اصلاحات اقتصادی علی (ع)

● برخی از مهمترین برنامه های علی (ع) در زمینه اصلاحات اقتصادی به شرح ذیل است :
۱) فقرزدایی و عدالت اجتماعی :
اسلام دین آزادی است. آزاد كردن انسان از همه بندها و تنها بسته كمند حق ساختنش، چگونه میتوان سخن از آزادی انسان گفت در حالیكه اسیر فقر است. علی (ع) آنگاه كه بر مصدر حكومت قرار گرفت مبارزه ای بنیادی علیه فقر سازمان داد و علیرغم همه مشكلات و موانع، موفق گردید در حوزه حكومتی خود تا اندازه ای به آرمان فقرزدایی و عدالت اجتماعی دست یابد، چنانچه خود می فرماید :
كسی در كوفه نیست كه در رفاه بسر نبرد.
حتی پایین ترین افراد نان گندم می خورند و سر پناه دارند و از آب فرات می آشامند. (بحارالانوار- ج ۴۰- ص ۳۲۷)
مبارزه امام علیه فقر را میتوان از سه زاویه مورد بحث قرار داد :
الف) همدردی مسئولین با فقرا :
از یك طرف امام از خود و كارگزارن خود شروع كرده ، به مواسات و همدردی با فقرا می پردازند و معتقدند كه :
خدای تعالی بر پیشوایان حق واجب فرموده است كه خود را با مردم ناتوان برابر نهند تا رنج فقیر تنگدست را پریشان و نگران نسازد همچنین ثروتمندان بوسیله ثروتشان سركشی و طغیان ننمایند.
ب) برخورد با انگلهای اقتصادی :
از طرف دیگر از جایگاه حكومتی مبارزه ای سخت علیه زالو صفتانی كه با مكیدن خون مردم متورم شده اند آغاز می نماید.
امام صادق (ع) در حدیث زیبایی در مورد كاهش فاصله طبقاتی و تعیین حد فقر چنین می فرمایند :
خداوند در اموال ثروتمندان نگریست، آنگاه به فقرا نظر كرد، پس در اموال ثروتمندان آنقدر برای مستمندان قرار داد كه زندگی ایشان به رفاه باشد و اگر به آن حد نرسد باید افزایش دهند تا جایی كه بخورد و بیاشامد و بپوشد و ازدواج كند و صدقه دهد و به حج برود.
از این كلام روشن است كه تا كسی به این حد از امنیت اقتصادی و رفاه نرسد، فقیر محسوب می شود و باید تلاش كرد تا با زدن ریشه های اجتماعی، زمینه شكوفایی عدالت اجتماعی فراهم گردد و انسان فقیر و نیازمند، آسوده از دغدغه گذران معاش در بستر آسایش مادی به سوی كمال حقیقی سیر كند.
▪ برخی از اساسی ترین اقدامات حضرت در جهت ریشه كن كردن فساد اقتصادی به شرح ذیل می باشد :
الف ) بازگرداندن ثروتهای بادآورده و نامشروع
به خدا سوگند، بیت المال تاراج شده را در هر كجا بیابم به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گرچه با آن ازدواج كرده یا كنیزانی خریده باشند، زیرا در عدالت گشایش برای عموم است و آنكس كه عدالت بر او گران آید، تحمل ستم برای او سخت تر است. (نهج البلاغه- خ ۱۵)
ب ) جلوگیری از سوء استفاده اطرافیان مسئولین
ای مالك !‌همانا زمامداران را خواص و نزدیكانی است كه خودخواه و چپاولگرند و در معاملات انصاف ندارند. ریشه ستمكاریشان را با بریدن اسباب آن بخشكان و به هیچكدام از ایشان زمین واگذار مكن و بگونه ای با ایشان رفتار كن كه قراردادی به سودشان منعقد نگردد كه به مردم زیان رساند. (نهج البلاغه- نامه ۵۳)
ج ۳) مبارزه با احتكار و گرانفروشی
ای مالك! این را هم بدان كه در میان بازرگانان ، كسانی هم هستند كه تنگ نظر و بدمعامله و بخیلند و احتكار كننده اند كه تنها با زورگویی به سود خود می اندیشند و كالا را به هر قیمتی كه می خواهند می فروشند كه این سودجویی و گرانفروشی برا ی همه افراد جامعه زیانبار و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس از احتكار جلوگیری كن كه رسول خدا (ص) از آن جلوگیری می كرد. باید خرید و فروش به سادگی و با موازین عدالت باشد، با نرخهایی كه بر فروشنده و خریدار زیانی نرسد. كسی كه پس از منع تو احتكار كند او را كیفر ده تا عبرت دیگران باشد اما در كیفر او اسراف مكن.
