میرزا کوچک خان جنگلی

در سال ۱۲۹۸ ق . در خانه میرزا بزرگ ، در محله ((استاد سرای )) رشت فرزندی دیده به جهان گشود كه نامش را (( یونس )) نهادند.(۱)
یونس پس از آنكه خواندن و نوشتن را فرا گرفت ، در سنین نوجوانی یا جوانی وارد حوزه علمیه رشت شد و به فراگیری علوم اسلامی اشتغال ورزید . یونس سالیانی در مدرسه حاجی حسن واقع در صالح آباد و مدرسه جامع رشت به یادگیری ادبیات عرب ، منطق ، فقه و اصول پرداخت .(۲) و مدتی در یكی از حجره های طبقه اول مدرسه نایب الصدر ، واقع در بازار زركشان سكونت داشت .(۳) (( تحصیلات مقدماتی را تا تاریخ ۱۳۱۲ ق . در مدارس رشت فرا گرفته ، از آن پس به تحصیلات عالیه از صرف و نحو و معانی و بیان و منطق و مختصری از اصول و فقه شروع نمود . ))(۴)
او در سال ۱۳۲۲ ق . در عالی ترین درس دوره سطح حوزه علمیه ، كفایه الاصول شركت كرد . استادش آیه الله سید عبدالوهاب صالح ضیاء بری ( ۱۲۹۴ - ۱۳۵۷ ق . ) مجتهد فرزانه صومعه سرا ، جزو جوانترین مجتهدان گیلانی بود كه در ۲۸ سالگی به اجتهاد رسیده بود . وی كه شاگرد آخوند خراسانی بود،(۵) تحت تاءثیر افكار انقلابی استادش رهبری روحانیت رشت را در انقلاب مشروطه به عهده داشت . یونس نیز تحت تاءثیر افكار استادش از ابتدای نهضت مشروطه ، به خیل مشروطه طلبان پیوست .
شاگرد استاد سرا سالیانی نیز در حوزه های علمیه قزوین و تهران به فراگیری علوم اسلامی اشتغال ورزید . می توان حدی زد كه وی در ماجرای فتح تهران در انقلاب مشروطه ( ۱۳۲۶ ق ) در حوزه علمیه قزوین مشغول تحصیل بوده و همراه سپاه مشروطه طلبان گیلانی كه برای فتح تهران حركت كرده بودند ، مدتی در پی فتح قزوین در این شهر مانده است .
یونس مدتی در مدرسه صالحیه قزوین (۶) و مدتی نیز در مدرسه محمودیه تهران (۷) ادامه تحصیل داد . با توجه به اینكه وی دوره سطح را قبل از انقلاب مشروطه فرا گیرفته بود ، می توان حدس زد كه سالیانی نیز در حوزه های علمیه قزوین و تهران ، در درس خارج فقه و اصول شركت كرده باشد . تحصیل او در حوزه علمیه تهران به احتمال زیاد پس از فتح تهران ( ۱۳۲۷ ق ) یا پس از تعطیلی مجلس و اشغال ایران توسط روسیه به دنبال اولتیماتوم - كه وی مدتی به تهران تبعید شده بود - ( ۱۳۳۰ ق ) بوده است . بنابراین گمان می رود وی ده سال ، ( ۱۳۲۴ - ۱۳۳۴ ق . ) در درس خارج فقه و اصول شركت كرده باشد .
یونس در شكم ماهی
بیداد پادشاهان قاجاریه و بی كفایتی آنان موجب شده بود تا مردم در اندیشه قیام بر آیند. ستمهای شاهزادگان كه بیشتر آنها فرمانروایی استانی از كشور را در دست داشتند ، عیاشیهای شاه و سفرهای پر مخارج او به فرنگ كه ثمره اش استقراض خارجی و به یغما رفتن منابع طبیعی و افزایش مالیاتهای سنگین و كمر شكن و ... بود ، سبب برپایی انقلاب مشروطه به رهبری روحانیت شد .
مردم رشت از ابتدای انقلاب مشروطه قیام كردند . روحانیون رشت در این قیام حضوری چشمگیر داشتند . در آن زمان آیه الله سید عبدالوهاب ضیاء بری نایب رئیسی انجمن ایالتی گیلان بود.(۸) و یونس طلبه ای جوان بود كه از ابدای انقلاب مشروطه در رشت حضوری فعال داشت . وی برای طلبه ها سخنرانی می كرد و آنها را به انقلاب دعوت می نمود . حتی گفته شده است كه وی به طلبه ها آموزش نظامی می داد .
گیلان در جنبش مشروطیت بسیار پر تلاش بود . آیه الله سید عبدالوهاب صالح ضیاء بری رهبری روحانیون رشت را در این نهضت عظیم بر عهده داشت .
