هم نشینی اجباری علوم

تاریخ شناخت موید این ادعا است که بسیاری از مواجهه های اجباری و هم نشینی های مقتدرانه در قلمرو اندیشه ، اولین اثر دراز مدتش ، سر در آوردن از سرزمین های جدید است ، سرزمین هایی با مرزهایی جدید و صاحبان جدید.
غرب مسیحی در سده های یازده تا سیزده میلادی از طریق آشنایی با آثار یونانی- رومی (عمدتاً به یمن مسلمین)و شکل دادن به سه گانه روم-یونان-اورشلیم(به تعبیر مورخین غربی) این تجربه نیکو را از سر گذراند و زمینه ساز خروج از قرون وسطی شد، نه تنها بازسازی ساختار کلیسا بلکه ساماندهی دوباره معرفت، ارزشها، قوانین و نهادهای جامعه اروپایی در تمامیت خود.
مقصود از این هم نشینی البته همان بود که دغدغه وزیر علوم نیز هست : سازمان دهی دوباره جامعه ای متشتت ، نا امن، فاسد ، خشن ، در گسست با ارزشهای اخلاقی مسیحی ، به امید تحقق ایده آل جهانشمول مسیحیت و فراهم آوردن شرایط مساعد رسیدن به رستگاری. کارگزاران آن پروژه مسئولین ذی نفوذ کلیسا بودند و برخوردشان با علوم یونانی و حقوق رومی کاملاً ابزاری(به تعبیر امروزی ها).
با این وجود اگر چه گفتگوی افلاطون-سیسرون و مسیح، آسان فراهم نشد، با واکنش های تند بسیاری مواجه گشت و حتی بسیاری از علما را از کرده خود پشیمان ساخت، اما در نهایت موفق شد راه جدیدی را در برابر جنبش های کور و خشونت طلب اجتماعی هزاره گراکه اروپا را تهدید می کرد بگشاید و زمینه های استقرار نوعی عقلانیت ، نوعی اومانیزم، نوعی همبستگی اجتماعی بر اساس حقوق و... را فراهم آورد. مسیحی کردن علوم و حقوق ، نهایتاً منجر به یونانی-رومی شدن مسیحیت شد . نتایج مادی آن همنشینی پر تشتت را می توان در سه حوزه اجتماعی، کلامی-فلسفی و انسانی چنین خلاصه کرد:
● سازماندهی قانون جدید
مطالعه و الگو برداری از حقوق روم باستان (پایه گذاری اولین دانشگاه حقوق اروپایی در سال ۱۰۸۸
در شهربولونی ایتالیا)و ترکیب آن با دستورات اخلاقی مسیحی بنا بر دستور پاپ گرگوار هفتم، استقرار نوعی تمرکز و اجماع عمومی در حوزه اجتماعی و نیز سیاسی را به دنبال داشت: تلطیف حقوق رومی از یکسو و کاربردی کردن اخلاق مسیحی از سوی دیگر که قرنها پس از مسیحی شدن رم، همزمان و بی ربط با یکدیگر زیست می شدند و انشقاق و تنش در میان آحاد جامعه مومنین از مهمترین عوارض آن بود. به تعبیر امروزی ها قانونمند کردن جامعه پر تشنج ، مهمترین دستاورد این تلفیق و ترکیب بود .
▪ اعاده حیثیت از انسان :
سن آنسلم به جای سن اگوستن تفسیر دوباره از مسئله ظهور مسیح و دلایل انتظار طولانی مومنین ، مضطرب از تاخیر او، نقطه عزیمت تفسیر دوباره از نسبت انسان با آزادی، اختیار و سرنوشت خود شد. مسیح نمی آید چرا که زمین در خور اقامت او نیست. زمین در خور اقامت او نیست چرا که مومنین در دیرها معتکف حسرت و نومید ی خود هستند و به دنیا بی اعتنا. مسئولیت تاخیر ظهور مسیح بر دوش همه کسانی است که رستگاری خود را در خلوت نشینی تدارک می بینند و هیچ اقدامی برای شایسته کردن زندگی نمی کنند.