۲ ) توجه به محرومان در تعیین بودجه های اقتصادی :
الله ،‌الله فی الطبقه السفلی من الذین لا حیله لهم
خدای را، خدای را ،‌در خصوص طبقه پایین جامعه، آن كسانی كه دردشان را هیچ چاره ای نیست.
امیر مؤمنان علی (ع) جهت رفع مشكلات محرومان جامعه به مالك اشتر چنین توصیه می نمایند :
از بیت المال سهمی برای ایشان قرار بده... هرگز مباد، كه سرمستی ریاست، تو را از آنان بازدارد و گمان كنی به كارهای مهمتری اشتغال داری؟
بویژه امور كسانی از این قشر را بیشتر پرس و جو ن كه چندان كوچك و بی شمارند كه به چشم نمی آیند و نمی توانند به تو دست یابند.
برخی از افراد مورد اعتماد، خداترس و متواضعت را آزاد بگذار تا گزارش امور ایشان را نزد تو بیاورند و سپس در موردشان بگونه ای اقدام كن كه در روز دیدار با خدایت عذرت پذیرفته باشد.
۳) مساوات :
امام در همان سخنرانی نخست خود- بر خلاف خلفای قبلی كه تقسیم بیت المال را بر اساس سوابق اسلامی و تركیب قبائلی قرار داده بودند- با اشاره به آنكه او تنها به كتاب خدا و سیره رسول خدا عمل خواهد كرد، به سیاست مالی خود اشاره كرده، فضل مهاجر و انصار را بر دیگران، برتری معنوی خواند كه نزد خدا محفوظ بوده و پاداش آن به نزد خداست، اما در تقسیم بیت المال كسی بر دیگری برتری ندارد. امروز نیز یكی از مشكلات مهم اقتصادی ما ، رعایت اصل مهم عدالت و مساوات است . برخورداری از حقوق و مزایای یكسان برای افراد هم رتبه، برخورداری از شرایط یكسان جهت فعالیتهای اقتصادی و گرفتن امكا نات عمومی برای همه افراد جامعه و دهها مرود دیگر می تواند از مصادیق عدالت و مساوات اقتصادی باشد.
۴) ریشه یابی علل تنگناهای اقتصادی :
كارشناسان اقتصادی معمولاً هنگام بررسی عوامل ركود اقتصادی فقط به مسائل مادی توجه دارند، اما در یك نظام الهی به مسائل معنوی و غیر مادی نیز جهت ایجاد رونق و شكوفایی اقتصاد توجه می شود.
(( آری هنگامی كه بندگان خدا كارنامه ای زشت ارائه دهند خداوند به كاهش میوه ها و دریغ داشتن بركتها و فروبستن درهای خزائن خیرات، مبتلاشان می كند تا شاید كه توبه كاری توبه كند. آری، چنین است كه خداوند استغفار را سببی ساخته است برای روزی رسانی و گسترش رحمت.))
۵) امنیت اقتصادی :
در برنامه ریزیهای اقتصادی، امنیت عامل مهمی است كه بدون آن توسعه اقتصادی امكان پذیر نخواهد بود. مهمترین عامل در ایجاد امنیت اقتصادی، شیوه برخورد دولت با تجار، كسبه، تولید كنندگان و كارگران و برنامه ریزیهای دولتی در جهت امنیت شغلی آنان است.