نخستین مجلس شورای ملی ایران در هیجدهم شعبان ۱۳۲۴ ق تشكیل شد . اما در سپیده دم ۲۴ جمادی الاولی ۱۳۲۶ ق . به دستور محمد علی شاه به توپ بسته شد .
رهبران مشروطه در تهران ، از جمله آیه الله سید عبدالله بهبهانی و آیه الله سید محمد طباطبایی دستگیر شدند . بسیاری از روحانیون مشروطه خواه تبعید یا زندانی شدند و برخی نیز به شهادت رسیدند . بدین سان استبداد سغیر شكل گرفت . مراجع تقلید نجف فتوا به بازگرداندن مشروطه دادند .
گیلان نیز خود را برای سركوب استبداد آماده می ساخت . مشروطه خواهان گیلان در محرم ۱۳۲۶ ق . با ترور سردار افخم ( حاكم گیلان ) رشت را تصرف كرده ، كنترل ادارات و سربازخانه ها را به دست گرفتند .
مشروطه طلبان گیلان برای فتح تهران به سوی قزوین حركت كردند . پیشتازان به فرماندی یونس در بین راه منجیل تا قزوین بارها با قوای دولت درگیر شدند . خط شكنان مشروطه طلب به رهبری وی توانستند تا قزوین پیش روند . در قزوین با رسیدن نیروهای كمكی ، جنگ سختی در گرفت . یونس در جنگلهای قزوین رشادت شایانی از خود نشان داد . سرانجام دروازه قزوین گشوده شد و مشروطه طلبان آماده حركت به سوی تهران شدند .
سران مشروطه گیلان یونس را در پی دلاوریهای درخشانش در فتح قزوین به عضویت كمیسیون جنگ انجمن ایالتی گیلان و به ریاست مجاهدین گیلان منصوب كردند . یونس در فتح تهران نیز فرماندهی شماری از رزمندگان را به عهده داشت . رزمندگان گیلانی به رهبری او در كرج و علی شاه عوض ( شهریار ) با سربازان حكومت مركزی به جنگ برخاستند . در پی نبردهای سهمگین ، مشروطه طلبان گیلان پیروز شدند و در این هنگامه سپاه مشروطه طلب اصفهان نیز به نزدیك شهر تهران رسیدند . سرانجام مشروطه طلبان گیلان و اصفهان در ۲۵ جمادی الاخر ۱۳۲۷ ق . تهران را تصرف كرده ، به استبداد خاتمه دادند و محمد علی شاه كه به روسیه گریخته بود ، از سلطنت خلع و پسرش احمد میرزا به سلطنت رسید.(۹)
یونس از خلافهای برخی از سران مشروطه طلب آزرده بود . وی بدین علت پس از فتح قزوین به نشان اعتراض به رشت بازگشت .(۱۰) متاءسفانه روشنفكران غربزده و فراماسون ، فئودالها و خانها در میان سران و رهبران مشروطه در تهران ، اصفهان و گیلان نفوذ كرده بودند . ترور بیش از ده مجتهد طرفدار مشروطه مشروعه در رشت ، قزوین ، تهران و ... گویای دستهای پنهان در رهبری مشروطه است .
فاتحان تهران در نخستین اقدام خود آیه الله شیخ فضل الله نوری را اعدام كردند . میرزا كریم خان رشتی كه ریاست كمیته ستار رشت را بر عهده داشت و در زمره رهبران مشروطه گیلان بود ، جاسوس سرویس اطلاعاتی انگلیس بود . سپهدار تنكابنی ، فئودال معروف ، ریاست نظامی مشروطه خواهان گیلانی را در فتح تهران در دست داشت . یپرم خان ارمنی ، قاتل شیخ فضل الله نوری نیز در سپاه مشروطه طلبان گیلان مسئولیت داشت .مجلس دوم شورای ملی در اول ذیقعده ۱۳۲۷ ق . افتتاح شد . مجلس دوم نیز توانست قوانینی وضع كند تا ساختار اداری كشور بهبود یابد . مراجع تقلید نجف با ارسال پیامها در صدد هدایت انقلاب بر آمدند و از سویی محمد علی شاه با كمك روسها و صدها نیروی مسلح ، گمش تپه گرگان را اشغال كرده ، برای فتح تهران آماده شد . یونس همراه شماری از مشروطه خواهان گیلان در گمش تپه به نبرد با شورشیان پرداخت . وی در این نبرد زخمی و اسیر شد . به دستور محمد علی شاه قرار شد وی را طعمه ماهیان كنند . اما خداند او را نجات داد .