باید رفتار ها و عادات را تغییر داد. رفتار انزوا جویانه و بریدگی از دنیا بی فایده است .آستینها را باید بالا زد. چشم انداز اصلی فتاوی روحانیت پس از رفرم گرگوری این بود: تاثیر گذاری بر روی رفتار و زیست جامعه، قدرت و سنت ها. حقیقت باید بر عادات و رسوم فائق آید. سنت کلامی سن اگوستنی مانع بزرگی برای این تغییر رفتاربود. سن اگوستن معتقد بود که طبیعت بشری به یمن گناه نخستین آسیب دیده است و اراده بشری نمی تواند سرچشمه رستگاری اش باشد و هر چه بکوشد قادر به خرید گناهانش نخواهد بود.درست است که خدا می تواند انسان را نجات دهد اما او است که تصمیم می گیرد چه کسی را نجات دهد و چه کسی را نه. در نتیجه عمل انسانی هیچ ارزشی ندارد. تنها راه نجات پرهیز از عمل است و خلوت نشینی، عبادت، زیارت و برگزاری آئین مذهبی تنها وظیفه مومن . این مانع به یمن یک تحول جدی در الهیات، بر داشته شد.
سنت آنسلم با تعریف دوباره ای که از نسبت گناه اولیه و انسان گناه کار داد چشم انداز جدیدی را برای عمل انسانی باز کرد. به تعبیر او، مسیح گناه اولیه انسان را خریده، بشریت نجات یافته و محکوم به انهدام نیست. وظیفه انسان، از این پس این است که در همین دنیا مواظب گناهان فعلی خود باشد،گناهانی که او شخصاً باید به عهده بگیرد. انسان مسئول است و تلاشهایش معطوف به فایده. این تغییر افق، به یمن هم نشینی با فلاسفه یونان ، کل فلسفه قدیمی قرون وسطی را زیر سوال برد : شیوه عمل رحمت خداوندی جانشین طبیعت بشری شدن نیست بلکه بر عکس شفا دادن او است به گونه ای که انسان بتواند آزادانه انتخاب کند و عمل کند. با این نوآوری های کلامی، این انسان بود که مقدمات ظهور را باید تدارک می دید با ابزاری جدید: علوم.
● شکل گیری الهیات جدید:
اعاده حیثیت از انسان جایگاه عقل را نیز ارتقا بخشید. در نتیجه رستگاری از این به بعد یک اقدام عقلانی به حساب می آمد. انسان به یمن این عقلانیت می توانست حساب و کتاب کند.مدیریت و هدایت زندگی اش را خود به گردن گیرد و این به معنای وارد کردن نوعی خرد در متن واقعیتی بود که غیر قابل پیش بینی می نمود و نامش:
مشیت، تغییر در زندگی مادی بشر. لازمه تغییر در وضعیت مادی، شناخت آن است و نیز برقراری نسبتی جدید میان آحاد یک جامعه. اولی یعنی علم و دومی یعنی حقوق. از این پس، استفاده از عقل در علم و حقوق وظیفه شرعی محسوب می شد و نه دیگر مشکوک .علم یونانی و حقوق رومی دو ابزار اصلی خرد ورزی بودند.حقوق رومی ابزار سنجش شد و علم یونانی ابزار شناخت . اگرچه قبلاً هم هنرهای آزاد در مدارس مذهبی تدریس می شدند اما حضوری کم رنگ داشتند و از قرن یازده- دوازده به بعد بود که باز هم بنا بر بخشنامه ها و مصوبات مقامات کلیسا و علی رغم مخالفت بسیاری، جایگاه مستقیم خود را در درون دانشکده ها باز کردند .
پی یر ابلارد یکی از همین راسیونالیست های دست پرورده دانشکده های هنرهای آزاد بود، کسی که بر اساس مدل یونانونی معرفت، یعنی شرحی مجرد و سیستماتیک و نه همچون گذشته تفسیر خطی تاریخی و سمبلیک از متون مقدس، الهیات جدید را پایه ریزی کرد . همین متد بود که توسط شاگردان او ادامه پیدا کرد و اولین مجموعه کلامی را به نگارش در آورد و البته از همین رو با واکنش های شدید کسانی چون سن برنارد روبرو شد. سنت آلبرت و سنت توماس دکن نیز در یونانی کردن مسیحیت – یا بر عکس- نقش به سزایی داشتند و در پرتو آنالیز ارسطویی ازطبیعت انسان نگاه جدید سیستماتیک و عقلانی به مسئله اخلاق، سیاست و کار بیفکنند.
