سپهر سایبر و فلسفه زندگی روزمره

رؤیای فضای سایبر همه حقایق را با خود دارد به واقع، فلسفی ترین تعبیر برای این فضا همین حقیقت مجازی است ما خود را در جایی می بینم كه واقعاً امر واقع نیست همهٔ اقتدار این فضا نیز از همین شاخصه مایه می گیرداكنون رؤیاهای همیشگی تاریخ بشری اندك اندك به واقعیت بدل می شوند: واقعیت از نوع مجازی آن در مواجه با فضای سایبر یك پرسش بنیادین، اما غالباً از یاد رفته وجود دارد فضای سایبر كجاست؟
این پرسش به واقع از مهم ترین پرسش های فلسفی روزگار ماست وقتی به یاری ابزاری اكنون ساده خود را در بزرگ راه های اطلاعاتی می یابیم، آیا به میزان حقیقی بودن و نیز به ویژگی های هستی شناختی جهانِ مجازی می اندیشیم؟
نكته این است كه فضای سایبر، محیطی برآمده از كابل های مسی ، قطعه های كوچك، آی سی ها و دستگاه نظام مندی از صفر و یك است، اما با این همه هیچ یك از این ها نیست ما در پل ارتباطی این محیط افسون زده، خود را در جهانی دیگر می یابیم؛ جهانی یكسره متفاوت با آنچه در آن به گونه ای طبیعی زیست می كنیم این جهان در دل خانه ها و خیابان های ماست می توان این دنیای پرهیاهوی شلوغ را «جهان موازی» نامید حقیقت این است كه وجود جهان یا جهان های موازی با جهان هستی، خود، ایده ای فلسفی است كه می تواند برخی از دشواری ها و پرسمان های فكری، فلسفی و حتی دینی را توضیح دهد هستی های دیگر جایی را اشغال نمی كنند چنین نیست كه جایی، «مكان»ی برای هستی های دیگر وجود داشته باشد هرچه هست در دل همین «هستی» است جهان هستی لایه لایه و تودرتوست و در كنار خود جهان هایی دیگر دارد كه می توانند یكسره با آنچه اكنون هست متفاوت باشند از نظرگاه معرفت شناختی برای ذهن های دیگر، این كه همه جهان آفریده تخیل «من» نیست، «منِ» انسانی را در مواجهه با «من»های دیگر قرار می دهد به سخن دیگر، جهان درون انسان را در برابر بی شمار- یا بی نهایت «من»ها و جهان های دیگر می نهد این سرآغاز حیرت فلسفی است وجهه فلسفی فضای سایبر این است كه حضور در جهان های گونه گون را تجربه پذیر كرده است: اكنون «من» در جهان «دیگران» وقتی لینك های ارتباطی ما را به پایگاه ها و صفحه های گوناگون می برند، درست به این حس انسانی كاملاً ملموس می ماند كه در محیطی از هستی- اما نه از آن گونه كه هر روزه با آن رویاروییم- قدم می زنیم در واقع، راز تودرتویی این فضا، همان خلق مدام جهان های متكثر است عالم اكنون امتداد بی بعد و بی كران خود را ملموس نشان می دهد هویت و جهان دوم جامعه اطلاعاتی عصر جدید با مفهوم «تعلق» بیگانه است در كمتر از كسر ثانیه به میانه دنیایی نو پرتاپ می شویم كه خود را در آن درست همانند دیگران می دانیم و به قدر آنها مالك می شماریم این فضا، سپهر بی مكان است؛ جامعه ای بدون تعیّن مكانی در این جامعه بی تعیّن ما تنها یك كاربریم همین و هیچ در این سپهر كه همه امنیت آن به ناشناس بودن است، از اسم و نشان فرد چیزی پرسیده نمی شود این بی نشانی می تواند گونه ای آزادی و احساس رهایی به فرد ببخشد و هم می تواند برای او دشواری هایی به بار آورد .
اما آنچه مهم است تكیه ابزار به گونه ای هویت دیجیتال است در شبكه وب نام انتخابی كاربر و رمز ورود او كه باز هم انتخابی است پرسیده می شود، در این فضا شماره ها و اعداد اهمیت دارند و بس این هویت ارقامی ممكن است آدمی را تبدیل به واحدی ایزوله شده كند و تنهایی درونی او را تشدید نماید قطع ارتباط فیزیكی و عاطفی با «دیگری»، آدمی را به زاویه های درونی تر «خود» می برد و این سرآغاز یك بحران هویت است روشن است كه گروه هایی چون كودكان و نوجوانان خطرپذیرترند سپهر و سایبر و فلسفه زندگی روزمره زندگی هر یك از ما، از صبح گاهان كه چشم از خواب می گشاییم تا شامگاهان كه دوباره چشم از بیداری می بندیم، سرشار از كنش ها و واكنش های انسانی است وجوه مختلف زندگی انسان- در همه ابعاد و با هر عمق- در عین تفاوت، یكسره همانندندنیازهای زندگی ها، معناداری فعالیت هامان، تكرار رفتارهای همیشگی، آغاز نگرش به مفهومی به نام فلسفه زندگی روزمره شده است.
در ظرف جست وجوی انسان مدرن برای معنای زندگی، توجه به این فلسفه- این شاخه از ظهور اندیشه های فلسفی در كاربرد زندگی روزانه- مهم جلوه می كند گونه های مختلف رفتارهای انسان از زندگی ما تفكیك ناپذیرند به سبب همین است كه انسان ها در همه سطوح معرفتی ناگزیر از چنین رفتارهایی می شوند نكته مهم نیز انعطاف پذیری ایده آل سپهر سایبر با این مفهوم است در فضای سایبر انواع و اقسام وجوه زندگی انسانی وجود دارد درست به مثابه خود جهان، در جهان صفر و یك نیز همه گونه رفتارهای انسانی هست این سپهر در صدد تعمیق و تكثیر امكانات بی شمار خود برای سازگار شدن با زندگی روزمره است در این جا چند وجه ویژه این امكانات را بر می شماریم
۱) اصل ارتباط:
ایده آل زندگی انسانی و هویت آن «ارتباط» است در زندگی طبیعی انسانی ارتباط با دیگران هویت را شكل می دهد، به زندگی جهت و حتی معنا می دهد و امكان حضور و تعیّن به آدمی می بخشد همین لوازم طبیعی زندگی روزمره در سپهر سایبر نیز تعبیه شده است ارتباط انسانی در قالب گپ های اینترنتی و حضور در اتاق های گفت وگو، درست به مثابه تكثیر ارتباطات انسانی عمل می كند جالب این است كه این حضور به شكلی خودخواسته و بی نشان انجام می پذیرد پژوهش ها نشان می دهند كه ارتباط در چنین محیط هایی می تواند به صمیمیت انسان عمق افزون تر ببخشد علی رغم پاره ای از آفت ها، ارتباط در جهان مجازی خصلتی كاملاً انسانی دارد و مثل همه ارتباط های دیگر به آدمی معنا می دهد نكته مهم امكان استفاده از نقاب های هویتی دروغین است
۲) اوقات فراغت:
در زندگی آدمی لحظه هایی هست كه به گفته گوستاو فلوبر باید تلف شوند فارغ شدن از نظام های كاری، لحظه های خلوتی را در پیش روی آدمی پدید می آورد كه بخش مهم از زندگی یكایك ما را می سازند اوقات فراغت جزء ذات زندگی اند و از این رو به همان اندازه باید مهم شمرده شوند در فضای مجازی امكان تلف كردن این اوقات هست! قدم زدن گمنامانه در كوچه های شهری كه نمی شناسیم، تماشای بزرگ ترین میدان یكی از پایتخت های جهان، زائرانه به دیدار معبدی بودایی رفتن، نشستن پای صفحه شطرنج و مثلاً با آدمی در پرده بازی كردن و ظرفیت های ذهنی و رفتاری یكدیگر را محك زدن، از زیبایی های هم صحبتی با یك بیگانه لذت بردن، یا گوش سپردن به موسیقی ناشناخته ای از جنوب عالم، همه در این فضا شدنی اند این صفحه گشوده پیش روی آدم و عالم در هیچ یك از ادوار تاریخ بشری نظیر نداشته و تصور نمی شده است اكنون در سپهر سایبر فرصتی بی بدیل و یكه برای به سر بردن وقت فراغت وجود دارد.
۳) اصل لذت:
در زندگی روزمره هر یك از ما دقایق و ساعت هایی هست كه می توانیم از انجام كاری لذت ببریم باغبانی كردن، ساختن چیزی از یك تكه چوب، دوباره خواندن كتابی كه در كودكی دوستش داشته ایم، تماشای یك فیلم هراس بار و خلاصه بسیاری كنش های دیگر، به غایت یك اصل انجام می گیرند: لذت، همان اوقات فراغت را گذراندن نیز بدون این اصل بی فایده و طاقت فرساست این البته با مفهوم سرگرم شدن هم می سازد، اما به واقع برتر از آن است نكته این است كه درست به سان خودِ سپهر، غایت ها و اهداف بسی تودرتو و لایه لایه اند و امتداد و عمق می یابند در این فضا هم می توان از تماشای عكسی از طبیعت، فیلمی كمدی، كاریكاتوری مضحك، خواندن كتابی به زبان اسپانیایی، مطالعه آداب و رسوم سرخپوست ها و پژوهش در شمار گونه های بومی علفچه ها و درخچه ها در آفریقا، به لذت رسید و در عین انجام دادن كاری- هرچند بسیار جدی- دل و جان به رهایی لذت سپرد.
۴) تعلق به گروه:
وقتی عضو گروهی- ورزشی، فرهنگی، اقتصادی، هنری- هستیم، خود را به گونه ای دیگر می فهمیم ما می توانیم از امتیازات گروه برخوردار شویم و به بخش هایی از زندگی خودمان معنا بدهیم كسی كه اخبار ریز و درشت یك تیم ورزش را دنبال می كند یا از دوستداران كانن رویل است یا به تاریخ كوهنوردی در اورست علاقه دارد، فضای سایبر را محیط متعلق به گروه می یابد همه نقش های اجتماعی چنین تعلقی در جامعه روزمره، در سپهر مجازی هم هست و چه بسا تنوع و انگیزش بیشتری ایجاد می كند واقع این است كه اكنون می توانیم در گروه هایی جهانی و بی مرز عضو باشیم .
۵) وبلاگ:
بخش هایی از زندگی ما هستند كه همیشه مخصوص می مانند هر یك از ما در زیست بوم خود حیاط خلوت ویژه ای داریم كه آن را تنها از آن «خود» می دانیم اما با این حال، داشتن یك فضای خصوصی كاملاً عمومی امری است كه در عالم مجازی سایبر ممكن شده است اكنون و در عرصهٔ گستره ارتباطات، هر یك از ما قادریم پنهان ترین علایق و سلائق و نیز درونی ترین وجوه زندگی فردی خود را به معرض تماشای همگان بگذاریم وبلاگ بخش پراهمیت زندگی هر كس برای «عرضه» است تعامل چند جانبه ای كه در پدیده وبلاگ هست.
این عنصر دنیای مجازی را پیچیده كرده است از یك سو وبلاگ عنصری متكی بر دنیای مجازی است و نیازمند شناخت، دانش و اهمیت این فضا از دیگر سو، اساس داشتن یك تاریك خانه عمومی، نیاز به «عرضه شدن» و «حرف زدن» است اگر كسی احساس می كند كه به مثابه هویتی انسانی حرف هایی دارد كه می خواهد و می تواند با «دیگران» بزند یا حتی از درون خود به بیرون بیاورد، می تواند وبلاگی داشته باشد وبلاگ بسط درون در فضای سایبر است به هرچه كه تعلق خاطر داشته باشیم.
از ریز تا درشت، می توانیم علاقه های خود را با دیگران در میان بگذاریم وبلاگ، با تكیه بر همین مفهوم، نقش گونه ای عامل تخلیه روانی یا برقراری دیالوگ با دیگران را ایفا می كند و از این رو حتی به پالایش اسرار درون و نیز درك خود فرد از جهان «خود» یاری می رساند یك نكته هم در این جا هست در وبلاگ هم می توان مثل همه بسترهای دنیای وب ناشناس بود یا بخشی از وجود خود را به مواجهه همگانی برد.این پدیده درست نوعی آشكارسازی یا تعیّن خود خواسته است در وبلاگ ما می توانیم با فنومن دیگری مواجه شویم نه با اگزیستانس او این است كه حتی همین هم می تواند فضایی مجاز اندر مجاز تولید كند با این حال، آنان كه خود را درست وا می نمایند.
خصوصی ترین اسرار و كشش های درونی خود را از تاریكخانه بیرون می آورند و «بر آفتاب می اندازند» در داشتن چنین گوشه دنجی كه هیچ نگاهی آن را نمی پاید می توان همه كار كرد و همه كس بود؛ از جمله می توان «خود» بود وبلاگ هم می تواند بخشی از كنش های زندگی روزمره ما باشد و هم می تواند به نوعی بستر آموزش یا عرضه اطلاعات بدل شود ابعاد روان شناختی و جامعه شناختی پدیده وبلاگ، كه از قضا در بیان جامعه كاربران ایران محبوبیت و رواج بسیار دارد، نیازمند تأملات بیشتر است كودكان بنیاد فضای جامعهٔ سایبر «همگانی» و «عمومی» است.
این نكته گونه ای گسترهٔ محدودیت ناپذیر و بی مرز پدید می آورد در این عرصه، فضای سایبر برای كودكان نیز ابزاری برای زندگی است انواع نیازهای روان و زیستی كودكان در این سپهر دست یافتنی است آموزش، بازی، سرگرمی، فیلم و داستان و خلاصه هرچه كه در حد مطلوبیت و نیاز كودكان سنین مختلف باشد سخن اساسی این است: در كدام دوره تاریخی، كودكان به چنین مقدوراتی دسترسی داشته اند نگاه جامعه سایبر معطوف به آینده است و هم از این رو كودكانی كه با این فضا آشنا می شوند و در آن می پرورند، نسل آینده- به معنای ایده آل كلمه- را دگرگون می كنند خو گرفتن به این فضا برای كودكان بارهای روانی و فكری گوناگون دارد بر بنیاد آمار، بهبود كاركردهای درسی، مغزی، روانی در صورت استفاده كنترل شده، از آثار مثبت این جهان مجازی برای كودكان است جامعه اطلاعاتی گذار از جامعه ارتباطی دوران پیشامدرن به جامعه اطلاعاتی دستاورد عصر ارتباطات دیجیتال است.
نكته این است كه ساز و كارهای ساختاری و بنیادی این جامعه یكسره با همه جوامع پیشامدرن متفاوت است در این كاركرد، همه عناصر سازنده جامعه از حیث تشكیلات، كارویژه ها، رفتارهای اجتماعی و پایگان اجتماعی خاص هرجامعه، به جهان دوم، یعنی فضای سایبر منتقل می شوند این جامعه البته نامرئی است و البته همه كاركردهای جامعه رئال را دارد در این عرصه بازاری از اطلاعات تولید می شود كه مبنای گردش امور در دنیای مجازی است آنچه ما در این فضا به آن برمی خوریم، درست ویژگی های شهر و جمعیت در دنیای روزمره را دارد همه مكانیسم های رفتار اجتماعی عضو یك جامعه در شهر در این فضا هم به شیوه مربوط به خود باز تولید می شود و آدمی یكی از اعضای جامعه به شمار می آید اما این حضور فیزیكی و مرئی نیست، بلكه در هاله ای از نامرئی بودن و ناشناس بودن وجود دارد.
۱) آموزش:
در جامعه اطلاعاتی ركن بسط و توسعه جامعه آموزش قلمداد می شود امروزه همه گونه آموزش در فضای سایبر شدن و خواستن است دانشگاه های مجازی، عرضه اطلاعات علمی- فنی و به اشتراك نهادن اندیشه ها در ویترین همگانی و عمومی و زیرگروه های اجتماعی می توانند به فراخور نیازهای خود، در میان انبوه اطلاعات به آموزش بپردازند هم از این رو انگاره خودآموزی امروزه در برابر الگوهای پیشین و سنتی آموزش حرفی تازه دارد شتاب، كارایی، استفاده بهینه از فرصت و قدرت انتخاب از مزایای این ركن جامعه اطلاعاتی است ناگفته نماند كه این عرصه را آفت هایی نیز تهدید می كند شاید مهم ترین خصیصهٔ جامعهٔ اطلاعاتی، یعنی توده اطلاعات در بخش آموزش جلوه گرتر است از این رو این خطر همواره وجود دارد كه در پیچ وخم هزراتوهای اطلاعات، ذهن جست وجوگر گم شود و نتواند خود را بازیابد اما به هرحال، این آفت قابل پرهیز است .
۲) دولت دیجیتال:
امروزه عرصه فضای سایبر به كاركردهای گونه گون اختصاص یافته است یكی از این ها بسط قدرت و نفوذ و اقتدار دولت ها و نیز دیگر نقش های دولت در جامعهٔ امروز، در فضای مجازی است كاركردهای اداری، بوروكراسی گریزناپذیر دولتی، ارائه سرویس های مختلف به شهروندان جامعه و نیز بسط و توسعه توان اداره دولت در این فضا دیده می شود با این حال، نكته مهم این است كه دولت تنها یكی از كاربران فضاست این علاوه بر خصلت های روانی و اجتماعی ویژه، سرعت، حذف سلسله مراتب دولتی، گذار از پیچیدگی های رفتار دولت به سادگی و تبدیل تأسیسات و مؤسسات دولتی به ارگان هایی در جامعه دیجیتال را نیز با خود می آورد كاربر در مواجهه با مقامی دولت امروزه با پایگاه اطلاع رسانی مؤسسه او سروكار دارد و از حضور فیزیكی بی نیاز است زیرساخت ها و ژرف ساخت های اقتدار هر دولت، امروزه در بستر سایبر تحقق یافته اند و به فضای مجازی منتقل شده اند .
۳) مدیریت اطلاعات، اقتصاد اطلاعات:
در فرایند انتقال اطلاعات همواره كسی پیش تر است كه بتواند در میانه انبوه اطلاعات پراكنده، تودرتو، لایه گون و همه جانبه، معیارها و موازینی برای به مهار درآوردن آنها و نیز تنظیم، گردآوردی، جمع بندی و استفاده بهینه از اطلاعات داشته باشدگستردگی اطلاعات به حدی تصورناپذیر است كه بدون مدیریت علمی و روشمند اطلاعات آدمی را به حیرت می كشاند گذشته از كاربری های فردی، در عرصه بین المللی و جهانی نیز این مدیریت بایسته و معمولی است هرچه اقتدار یك سیستم در مهار گلوگاه های اطلاعاتی افزون تر باشد، پیشرفته تر است، در اقتصاد اطلاعات هم مطلب درست به هیمن قرار است اكنون بازار پررونق جامعه اطلاعاتی، همین فضای سایبر است بهره وری های مكان و وصف ناپذیر از این بازار، مفهوم بازار سنتی و تجارت تاریخی را دگرگون كرده است .
۴) شاید درست به دلیل سخن پیشین باشد كه امروزه در فضای سایبر از جنگ و جنگ افزارهای دیجیتال سخن می گویند حفظ و بسط سلطه اطلاعاتی اقتدار ملی- دولتی هر جامعه را با خود دارد این است كه سپهر مجازی بدل به گونه ای مبارزه، رقابت و جنگ اطلاعاتی شده كه در تاریخ تمدن های بشری پیشینه ای ندارد تفوق در این ستیز تمدن های آینده را می سازد و شكل می دهد حقیقت مجازی (virtual Reality) در فضای سایبر ما با انواع حقایق، دیدن ها، شنیدن ها، فهم ها و روابط سروكار داریم، اما نكته این است كه این ها هیچ یك در فضایی رئال انجام نمی پذیرند همه حقیقتی كه ما با آن رویارو می شویم مجازی است و درست به رؤیا می ماند رؤیا خواندن این جهان صرفاً از جهت تقابل رؤیا با بیداری از حیث وجه معنی شناختی و رئالیسم وجودی است رؤیای فضای سایبر همه حقایق را با خود دارد.