یونس در داخل قایقی كه او را به وسط دریا می برد تا طعمه مرگ كند آیه ( و ذالنون اذ ذهب مغاضبا فظن ... ) می خواند . همان آیه ای كه موجب رهایی حضرت یونس پیامبر از شكم ماهی شده بود .
مجلس در ماههای آخر سال ۱۳۲۸ ق . تصویب كرد كه ایران از آمریكا مستشار مالی استخدام نماید . آمریكا در آن عصر هنوز چهره ای استعماری نداشت . مورگان شوستر آمریكایی به مدت سه سال به ریاست خزانه دری كل كشور گماشته شد . اصلاحات مالی وی موجب شد تا روسیه به دولت ایران هشدار دهد كه اگر دولت ایران وی را اخراج ننماید و تعهد ندهد كه فقط از روسیه و انگلیس مستشار خارجی استخدام نماید ، تهران را اشغال خواهد كرد .
مردم و مجلس به مخالفت با خواسته روسیه برخاستند . سربازان روسی با اشغال انزلی و رشت به دولت ایران هشدار اكید دادند كه اگر در مدت ۴۸ ساعت پیشنهاد آنان را قبول نكند ، تهران را اشغال خواهند كرد . مجلس شورای ملی به مخالفت با خواسته روسیه پرداخت . شهید شیخ محمد خیابانی و شهید سید حسن مدرس با سخنرانیهای پر شور نمایندگان را به مخالفت با پیشنهاد روسها بر انگیختند .
مردم تهران ، تبریز و رشت به رهبری روحانیون قیام كرده و علیه این هشدار تو خالی بپا خاستند . آخوند خراسانی فتوای جهاد صادر كرد و همراه صدها نفر از طلاب و استادان حوزه علمیه نجف برای دفاع از ایران آماده حركت شدند . مرگ مشكوك آخوند خراسانی در سپیده دم چهارشنبه ۲۱ ذیحجه ۱۳۲۹ ق . ( روزی كه قرار بود برای دفاع از ایران در برابر روسها به ایران بیایند ) موجب تاءخیر حركت سپاه مشروطه طلب نجف شد . روحانیون ایرانی مقیم نجف چند روز پس از فوت آخوند ، به كربلا آمده ، آماده حركت به سوی ایران شدند . اما تلگراف دولت ایران مبنی بر پذیرفتن اولتیماتوم به همه چیز پایان بخشید .
مجلس شورای ملی تعطیل شد و صدها تن از رهبران مشروطه به دستور روسها زندانی و تبعید شدند . یونس نیز جزو تبعید شدگان بود . وی به یزد تبعید شد اما در بین راه ، در قم به همراه شماری از تبعید شدگان هفت ماه درنگ اجباری كرد و پس از آن به تهران تبعید شد .
سربازان روسی در انزلی ، رشت و تبریز به كشتار مردم پرداختند . به دستور روسها ، آیه الله سید عبدالوهاب صالح ضیاء بری به پنج سال تبعید به خارج از كشور محكوم شد .
شیخ الاسلام لنگرودی در رشت و ثقه الاسلام در تبریز ، در محرم ۱۳۳۰ ق . به دار آویخته شدند.(۱۱)
روسها و انگلیسیها بر اساس قرارداد ۱۹۰۷ . م ایران را بین خود تقسیم كردند . شمال ایران تا تهران در اشغال روسها بود . و پس از جنگ جهانی اول در سال ۱۳۲۳ ق . انگلیسیها در سال ۱۳۳۳ ق . با اشغال بوشهر ، به سوی شیراز پیشروی كرده مناطق جنوبی و مركزی ایران را تحت سلطه خود گرفتند .
یونس در سالهای ۱۳۳۰ - ۱۳۳۳ ق . به دستور روسها در تبعید بود و حق برگشت به زادگاهش را نداشت . وی در سال ۱۳۳۳ ق . مخفیانه به رشت بازگشت . حجه الاسلام سید محمود روحانی ، داماد آیه الله ملا محمد خمامی با وساطت نزد كنسولگری روسیه در رشت نظر مساعد آنان را بر جواز اقامت یونس در رشت جلب كرد ، البته به این شرط كه وی در فعالیتهای سیاسی دخالتی نداشته باشد.(۱۲)
میرزا كوچك
یونس به میرزا كوچك مشهور بود . پردش میرزا بزرگ نام داشت و به همین علت خاطر او را میرزا كوچك می خواندند . میرزا پس از بازگشت از تبعید ، در اندیشه قیامی فراگیر بود . احمد شاه هنوز به سن قانونی نرسیده بود و نایب السلطنه به جای او حكومت می كرد . نایب السلطنه ، نخست وزیر و بسیاری از وزیران و امرای حكومت ، فراماسون و نوكر انگلیس بودند . فرمانروایان گیلان نیز تنها در اندیشه خوشگذرانی بودند و سربازان روسی كه در پی اولتیماتوم ، شمال ایران را اشغال كرده بودند ، هنوز در این منطقه جای داشتند .