((هرگز مبادا كسی را از مایحتاجش باز دارید و از رسیدن به خواسته اش بی بهره نمایید، هرگز مبادا به مال احدی از مردم- از مسلمانان نمازگزار تا اقلیتهای در گرو پیمان (متعهد به قوانین كشور)- دست بیازید، مگر آنكه اسب و جنگ افزاری بیابید كه در تجاوز به مسلمانان به كار گرفته شده.))
۶) اصلاح نظام مالیاتی :
▪ امام در نامه ۵۳ نهج البلاغه به نكات مهمی جهت اصلاح نظام مالیاتی اشاره می فرمایند:
الف) مالیات را بگونه ای تنظیم كن كه به صلاح مالیات دهندگان باشد.
ب) تا نظام مالیاتی و امور مالیات دهندگان اصلاح نشود،‌امور دیگر اقشار جامعه اصلاح نخواهد شد، زیرا همه مردم نان خور مالیات و مالیات دهندگانند.
ج) باید هدف آبادانی كشور باشد نه جمع آوری مالیات، چرا كه مالیات جز با آبادانی فراهم نمی گردد.
د) اگر مردم از سنگینی مالیات، خشكسالی و ... شكایت كردند، به ایشان تخفیف بده تا امورشان سامان گیرد.
ه) هرگز تخفیف دادن در مالیات تو را نگران نسازد، زیرا این سبب آبادانی شهرها، گسترش عدالت میان مردم و تعریف و ستایش مردم ازتو می گدد... و اگر در آینده كاری پیش آید و بر عهده مرم بگذاری با شادمانی خواهند پذیرفت.
۷) اهمیت به تجارت و صنعت
((ازمن نسبت به تجار و صاحبان صنعت قبول وصیت كن و خوبی به آنان را به زیردستان خویش توصیه كن، از اینها نباید غافل باشی چرا كه تجار و صنعتگران از سبب منفعت و وسیله امن و آسایش مردمند.)) نهج البلاغه نامه ۵۳
۸) نظارت بر بازار و رسیدگی به امور آن
الف) اقدامات آموزشی :
(یا معشر التجار ! الفقه ثم المتجر)
ای جماعت بازرگانان ! ابتدا احكام و قوانین اسلامی تجارت را بیاموزید و سپس اقدام به تجارت نمایید.
آموزش تجارت بدون ربا، پرهیز از گرانفروشی، آموزش اخلاق تجاری (آسان گرفتن معاملات، پرهیز از قسم خوردن، دروغ گفتن و ...) ، رعایت عدل و انصاف و پرهیز از كم فروشی، برخی از اقدامات آموزشی حضرت به تجار و كسبه بازار بود.
ب) اقدامات عملی :
▪ مشخص كردن گروهی از افراد معتمد جهت نظارت و بررسی مشكلات بازار
▪ مجازات گران فروشان ، معتكران و كم فروشان با توجه به گزارش ناظران بازار
▪ مجازات بسیار شدید ناظران بازار در صورت تخلف و دریافت رشوه
۹) اهمیت به بخش كشاورزی :
امیر مؤمنان نه تنها خود به كار كشاورزی اشتغال داشت بلكه همواره به كارگزاران خویش رعایت حال كشاورزان را توصیه می فرمود و با توجه به شرایط آب و هوایی ، از مسؤلان مالیات می خواست تا در شرایط بحرانی در میزان مالیات به ایشان تخفیف دهند.
۱۰) نظام توانمند بیمه و بازنشستگی :
امیر مؤمنان هنگامی كه پیرمرد مسیحی نابینایی را مشاهده نمودند كه مشغول گدایی است، فرمودند :
این مرد را در جوانی به كار وادار كرده اید ، اكنون كه پیر و ناتوان گشته است، از معاش محرومش ساخته اید؟ هزینه زندگی او را از بیت المال بپردازید.

منبع : امام علی