اعتبار پژوهش

پژوهش، فرایندی علمی است كه از ابتدا تا انتهای آن برخاسته از منطق و تدبری علمی، مراحل به هم پیوسته ای را شامل می شود كه لازم است به صورت مرتب طی گردند.
پژوهش ها در حوزه علوم انسانی و اجتماعی با علوم طبیعی تفاوت هایی دارد، خاصه آن كه در حوزه علوم طبیعی، موضوع موردمطالعه، طبیعتی بی جان است كه استنباط علمی از فرایند پژوهشی را با تغییرات ناخواسته مواجه نمی سازد. اما در علوم انسانی، به دلیل تأثیرپذیری انسان ها (چه پژوهشگر یا موضوع موردپژوهش) از یكدیگر، فرایند پژوهش دچار نوسان ها و لغزش هایی ناخواسته می گردد و سرانجام اعتبار و روایی تحقیق را با مشكل مواجه می سازد.
در هرحال، باید پذیرفت پژوهش در حوزه علوم انسانی و به طور خاص علوم اجتماعی با مسائل و مشكلاتی مواجه است. در این نوشتار صرفنظر از برخی محدودیت ها و تنگناها كه به ماهیت پژوهش در علوم اجتماعی برمی گردد، به برخی سازوكارها، زمینه ها و عوامل محدودكننده پژوهش های اجتماعی در ایران اشاره ای می شود.
انجام پژوهش های اجتماعی در قالب علمی با تأسیس مؤسسه مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران آغازشد كه در آن در حوزه های مختلف اجتماعی (مانند جامعه شناسی شهری، روستایی، عشایری و...) پژوهش هایی با تكیه بر اصول و موازین علمی توسط فارغ التحصیلان دانشگاه های معتبر جهان صورت می گرفت. به مرور و باتوجه به گسترش واحدهای دانشگاهی در حوزه علوم انسانی امر پژوهش حیطه بسیاروسیعی یافت و حتی در درون سازمان ها، نهادها و وزارتخانه ها نیز با تأسیس معاونت ها یا ادارات كل پژوهش ادامه یافت.
نوشتار زیر به برخی محدودیت ها و آسیب های موجود برسرراه پژوهش های اجتماعی در ایران تكیه دارد.
۱) تعمیم در میان پژوهشگران:
از آنجا كه پژوهش های اجتماعی غالباً با موضوع هایی صورت می گیرد كه در میان مردم ملموس و عینی هستند، نوعی خطر عوام گرایی و عوام زدگی در آن وجود دارد؛ به گونه ای كه هر فردی با دارا بودن تحصیلات دانشگاهی در رشته علوم اجتماعی، با عنوان پژوهشگر اجتماعی یا جامعه شناس به امر پژوهش در این حیطه می پردازد. غافل از آن كه یافته ها و دانسته های علوم اجتماعی خصلتاً و ماهیتاً سهل و ممتنع اند، یعنی ممكن است ظاهراً ساده و بدیهی به نظر آیند، ولی در عین حال انجام پژوهش در آن نیازمند تجربه های لازم نظری و عملی است.
۲) موضوعهای مورد پژوهش:
با نگاهی به تمامی پژوهش های صورت گرفته (چه با عنوان اولویت های پژوهشی هر سازمان یا وزارتخانه یا پایان نامه تحصیلی در مقاطع كارشناسی ارشد و دكترا) مشاهده می شود فراوانی برخی موضوع ها (خصوصاً حوزه مسائل اجتماعی نظیر اعتیاد، طلاق و...) بسیار بالاست، به صورتی كه در پس هر پژوهش اجتماعی درباره موضوع های یادشده برخی فرضیه ها و یافته های پژوهشی تنها تكرار می گردند. از سوی دیگر، برخی موضوع ها دارای حساسیت های اجتماعی مانند بررسی روحیات یا خلقیات قومی (كه در علم مردم شناسی و با روش تك نگاری كاربرد دارد) كمتر موردتوجه قرارمی گیرند.
۳) رعایت اصول علمی:
پژوهش علمی، همان گونه كه در مقدمه این نوشتار اشاره شد، دارای اصول وضوابطی است كه بدون رعایت آن فرایند پژوهشی از حالت مطلوب خود خارج شده و تنها برخی یافته های از هم گسیخته و انباشته شده درباره موضوع تحقیقی را شامل می شود.
نگارنده عمده ترین نقاط ضعف در پژوهش های صورت گرفته را درموارد زیر می داند:
الف) عدم ارتباط منطقی میان موضوع پژوهش، مسأله پژوهش، فرضیه ها و آزمون فرضیه ها و بیان یافته های پژوهش