میرزا در صدد بود با گرد آوری مجتهدان گیلانی در یك مبارزه با اشغالگران خارجی و دولت مستبد همه گیلانیان را به قیام فرا خواند . بدین منظور هیاءت اتحاد اسلام را تشكیل داد . همه اعضای این هیاءت روحانی بودند . آیه الله سید عبدالوهاب صالح ضیاء بری ریاست اتحاد اسلام را بر عهده داشت .(۱۳) بدین سان هسته اولیه نهضت جنگل در سال ۱۳۳۳ ق ، در نرگستان (۱۴) شكل گرفت .(۱۵) هیاءت اتحاد اسلام مرامنامه ای در نه ( ۹ ) ماده تصویب كرد كه بر اساس آن حكومت باید در دست نمایندگان مردم باشد . مرامنامه دارای ۳۴ ماده حقوقی ، مدنی ، انتخابات ، كشاورزی ، مالیاتها ، آموزش و پرورش ، بهداشت و ... بود.(۱۶)
میرزا كوچك با مشورت دكتر حشمت كه در لاهیجان طبابت می كرد ، تصمیم گرفت پایگاهی در انبوه جنگلهای گیلان برای آغاز عملیات نظامی علیه روسها تاءسیس كند . در ابتدا اعضای نهضت جنگل به صد نفر نمی رسیدند . سلاح آنان عبارت بود از داس ، تبر ، اسلحه های شكاری و تعدادی از اسلحه های قدیمی یادگار مانده از نبردهای مشروطه . اندك اندك جنگلیها با شبیخون به سربازخانه های روسی در گیلان ، به تفنگ و مهمات بیشتری مجهز شدند .
دولت ایران تحت فشار روسها به سر كوبی نهضت جنگل پرداخت . روسها نیز با توپخانه و سربازان تا دندان مسلح به نبرد با جنگلیها پرداختند . جنگلیها در تلاش برای بیرون راندن اشغالگران روسی از كشور ، در نبردهای سهمگینی به دشمن تلفات وارد ساختند . شمار دشمن بیش از تعداد جنگلیها بود و اسلحه و مهمات آنها هم به مراتب بیشتر . اما ایمان و شجاعت جنگلیها سبب شد تا آنها در درگیریها پیروز باشند . دولت مركزی با اطلاعیه های فراوان مردم را از پیوستن به جنگلیها و كمك به آنها بر حذر داشت . روسها نیز به وسیله اعلامیه ها به مردم گیلان اخطار كردند كه از پشتیبانی جنگلیها بپرهیزند .
نخستین نبرد سنگین جنگلیها با قوای دولتی در ۲۶ محرم ۱۳۳۵ ق . ، در كسما شكل گرفت . جنگلیها دشمن را تار و مار ساختند .
روسها پس از شكست قوای دولت ایران ، تصمیم گرفتند خود علیه جنگلیها وارد كارزار شوند . سیصد قزاق روسی به همراه پنجاه قزاق ایرانی با اسلحه و مهمات فراوان در ماكلوان با جنگلیها درگیر شدند . در این نبرد نیز جنگلیها پیروز شدند .
روسها و دولت مركزی ایران پس از شكست در برابر جنگلیها با تجهیز قوای خویش با چهار هزار قزاق و توپخانه روسها و هفتصد قزاق ایرانی به محاصر جنگلیها پرداختند .
جنگلیها در این نبرد تن به شكست داده ، عقب نشینی كردند.(۱۷)
كسما مركز گردهمایی جنگلیها شد و گوراب زرمخ پایگاه نظامی آنها بود . روز به روز بر شمار داوطلبان عضویت به نهضت جنگل افزوده می شد .ارتش روسیه در سال ۱۹۱۷ م . در جنگ با آلمان شكست سنگینی را متحمل شد . انقلاب كمونیستی در روسیه پدید آمد . اما هنوز برخی از ژنرالهای تزاری در برابر انقلاب سرخ مقاومت می كردند . انگلیس در جنگ جهانی با روسیه جزو گروه متفقین بود . انگلیسیها از سوی عراق ، به سمت جنوب ایران پیشروی كرد . و تا همدان پیش آمده بودند . پس از مدتی توانستند قزوین را هم فتح نمایند آنها در صدد بودند به حمایت از ژنرالهای تزاری ، با ارتش روسیه كه در شمال ایران بود ، به باكو بروند . دولت انگلستان به نهضت جنگل پیغام داد كه در صورت اجازه عبور ارتش انگلیس از گیلان به روسیه ، بریتانیا حكومت میرزا كوچك را در گیلان به رسمیت خواهد شناخت . پاسخ میرزا منفی بود . میرزا حاضر نبود برای رسیدن به هدف مقدس خود دست یاری به سوی استعمار پیر انگلیس دراز كند.(۱۸)
ژنرال دنسترویل ، فرمانده قوای انگلیس در ایران كه تا قزوین پیش آمده بودند ، با هیاءت اتحاد اسلام به گفتگو پرداخت . اما نتیجه ای نداشت . بیچراخوف ، فرمانده قوای روسی در گیلان با انگلیسیها همدست شد و در صدد اعزام نیروهایش با باكو برای قلع و قمع انقلاب كمونیستی گردید . در پل منجیل سهمگین ترین نبرد نهضت جنگل بین جنگلیها از یك طرف و روسها و انگلیسیها از سوی دیگر شكل گرفت .
