روایت کوتاه تا کودتا

بخشی از گاهنامه را رویدادهای مربوط به سال های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ تشکیل می دهد که مقارن با دوره نخست وزیری دکتر محمدمصدق است. آنچه در زیر می آید دوباره نویسی این رویدادهاست.
▪ طرح نفت ملی: روز ۱۷ اسفندماه ۱۳۲۹ مصدق و یارانش در مجلس طرح ملی شدن نفت را به مجلس شورا ارائه کردند. این طرح روز ۲۴ اسفندماه در مجلس شورا و روز ۲۹ اسفندماه در مجلس سنا تصویب شد. بلافاصله پس از تصویب طرح ملی شدن نفت طرح دیگری به مجلس ارائه شد که به «قانون خلع ید» مشهور شد.
▪ کابینه مصدق: روز ۵ اردیبهشت ۱۳۳۰ اعتصاب کارگران در شرکت نفت جنوب پایان یافت. حسین اعلاء نخست وزیر وقت یک روز بعد استعفا داد. روز ۷ اردیبهشت ۱۳۳۰ اعلام شد فرمان نخست وزیری مصدق از سوی شاه صادر شده است. مصدق روز ۱۲ اردیبهشت کابینه اول خود را به مجلس معرفی و از مجلس رای اعتماد گرفت.
▪ دیوان لاهه: روز ۲۹ خرداد ۱۳۳۰ کمیته تعیین شده توسط مصدق از شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید کرد و هیات مدیره ایرانی شرکت نفت را تحویل گرفتند. انگلستان از ایران به دادگاه لاهه شکایت کرد. ایران دادگاه لاهه را به رسمیت نشناخت. استدلال ایران این بود که مجادله بین یک دولت و یک شرکت تجاری است و نه بین دو دولت. بنابراین طرح دعوا مستند قانونی ندارد.
در مهرماه ۱۳۳۰ انگلستان بار دیگر در دادگاه لاهه گفت ایران با نپذیرفتن تصمیم های دادگاه لاهه صلح بین المللی را به خطر انداخته است. ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرد. شورای امنیت رای به مسکوت ماندن موضوع داد تا دیوان لاهه نسبت به صلاحیت خود در رسیدگی به این شکایت رسیدگی کند. روز ۳۰ تیر ۱۳۳۱ بود که مصدق در راس هیاتی به لاهه رفت و تاکید کرد این دادگاه صلاحیت ندارد و دادگاه لاهه استدلال مصدق را پذیرفت.
▪ تظاهرات حزب توده: روز ۲۳ تیر ۱۳۳۰ بود که اورل هریمن مشاور مخصوص ترومن رئیس جمهور آمریکا به ایران آمد. حزب توده روز ۲۵ تیر ۱۳۳۰ به یاد کشته شدگان تیر ۱۳۲۵ این حزب در خوزستان تظاهرات به راه انداخت. حزب توده در همان روز ها تاکید کرد مصدق و جبهه ملی عوامل آمریکا هستند.
▪ محاصره اقتصادی: در پاییز ۱۳۳۰ بود که انگلیس اعلام کرد ایران را از راه دریا محاصره اقتصادی می کند. پول های ایران در انگلیس به دستور مقام های این کشور توقیف شد. نیروی دریایی انگلیس نفتکش های حامل نفت ایران را توقیف کرد. انگلیس خرید نفت از ایران را نیز تحریم کرد و شرکت های نفتی با وجود اینکه ایران ۵۰ درصد تخفیف برای خریداران را اعلام کرد از خرید نفت ایران خودداری کردند.
▪ قیام ۳۰ تیر: روز ۱۵ تیر ۱۳۳۱ کابینه مصدق به این دلیل که مجلس هفدهم کارش را آغاز کرده، استعفا داد. چهار روز بعد فرمان نخست وزیری دوباره مصدق صادر شد. روز ۲۵ تیر ۱۳۳۱ مصدق به این دلیل که اختیارات کامل به وی داده نشده است، استعفا داد. روز ۲۶ تیر ۱۳۳۱ قوام نخست وزیر شد.
▪ کابینه دوم مصدق: روز ۳۱ تیر ۱۳۳۱ کابینه دوم مصدق معرفی شد. در این کابینه نخست وزیر، پست وزارت جنگ که به «وزارت دفاع ملی» تغییر نام داده بود را نیز به دست آورد. لایحه اختیارات توسط دو مجلس شورا و سنا مبنی بر اجرای هر قانونی که از طرف دولت تهیه می شود به مدت شش ماه به صورت آزمایشی اجرا می شود در ۹ مرداد تقدیم و روز ۱۲ مرداد ۱۳۳۱ تصویب شد.
▪ کاشانی رئیس مجلس شد: روز ۱۵ مرداد ماه و پس از رای گیری معلوم شد آیت الله کاشانی رئیس مجلس شده است. در مهر ۱۳۳۱ مصدق دستور انحلال مجلس سنا را صادر کرد. او در دی ماه همین سال از مجلس خواست با تقاضای تمدید اختیارات ویژه به نخست وزیر به مدت یک سال دیگر موافقت کند. کاشانی به عنوان رئیس مجلس موافق نبود، اما به رغم مخالفت وی این خواسته مصدق در مجلس تصویب شد. از اینجا بود که مصدق و کاشانی اختلاف پیدا کردند. روز ۹ اسفند ماه ۱۳۳۱ توطئه قتل مصدق ناکام ماند و ۱۶ اسفند ۱۳۳۱ به دستور مقام های شهربانی ۱۷۰ نفر از رجال که زاهدی نیز در میان آنها بود، دستگیر شدند.
▪ عزل و کودتا: روز ۲۱ مرداد ۱۳۳۲ بود که مصدق مجلس هفدهم را منحل کرد و وعده داد انتخابات آتی برگزار می شود. روز ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ معلوم شد شاه مصدق را عزل و زاهدی را به سمت نخست وزیر منصوب کرده است. در همین روز شاه و ثریا ایران را ترک کرده و به ایتالیا رفتند.
روز ۲۷ مرداد، شاه دوستان تظاهرات کردند و در اطراف خانه مصدق زد و خورد شد. مصدق و چند نفر از معاونانش فرار کردند. زاهدی از مخفیگاه بیرون آمد و ریاست دولت را برعهده گرفت. کودتا پیروز شده بود. روز ۲۹ مردادماه ۱۳۳۲ محمد مصدق دستگیر شد.
در آبان ۱۳۳۲ دادگاه ارتش نخست وزیر سابق را به ریاست سرتیپ ریاحی محاکمه کرد. در آذر ۱۳۳۲ سفارت انگلستان در تهران دوباره شروع به کار کرد. نیکسون، معاون وقت رئیس جمهور آمریکا برای قوت قلب دادن به شاه به تهران آمد و دانشجویان در دانشگاه تهران به این سفر اعتراض کردند که سه دانشجو کشته شد.

هادی جرقوئیان

منبع : روزنامه اعتماد