ب) عدم دقت در توجیه علمی موضوع پژوهش
پ) وجود فرضیه های ناهمگن و پراكنده در ارتباط با موضوع یا حاشیه آن
ت) عدم توجه به چارچوب نظری پژوهش
ث) عدم ارتباط میان تعاریف عملیاتی متغیرها و شاخص های ابزار اندازه گیری آن
ج) عدم توجه به نمونه گیری برپایه اصول علمی و فرمول های نمونه گیری
چ) سهم نازل فصل سوم پژوهش (روش اجرای پژوهش) هم به لحاظ محتوا و هم حجم مطالب ارائه شده
ح) عدم تناسب میان آزمون های آماری مورداستفاده برای فرضیه ها و آزمون های آماری مطلوب آن ها
خ) كم توجهی به بحث بیان یافته های پژوهش و نتیجه گیری
د) عدم ارائه راهكارهای كاربردی و عینی و ملموس در ارتباط با موضوع پژوهش
ذ) عدم توجه به شیوه صحیح مأخذ نویسی
۴) اعتبار و روایی در پژوهش:
همان گونه كه آگاهان بر علوم اجتماعی می دانند به دلیل آن كه موضوع های علوم اجتماعی در پژوهش ها، غالباً كیفی است و برای سنجش آن ها از برخی گزینه ها و شاخص های كمی استفاده می شود، بحث افزایش اعتبار در پژوهش بسیار اهمیت می یابد. درعلوم اجتماعی برای سنجش پذیركردن یك متغیر كیفی و انتزاعی آن را در قالب شاخص ها یا گزینه هایی (Indicators) قابل سنجش می سازند.
از این رو، بحث درباره این كه آیا واقعاً گزینه ها یا معرف ها به درستی انتخاب شده اند یا خیر، بسیار اهمیت دارد.
درواقع، آیا معرف ها یا گزینه ها واقعاً به دنبال سنجش متغیرهایی هستند كه از درون فرضیه های تحقیق استخراج شده اند یا خیر؟
از سوی دیگر، بحث روایی پژوهش یا تعمیم پذیری یافته های پژوهش (Reliability) نیز بسیار اهمیت دارد.
در غالب پژوهش های صورت گرفته، روایی سنجی صورت نمی گیرد و یا اگر صورت می گیرد، تنها به ذكر این نكته كه روایی پژوهش حداقل ۹۵ درصد تعمیم پذیری را داراست اكتفا می شود و از چگونگی تحصیل آن سخن به میان آورده نمی شود.
۵) سوابق پژوهشی پژوهشگران:
آگاهان بر علوم اجتماعی و به طور عام علوم می دانند كه فرایند پژوهش دارای الزامات و برخی سازوكارهاست كه تنها در پرتو انجام كار عملی می توان به آن ها دست یافت و تدریس روش تحقیق یا فراگیری مناسب دروس مرتبط با آن امكان دستیابی به آن ها را فراهم نمی كند.
از این رو، لازم است پژوهش ها با نظارت شورایی یا فردی با سوابق پژوهشی مناسب (حداقل ۱۵ سال) صورت پذیرد تا پژوهشگران جوان زیرنظر و هدایت وی بتوانند امر پژوهش را سامان بخشند. متأسفانه، در بسیاری موارد پژوهش ها توسط افرادی صورت می گیرد كه حداقل به لحاظ علمی، سن، سابقه پژوهشی، حداقل های لازم را برای پژوهش دارا نیستند.
۶) یافته های پژوهشی و كاربرد آن ها:
همانگونه كه در سطور بالا نیز اشاره شد یافته های پژوهشی سرانجام درحد جملاتی انتزاعی مطرح می شوند و امكان كاربردی بودن آنها پایین است. اما از سوی دیگر، یكی دیگر از محدودیت های موجود برسرراه پژوهش های اجتماعی، عدم ارتباط ارگانیك میان مراكز پژوهشی و دستگاه های اجرایی است، به صورتی كه غالب پژوهش های اجتماعی خصوصاً پایان نامه ها در كتابخانه ها انبار شده و تنها برای استفاده دانشجویان درحال گذراندن واحد پایان نامه مورداستفاده قرارمی گیرد.
● نتیجه: موارد ذكرشده تنها بخشی از واقعیت های موجود درباره پژوهش های اجتماعی هستند كه توسط نگارنده تجربه شده است و برای جامع نگری در حیطه موردبحث لازم است به كلیه جنبه های سخت افزاری و نرم افزاری آن نیز توجه داشت، درواقع نوشتار حاضر درحد طرح مسأله ای درباره محدودیت ها و آسیب های پژوهش های اجتماعی تهیه گردیده است.

دكتر طهمورث شیری، استادیار رشته جامعه شناسی

منبع : روزنامه ایران