تعداد نفرات و تجهیزات آنها به مراتب فزون تر از جنگلیها بود . سرانجام دشمن پیروز شد و جنگلیها با دادن تلفات سنگین عقب نشینی كردند.(۱۹)
انگلیسیها و روسها پس از پیروزی در جنگ منجیل ، به سوی انزلی به راه افتادند و توانستند رشت ، مركز استان گیلان را اشغال كنند . هواپیماهای انگلیسی هر روز مواضع جنگلیها را در فومن و صومعه سرا بمباران می كردند .
جنگلیها در شوال ۱۳۳۶ ق . به زرادخانه انگلیسیها در رشت كه در جاده چمار سرا - پسیخان واقع شده بود شبیخون زدند . اما انگلیسیها با كمك هواپیماها ، توپخانه و اسلحه های سنگین توانستند آنان را به عقب نشینی وادار كنند . جنگلیها هر روز ، تقریبا در یك حمله چریكی به انگلیسیها و روسها به آنان ضرباتی وارد می ساختند .
انگلیسیها برای اینكه هر چه سریع تر به روسیه بروند ، خواستار مذاكره با هیاءت اتحاد اسلام و آتش بس شدند . نمایندگان هیاءت اسلام و انگلیس در ۲۲ مرداد ۱۲۹۸ ش . در (( صفه سر )) رشت با هم به گفتگو نشسته ، اعلام آتش بس نمودند . بر اساس مواد توافقنامه قرار شد كه جنگلیها اجازه عبور به نیروهای نظامی انگلیس را بدهند و انگلیسیها هم در امور داخلی ایران و گیلان دخالت نكنند.(۲۰)
جنگ جهانی اول پایان یافت . انگلیسیها ، مغرور از پیروزی بودند . وثوق الدوله ، عامل سر سپرده انگلیسیها به یخست وزیری ایران گماشته می شود . وثوق الدوله برای اجرای مقاصد شوم خود ، به نیرنگ متوسل شده ، به میرزا كوچك پیغام صلح می دهد ، ولی پس از نا امیدی از جنگلیها تیمور تاش ، را به استانداری گیلان می گمارد تا وی بتواند نهضت جنگل را نابود سازد . تیمور تاش ، جلادترین فرمانروای گیلان به قلع و قمع جنگلیها پرداخت . دهها نفر به جرم كمك مالی به جنگلیها اعدام و صدها نفر زندانی شدند .
روز به روز جنگلیها در وضعیت بدتری قرار می گیرند . قزاقان روسی و ایرانی به پشتیبانی سربازان انگلیسی كوههای گیلان را زیر پای گذاشته تا به قلع و قمع جنگلیها بپردازند .
تسلیم شدن حاج احمد كسمایی ( از مشاوران میرزا كوچك و از رهبران نهضت جنگل ) و تسلیم شدن و شهادت دكتر حشمت ، برای میرزا كوچك و نهضت جنگل بسیار كمر شكن بود .در همین روزنامه جنگل به افشاگری می پردازد و پرده از خیانتهای وثوق الدوله بر می دارد . پس از مدتی ، اعلام خطر روزنامه جنگل بر همگان هویدا می شود . وثوق الدوله با امضای قرار داد ۱۹۱۹ میلادی با انگلیسیها ، ایران را به صورت مستعمره بریتانیا قرار می دهد .
روزنامه جنگل ( ارگان رسمی نهضت جنگل ) به مخالفت با این قرار داد می پردازد . شیخ محمد خیابانی و آیه الله سید حسن مدرس در مجلس چهارم شورای ملی به مخالفت با قرارداد می پردازند .
شیخ محمد خیابانی در تبریز علیه قرارداد ۱۹۱۹ م . قیام می كند . مردم به حمایت از او بر می آیند . خیابانی نماینده ای به گیلان می فرستد تا با اتحاد با نهضت جنگل علیه دولت مركزی همكاری نمایند . نماینده وی با هیاءت اتحاد اسلام به گفتگو می نشیند و پیام خیابانی را به آنها می رساند . هیاءت اتحاد اسلام پس از شور و بررسی نظر خود را اعلام می دارند . اما متاءسفانه تلاش خیابانی با مرگ ناگهانی و مشكوك نماینده اش در (( زیده )) ناكام می ماند .
آیه الله سید حسن مدرس در استفتایی كه در جمادی الثانی ۱۳۳۹ ق . از ایشان می شود ، به پشتیبانی از نهضت جنگل می پردازد . در قسمتی از فتوای تاریخی وی آمده است . (( جلوگیری از دخالت خارجه و نفوذ سیاست آنها در گیلان عملیاتی بوده بس مقدس كه به هر مسلمانی لازم . خداوند همه ایرانیان را توفیق دهد كه نیت و عملیات آنها را تعقیب و تقلید نمایند .))(۲۱)
نهضت جنگل بحرانی ترین وضعیت خود را در طول قیام پشت سر می گذارد . جنگلیها از جنگ و بی خانمانی خسته شده بودند . روز به روز از شمار جنگلیها كاسته می شد . در همین هنگام فرمانده قزاقهای روسی در تهران در نامه ای به میرزا كوچك خواستار تسلیم وی می شود . پاسخ دندان شكن میرزا و نثر زیبای او می طلبد كه متن نامه فرمانده قزاقخانه و پاسخ میرزا را بیاوریم .
جناب میرزا كوچك خان
از آنجایی كه دولت علیه ایران ، شخص مرا كه رئیس آتریاد تهران و چند سال است به ایران به درستی و راستی خدمتگزار هستم جهت قلع و قمع ریشه فساد جنگل تعیین فرموده ... هرگاه جناب عالی را در محكمه عدل الهی حاضر نمایند و سوال و جواب شود كه آنچه خسارات و تلفات به اهالی بیچاره از بدوالی ختم ، وارد آمده ; مسوول درگاه الهی كیست ، گمان می كنم انصاف خواهید داد و شرمنده خواهید شد . بدیهی است انسان كامل برای فایده موهوم راضی بدین مسوولیت بزرگ نمی شود و نیز به من هم این طور دستگیر شده است كه با آن صفات عالی شما ، برای شخص خود راضی به اذیت مسلمین بیچاره نخواهید بود . لذا با كمال اطمینان و قول شرف نظامی و خدای یكتا قسم است چنانچه به اردوی قزاق ایران و به من پناهنده شوی و حرف مرا بپذیری ، قول می دهم كه وسایلی فراهم داریم كه بقیه عمر خود را با كمال احترام و با مشاغل عالی به آسودگی زندگانی نمائی ... محلی را برای ملاقات و حرف آخر معین كنید كه در آن محل با شما ملاقات شود تا رفع اشتباهات افواهی شده باشد .
رتمستر كیكاچینكوف - رئیس اتریاد طهران
پاسخ میرزا كوچك :
هو الحق
به تاریخ لیله ۲۲ شهر ذی حجه الحرام ۱۳۳۷ جناب رئیس اتریاد طهران - رتمستر كیكاچینكوف .
دری آمدی ای نگار سر مست ! ...
وجدانم به من امر می كند در استخلاص مولد و موطنم كه در كف قهاریت اجنبی است ، كوشش كنم شما می فرمایید نظام نظر به حق یا باطل ندارد و مدعیان دولت را هر كه و هر چه هست باید قلع و قمع نمود تا دارای منصب و مقام گردد بنده عرض می كنم . تاریخ عالم به ما اجازه می دهد هر دولتی كه نتوانست مملكت را از سلطه اقتدار دشمنان خارجی نجات دهد ، وظیفه ملت است كه برای خلاصی وطنش قیام كند اما كابینه حاضر می گوید : من به محض استفاده شخصی باید مملكت را در بازار لندن به ثمن بخس بفروشم . در قانون اسلام مدون است كه كفار وقتی به ممالك اسلامی مسلط شوند ، مسلمین باید به مدافعه برخیزند ، ولی دولت انگلیس فریاد می كشد كه من اسلام و انصاف نمی شناسم ، باید دول ضعیف را اسیر آز و كشته مقاصد مشووم خود سازم ...
با این ادله وجدانم محكوم است در راه سعادت كشورم سعی كنم گو آنكه كروره نفوس و نوامیس و مال ضایع شود ، در مقابل جوابی را كه موسی به فرعون و محمد به ابوجهل و سایر مقننین و قائدین آزادی و روحانی در محكم عدل الهی می دهند ، من هم می دهم .
