرشكار ، صدیف (در بخش میانكنگی) پایین كوره سراسری شندك و گلزار ( در بخش پشت آب ) .
مسیر كوچ
راه مرزی ادیمی به پل قرآن ، برینگ یكه ولگ، دغال ، گیشه ، خواجه دوچاهی ،تك دروح ، مناطق ییلاقی : نازدشت ،‌دهن رود ،‌چاه زرد ،‌چاه شند ، زیر كوه قاین .
راه بش دلبر به چاه خرما در صورتیكه آب دریاچه هامون صابری خیلی زیاد باشد با قایق بطرف چاه رستم ، دغال و مسجدك می روند .
راه مسجدك به طرف كوه قوچ افغانستان فراه رود بطرف تگ دروح ،در نزدیكی هفتاد رود واقع در شرق سربیشه وارد خاك ایران می شوند و پس از پیمودن حدود دویست كیلومتر از طریق طبس میناوگزیك و در میان و معصوم آباد عبور و در زیر كوه قاین ساكن می شوند اسباب و اثاثیه می گردد این طایفه ۱۰تیره دارد كه یكی از این تیره ها شیعه و بقیه مذهب تسنن دارند و خدمات رسانی به این طایفه از طریق سه فروشندگی عشایری صورت می گیرد.
طایفه كوچال
مناطق قشلاقی
ریگ آباد ،‌اطراف دشتك ، گلخانی ، گل آباد در بخش پشت آب .
مسیر كوچ
راه حوض انبار سرخ كوه و بندان ، گردن اشتر ،علی آباد حد فاصل بین سفیدابه و بندان پنبه نسوز و دهانه ناسفند.
محلهای ییلاقی
خوانشرف ، حسین آباد ،اطراف شهرستان نهبندان در نزدیكی شوسف , چاه زار و سهل آباد , همراه طایفه بارانی كوچ می كنند و از طریق فروشندگی های عشایری آنان خدمات رسانی می شوند.
طایفه جان آبادی
مناطق قشلاقی
اطراف چاههای محمد رضا خان ـ اسپی ـ اطراف ورمال در بخش شیب آب.
مسیر كوچ
راه زابل ـزاهدان به طرف كوههای خاش و نصرت آباد به سركردگی حاجی شهداد و محمد حسین كوت.
طایفه نارویی
منطقه قشلاقی
اطراف شیله ، ریگ ، ملك ، گینه كه ، در بخش شیب آب .
مسیر كوچ
باشند كلاتی به ملك سرخ ،سفیدابه كهنه و بوته گز ،حیدر آباد ،نقاط ییلاقی ، اطراف نهبندان .
طایفه شیبك
مناطق قشلاقی
حاشیه دریاچه هامون اطراف لطف ا… ،آخوند غلامی . روستای محمد صفر (در بخش شیب آب) ، شورود و دشتك ( در بخش پشت آب ).
مسیر كوچ
حوض انبار سم سیاه ، چاه زرد ، دغالك ، شرق سفیدابه ، اطراف مده كاریز ، كوه جنجال ، گدارزرد، پایین خونیك ،‌سوغات نی و چهار فرسخ .این طایفه همراه طایفه اردونی كوچ می كنند و از فروشگاه عشایری آنان خدمات می گیرند.
مناطق ییلاقی
اطراف نهبندان ،چاه دراز , گدارزرد ، سهل آباد ، گیو و مختاران .
طایفه دیوانه( رایزن)
مناطق قشلاقی
حاشیه دریاچه هامون . دهانه افضل آباد ـ لشكران ـ ریگ آب ـ اطراف شیله .
مسیر كوچ
همراه با طایفه اردونی كوچ می كنند .
مناطق ییلاقی
پایین گدارزرد ،اطراف نهبندان ، تگ سربیشه ،مزار آقا سید علی ، بوسیله فروشندگی عشایری اردونی خدمات رسانی می شوند.
طایفه مره ائی
مناطق قشلاقی
پشت ادیمی و گوره سراسری (بخش پشت آب )
مسیر كوچ
زابل برینگ ، حوض نیمه به طرف بندان .
مناطق ییلاقی
خوانشرف ،اطراف نهبندان .
طایفه سارانی
مناطق قشلاقی
حاشیه هامون ،لوزگ باغ حاج علی حسینا ، منصوری ،‌ رونگ رود مكه ، دشتك.
مسیر كوچ
پل قرآن، برینگ، بندان ،حوض نیمه ،چاه نفر ، حوض بال .
مناطق ییلاقی
اطراف نهبندان و سهل آباد ،گنده گوه ، حوزه استحفاظی شهرستان نهبندان .
طایفه جمال زهی
این طایفه در درطبسین و چاه آخوند شفیع در حوزه استحفاظی طی شهرستان نهبندان ساكن بقیه هم در یكی دو سال اخیر در سیاه بال در بخش خوسف بیرجند ماندگار شده است .بوسیله فروشندگی عشایری اسپی خدمات رسانی می شوند.
طایفه لكزایی
مناطق قشلاقی
تنورك ـ مسجدك ، جنگل بش دلبر (بخش پشت آب ).

اداره كل امور عشایری سیستان وبلوچستان

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران