گنبد سلطانیه ، سلطانیه،ابهر

در قسمت جنوب غربی كهن‌دژ (ارگ سلطنتی)، گنبد سلطانیه به عنوان یكی از بناهای عظیم اسلامی و شاید باشكوه‌ترین آن‌ها، همچون نگینی سربرافراشته و خودنمایی می‌كند.
این بنا در دوران حكومت سلطان‌محمد خدابنده (اولجایتو) در مدت 9 سال (از سال 704 الی 712 هجری قمری) احداث شده است. درباره این بنا، فرضیه‌های بسیاری از نظر تناسب‌ها، تركیب‌ها، تلفیق‌ها و دیگر ویژگی‌ها از سوی مورخان، جغرافی‌دانان، باستان‌شناسان و حتی مردم عادی ابراز شده است كه دو وجه غالب دارند :
نظریه نخست، به مورخان و جغرافی‌دانان متقدم مربوط است كه بنای گنبد را آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجاتیو معرفی كرده‌اند. نظریه دوم، مربوط به انتساب و اختصاص بنا، از طرف اولجایتو، به آرامگاه علی‌بن ابیطالب (ع) و حسین‌بن علی (ع) است.
كارشناسان با بررسی‌های باستان‌شناسی و مطالعه عناصر معماری، انتساب و اختصاص بنای گنبد سلطانیه به آرامگاه ائمه اطهار (ع) را مردود دانسته‌اند و روشن شده است كه آرامگاه سلطانیه را غازان و اولجایتو به تقلید از آرامگاه‌های موجود در ایران ساخته‌اند.
گنبد سلطانیه، شكوه و بزرگی كلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد ایاصوفیای تركیه را تداعی می‌‌كند. این بنا، سومین بنای بزرگ تاریخی در جهان و نخستین بنای بزرگ تاریخی ایران می‌باشد. این بنا در دوران برپایی، بلندترین بنای جهان بوده است.
معماری گنبد سلطانیه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد،‌ منحصر به‌فرد است و نمونه‌ بدیعی از یك آزمایش موفق است. این بنا دارای 48/5 متر ارتفاع، 25/60 متر دهانه قوس، 6/87 متر عرض جرز، 17/5 متر طول جرز از سمت بیرونی و 8/60 متر طول جرز از سمت درونی است. این بنا 8 ایوان مرتفع و نزدیك به 50 اتاق و فضای ویژه اتاق‌مانند دارد. گنبد سلطانیه نخستین بنایی است كه تحول معماری دوران سلجوقی به معماری دوره‌ ایلخانی را به وضوح نشان می‌دهد. سنگینی گنبد عظیم و قوس‌‌ها و دیگر عنصرهای معماری را، جرزهای هشت‌‌گانه آن تحمل می‌كنند. محاسبات به‌عمل آمده نشان می‌دهند كه سنگینیِ گنبد 200 تنی بر روی جرزها كه سطح مقطع هر كدام 50 مترمربع می‌باشد، استوار شده است. مطالعات اخیر روشن كرده است كه این عنصرها دارای مقطع‌های توخالی نیز می‌باشند. این ویژگی، مقاومت جرزها را در برابر زمین‌لرزه و فشارهای ناشی از باد افزایش می‌دهد. به كارگیری تیرهای چوبی عاجدار در ابعاد و اندازه‌های مختلف، از این نظر، حایز اهمیت می‌باشد.
ملاط این بنا،‌ مخلوطی از گچ و مقدار اندكی آهك است. گنبد سلطانیه با احتساب طبقه همكف، سه طبقه مشخص دارد : طبقه همكف ایوان‌های هشت‌‌گانه را در خود جای داده است و شامل ایوان‌های شمال غربی، شمال شرقی، ورودی و ایوان جنوبیِ مشرف به تربت‌خانه است. طبقه اول در 9/40 متری از كف كنونی بنا قرار گرفته و دارای دهلیزهای ارتباطی است كه دورتادور بنا را احاطه كرده‌اند. طبقه آخر در 27/80 متری از كف قرار گرفته است. در این طبقه، پاطاق گنبد و پایه‌های هشت‌ضلعی مناره‌ها قرار دارند. ارتفاع پاطاق این طبقه 1/40 متر و ارتفاع گنبد از طبقه آخر 19 متر است.
ورودیِ سردابه در ایوان ضلع جنوبی قرار گرفته است. طرح سردابه بسیار پیچیده و شامل 7 واحد حجمی است كه با یك‌دیگر ارتباط فضایی ندارند. این روش مقبره‌سازی با هیچ‌كدام از مقبره‌های شناخته‌شده كنونی ایران قابل‌مقایسه نیست. به احتمال قریب به یقین، سردابه براساس بینش و تفكر آیین‌های مذهب شمن‌پرستی مغولی طرح‌ریزی شده است. با توجه به فلسفه و عقاید شمن‌پرستی و تأكید آن بر وجود ارواح خبیثه و انواع جادو،‌ برای جلوگیری از ورود و مزاحمت ارواح خبیثه به حریم قبرها، گماردن محافظان و تعبیه مكان‌‌هایی برای برآوردن منظورهای فوق، امری ضروری بوده است.
گنبد سلطانیه از نظر تزئینات نمایشگر مرحله‌ كمال معماری گذشته ایران است و خلاقیت طراحان، معماران و مهندسان زمان خود را به نمایش و داوری گذاشته است. در این بنا، دو لایه آرایش و زینت‌‌ معماری شناسایی گردیده است : قسمتی از تزئینات لایه دوم به دوران اولجاتیو و اوایل دوران سلطان ابوسعید بهادر تعلق دارد. تزئینات لایه نخست، به طوركلی، با پیشرفت كارِ ساخت بنا اجرا گردیده و در هنگام افتتاحِ ابواب‌ البر، پایان پذیرفته است.
عمده‌ترین عنصرهای تزئیناتی در گنبد سلطانیه عبارت‌اند از : تزئینات آجری، گچ‌بری، كتیبه‌نویسی و كاشی‌كاری كه همگی با هم و با هماهنگی جالب توجهی سامان یافته‌‌اند.
طولانی‌ترین كتیبه این بنای تاریخی كتیبه‌ای است كه در فاصله 360 سانتی‌متری از كف گنبد، و در عرض 75 سانتی‌متری دورتادور بنا نوشته شده است و به سوی ایوان‌ها و جرزها ادامه یافته است. در این كتیبه، سوره «فتح» به خط زیبای ثلث نوشته شده است. در بالای هر یك از ایوان‌های هشت‌‌گانه، یك حدیث ذكر گردیده است. در سطح قوس، در طبقه دوم ایوان شرقی، كتیبه‌ای از آجرهای پیش‌بر در زمینه كاشی‌كاری مُعَرق به رنگ سبز و آبی وجود دارد. بر این كتیبه، آیه 125 سوره مباركه «بقره» (سوره یكم) به خط كوفی نوشته شده است.
در سطح جرز ایوان‌های جنوب شرقی و جنوب غربی، طرح‌های تزئینی به شكل ترنج با رنگ آبی طراحی گردیده‌اند و خط‌‌های كلی این نقش‌ها، اسلیمی است. در لابه‌لای این نقش‌های اسلیمی، كلمات ابوبكر، عمر،‌ عثمان و علی، حسن و حسین پیوسته تكرار شده‌اند. این گنبد به تنهایی یكی از شگفتی‌های معماری در ایران و جهان به شمار می‌رود و از ارزش‌های درجه اول جهانگردی برخوردار است.