بنده و همراهانم ، شما و پیروانت در این دو خط مخالف می رویم ، باید دید عقلای عالم به جسد كشته ما می خندند و یا به فاتحیت شما تحسین می كنند ؟! فرضا به تمام مراتب فوق احتمال كذب رود ، یعنی بنده حقیقه یك فرد جاه طلب نفسانی تصور شده ، به مواعید جناب عالی متمایل گردم ; آن وقت عرض می كنم كسانی كه تسلیم گردیده و ورقه ممهور دولت را در دست داشته ، همه را به دار آویخته ، حبس كرده و یا تبعید نمودید . بنده را با چه رو بعد از این عملیات باز تكلیف به تسلیم شدن می نمایید ؟ در خاتمه كه در خواس ملاقات كرده بودید عرض می كنم اشخاصی كه دارای شرافت قولی نیستند ملاقات كردن با ایشان از قاعده عقل بدر و بیرون است فقط بین ما و شما را باید خداوند حكم فرماید . كوچك جنگلی .(۲۲)
بامداد روز سه شنبه ۲۸/۲/۱۲۹۹ ش . / ۲۹ شعبان ۱۳۳۸ ق . ناوهای روسی سواحل بندر انزلی را به توپ می بندند . نیروهای نظامی انگلیس كه برای رفتن به روسیه و سركوبی انقلاب كمونیستی روسیه ، انزلی را اشغال كرده بودند ، بسرعت عقب نشینی كرده ، روسیها انزلی را به تصرف در می آورند . عقب نشینی مشكوك انگلیسیها خبر از نقشه از پیش طرح شده روسها و انگلیسیها را می داد . احتمال می رود كه انگلیس و شوروی در پی یك توافق پنهانی در صدد اجرای قرار داد ۱۹۱۹ م . بودند .روسها به نهضت جنگل امید بسته بودند . آنها می خواستند از این آب گل آلود ماهی بگیرند . كمونیستهای روسی به میرزا كوچك پیغام می دهند كه حاضرند با آنها همكاری نمایند . پیشنهاد همكاری روسها در هیاءت اتحاد اسلام ، در گسكره مطرح و توافق می شود كه میرزا كوچك از سوی این هیاءت برای مذاكره با روسها به انزلی برود . میرزا در انزلی با استقبال چشمگیر مردم انزلی رو به رو می شود و سپس به مذاكره با روسها می پردازد .
میرزا كوچك با روسها در موارد زیر به توافق می رسد :
۱ . تاءسیس حكومت جمهوری انقلابی در گیلان
۲ . عدم مداخله شوروی در ایران
۳ . عدم اجرای اصول كمونیزم و منوع بودن تبلیغات كمونیستی در گیلان
بامداد روز جمعه ، شانزدهم رمضان ۱۳۳۸ ق . جنگلیها وارد رشت - كه انگلیسیها از آنجا عقب نشینی كرده بودند می شوند و حكومت جمهوری را در گیلان اعلام می نمایند. (۲۳)
تاءسیس حكومت جمهوری انقلابی در گیلان ثمره پر بار مبارزات نهضت جنگل است . بر اساس توافق میرزا كوچك و روسها ، كمیته ای مركب از جنگلیها و روسها اعضای كمیته انقلاب را تشكیل می دادند . میرزا كوچك سر كمیسر و كمیسر جنگ این كمیته انتخاب شد .
با كنار رفتن هیاءت اتحاد اسلام از صحنه رهبری نهضت جنگل ، كمونیستها اندك اندك پستهای كلیدی را در دست می گیرند . احسان الله خان دوستدار و خالو قربان كه رهبری نظامی كردهای نهضت جنگل را بر عهده داشتند ، دارای افكار كمونیستی بودند . روسها به توافق خود با میرزا كوچك پای بند نبوده ، در رشت به تبلیغات كمونیستی می پرداختند. مردم متدین گیلان كه تا پیش از تاءسیس جمهوری انقلابی در گیلان با بذل جان ، مال و فرزند از هیچ كوششی در كمك به نهضت جنگل دریغ نداشتند ، با دیدن تبلیغات كمونیستی از حمایت از نهضت جنگل دلسرد شدند.