به واقع، فلسفی ترین تعبیر برای این فضا همین حقیقت مجازی است: ما خود را در جایی می بینم كه واقعاً امر واقع نیست همهٔ اقتدار این فضا نیز از همین شاخصه مایه می گیرد ابعاد هستی شناختی و معرفت شناختی فضای مجازی بسیار گسترده است و با حجم بسیاری از فلسفه های ذهن، فلسفه هوش مصنوعی، علوم شناختی، دانش های رایانه ای و از این قبیل در آمیخته است همچنین مطالعات انسان شناختی مربوط و معطوف به حقیقت مجازی در آغاز راه اما عمیق و پردامنه است.
اكنون رؤیاهای همیشگی تاریخ بشری اندك اندك به واقعیت بدل می شوند: واقعیت از نوع مجازی آن آسیب شناسی با همه آنچه می توان درباره جامعه اطلاعاتی و به ویژه كار ویژه های فضای سایبر گفت، یك نكته از چشم ناظران پنهان نمانده است امروزه رویكرد انتقادی به همه جوانب زندگی و همه وجوه حیات بشری، محصول همین جهش اطلاعاتی است در دنیای مجازی نیز سخن از آسیب شناسی این سپهر می رود هر كنش بشری محتاج بازبینی و بازسنجی و تعامل انتقادی است از این رو، برای بازپیرایی دشواری های پدید آمده یا محتمل از فضای سایبر باید نخست آنها را شناخت و سپس به راه برون شد.
از آنها اندیشید سپهر ساییبر آسیب هایی نیز به بار می رود در سطح روان شناختی، كار با ابرازی چنین ممكن است درجه ارتباطات انسانی را به سرحد تعامل با ابزار تنزل دهد نوعی گسست روانی به سبب حضور در جهان كاملاً متفاوت در كاربران محتمل است جهان دیجیتال كاركردهایی سراسر جدا از جهان رئال دارد و این است كه دست كم افراط و غرقه شدن در آن زندگی واقعی فرد را دچار مشكل می كند این پرسش روان شناختی است .
كه آیا آدمیان با پناه بردن به حوزه سیبرنتیك تنهاتر و ایزوله تر نمی شوند روی دادن این دشواری ها الزامی نیست، اما آن اندازه جدی است كه باید به آنها اندیشید تنهایی، خلأ و ماشینی شدن روابط انسانی، از آسیب های روان شناختی این جهان است اگر ارتباط در این سطح باقی بماند، آدمی را فلج و ناتوان می كند ارتباط كابوس گونی كه كاربر با جهان مجازی می یابد می تواند اختلالات روانی و شخصیتی عمده ای را در او ایجاد كند، آن گاه است كه كابوس بر زندگی فرد سایه می افكند برخی از آسیب های فضای مجازی از ذات تكنیك شمرده شده اند سیطره تكنیك بر انسان و افزایش سلطه بر او درد عالم مدرن دانسته شده و این در جهان مجازی پیچیده تر و عمیق تر است فیلسوفانی كه در نقد دنیای مدرن سخن گفته اند .
این نكته را هشدار داده اند از دیگر سو، با تمركز قدرت اداره و انباشت اطلاعات در یك یا چند قطب سیاسی- اقتصادی، همواره بیم آن می رود كه این فضا دستاویز و ابزار بسط اقتدار تمامیت خواه كسانی واقع شود و همین موجب آن باشد كه نقشه جهان آینده براساس محاسبات اطلاعاتی تغییر كند آسیب شناسی فضای مجازی در حوزه های گوناگونی چون ساحت های روانی، اجتماعی، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و در عمق انسان شناسی از مباحث پراهمیت دانش ارتباطات، به ویژه برای كشورهای پیرو، به شمار می آید شناخت دقیق این دانش بدون درك انگاره های آسیب شناختی آن ممكن نخواهد بود .

نویسنده : احمد شهدادی

منبع : مرکز اسلامی آموزش از راه دور