● گذر از نظام مدسی (اسکولاستیک)
اگرچه روش مدرسی، علی رغم نفوذ علوم غیر دینی ، همچنان مرجع گرا بود و با متد تجربی مدرن( گالیله، دکارت، کپلر، نیوتون...) فاصله های بسیاری داشت اما توانست از طریق طرح سوال، تفکیک گذاری، سنجش و نتیجه گیری های متدیک اشکالات، روحیه علمی عتیق را بیدار ساخته و مستقیماً محققین را برای رویکرد فرضی-استنتاجی که وجه ممیزه علم مدرن بود آماده سازد. بی تردید بسیج همه قوا به قصد تحقق و تعمیم اخلاق و فرهنگ مسیحی انجام می گرفت اما انتخاب عقل به عنوان معیار سنجش ، درجه بندی ، ساخت و ساز تساهل از سوی علمای مذهبی کلیسا موجب عقب نشینی گرایشات متحجرو جنبش های خشونت گرای مذهبی زمانه خود گردید.
به میراث فرهنگی غیر مسیحی ، که قرنها در لابلای کتابخانه ها خاک می خورد و کفرآمیز تلقی می شد نگاه جدیدی شکل گرفت، ترس از این همه به کناری رفت و حتی به قیمت استفاده از اقتدار مذهبی ، استفاده از آن میراث اجباری اعلام شد. عهد باستان نیز کاملاً با تخیل و هویت قوم های متفاوت مسیحی اروپا در آمیخت و سنتزی شد برای ورود به فردایی متفاوت. همان فردایی که لوتر ازآن سر زد و اراسم نیز، یکی از دشمنان رسمی نظام مدرسی و از وفاداران رسمی کلیسای این بار کاتولیک. (اتفاقی که در مسیحیت شرقی نیفتاد و منشاء انشقاق کلیسای ارتدوکس گشت)
مقصود از این گریز به صحرای تاریخ ، مشروعیت بخشیدن به ضرورت آغشتگی علوم و شناخت است به یکدیگر. نزدیک کردن دنیاهای موازی . اتفاقی که در زندگی روزمره و حوزه های مختلف آن افتاده است بی آنکه در این باب مضمون سازی جدی ای صورت گرفته باشد.
شک و تردید ما نسبت به مشروعیت دینی علوم انسانی جدید بی شباهت به شک وتردید آنها در مواجه ناگهانی با علوم یونانی رومی نیست. انگیزه ما نیز برای مذهبی کردن علوم انسانی بی طرف نیز به آنها شبیه است. همینکه برای این کار مجبور می شویم دست به دامن قانون و بخشنامه و دستورات از بالا بشویم نیز هم. ممکن است این مقایسه یا قرون وسطی غربی برای مسلمانانی که به درستی مدعی آنند که اروپا را، ملل اسلامی عرب با منابع رومی- یونانی، با جبر و هندسه و طب آشنا کرد، کار خوشایند ی نباشد. اما سوال این است که چرا ابن رشد پدر عقلانیت غربی شد و در ملل اسلامی فراموش گشت شاید از همین رو است که علوم انسانی جدیده همین ما را- آموزگاران علم و مدنیت و ریاضیات به غربی ها- می ترساند.
از هم نشینی- ولو اجباری- باید استقبال کرد حتی اگر معلوم نباشد چه کسی تحت تاثیر آن دیگری قرار می گیرد. بر عکس، اصلاً به همین دلیل که معلوم نیست وغیر مترقبه هست. شاید حتی لزومی به صدور بخشنامه نباشد، علمای علوم انسانی با پای خودشان به استقبال خواهند رفت.
این همنشینی اگر به زد و خورد منجر نشود به برقراری عادت های جدید خواهد انجامید. تغییر روش مدرسی در این سو ، کاربردی ساختن علوم انسانی در آن سو و هر دو امیدوار به این ماجرا که ری و روم و بغداد شاید جایی به هم برسند. خدا را چه دیدی؟ لازم به ذکر نیست که ما خوشبختانه در قرون وسطی زندگی نمی کنیم و انکیزیسیون اصلاً مربوط به مسیحی ها ست. شرط گفتگو مگر نه اینکه داشتن امنیت است؟

(سوسن شریعتی)

منبع : انسان شناسی و فرهنگ