مجتهدان گیلانی كه بنیانگذار هیاءت اتحاد اسلام و رهبران نهضت جنگل ، و از ابتدای نهضت همراه نهضت بودند ، به كنج مسجد و حوزه های علمیه پناه آورده ، خود را كنار كشیدند . صدها نفر از كمونیستهای روسی به گیلان آمده ، به تبلیغات كمونیستی پرداختند . به دنبال اوج گیری تبلیغات كمونیستی در گیلان و اقدامات خود سرانه روسها و كمونیستهای ایرانی در گیلان ، و طرح نقشه ترور میرزا و دستگیری همفكرانش ، میرزا كوچك در روز جمعه ۲۲ شوال ۱۳۳۸ ق . - ۱۸/۴/۱۲۹۹ ش . به نشان اعتراض به فومن رفت و اعلام كرد تا زمانی كه جلو اقدامهای كمونیستها گرفته نشود ، به رشت بر نخواهد گشت .
كودتای سرخ در رشت از سوی روسها شكل گرفت . بسیاری از یاران میرزا كوچك دستگیر شدند . هیاءت دولت انقلابی جدید در رشت تشكیل شد و احسان الله خان به سمت سر كمیسر و خالو قربان به عنوان كمیسر جنگ پیشه وری به عنوان كمیسر كشور انتخاب شد .
كمونیستهای ایرانی در صدد اجرای كمونیسم در ایران و تاءسیس جمهوری سوسیالیست در گیلان بودن . كودتا چیان كمونیست در پی دستگیری و كشتن همه همفكران میرزا كوچك بر می آیند و كودتا گران در جنگلهای گیلان به جنگ با یاران میرزا كوچك می پردازند .
میرزا كوچك در نامه هایی به رهبران كمونیستها در شوروی ، جنایتهای كمونیستهای ایرانی در گیلان و شرح كودتای آنها را بازگو می نماید . در یكی از این نامه ها كه در تاریخ ۱۵ ذیقعده ۱۳۳۸ ق . نوشته شده ، آمده است :
(( مع الاسف تصوراتمان به عكس نتیجه داد . هنوز اطراف گیلان را قشون شاه پرست و عناصر مستبد احاطه دارند و هنوز قشون انگلیس از حدود گیلان خارج نشده و مسائل حیاتی بین ما و شما حل نگردیده است و با این احوال شما در رشت و انزلی به اختلاف ، حتی به منازعه شروع نموده اید ...
اگر این اقدامات شما دوام پیدا كند ناچاریم به هر وسیله باشد به تمام احرار و سوسیالیستهای دنیا حالی كنیم كه وعده های شما همه اش پوچ و عاری از صحت و صداقت اند . به نام سوسیالیزم اعمالی را مرتكب شده اید كه لایق قشون مستبد نیكلا و قشون سرمایه داری انگلیس است ... ))(۲۴)
كودتا گران در رشت ، انزلی و دیگر شهرها و روستاهای گیلان به یاران میرزا كوچك یورش می برند و بسیاری از آنها را شهید ، زخمی و اسیر می كنند . در شهرها و روستاهای گیلان به غارت اموال مردم می پردازند و تمامی ادارات رشت و انزلی را تصرف می كنند . دولت مركزی از اختلاف در نهضت جنگل استفاده می برد و با تمام قوا به سوی رشت به پیش می تازد و موفق می شود در ۳۰/۴/۱۲۹۹ ش . ( دو هفته پس از كودتای سرخ ) رشت را از تصرف كودتا چیان آزاد سازد . كودتا گران با پشتیبانی روسها موفق به تصرف دوباره رشت می شوند .
چهار ماه ، میرزا در جنگل به سر می برد . در طول این مدت وی با نامه های فراوان به رهبران كمونیستها در شوروی ، فرستاده آنها را از اعمال روسها در گیلان با اطلاع می سازد .
كودتا گران در آبان ۱۲۹۹ ش . پیام آشتی برای میرزا كوچك می فرستند . میرزا در پاسخ نامه آنها چنین می نویسد :
(( ... بدون اطلاع كمیته و شورای انقلاب ، قشون از روسیه وارد شد . تبلیغات كمونیستی آغاز و متعاقبش دخالتها و اذیتها و پس از كودتای شب چهارم ذیقعهد ۳۹ (۱۳) و گرفتن زمام امور در دست و تصرف اموال مردم و تعرض به ...
مرا خائن ، بد عهد ، بی وفا و دزد خواندید و راضی نشدید در بیغوله ها و زوایای جنگل آسوده و بی طرف بمانم ، به تعقیبمان آمدید .
دو ماه زمام انقلاب را به معیت یكدیگر به طور ملایمت در دست داشتیم . منجیل تا لوشان فتح شدند . از طرف دیلمان ، قزوین در تهدید بود . گیلانیان با میل و رغبت كمك فكری و مالی می كردند . از تمام نقاط مملكت ندای مساعدت بلند بود . قرار داد معروف موقوف الاجراء و شاه ایران در مقام تغییر پایتخت از طهران به اصفهان بر آمد . انگلیسیها از قزوین شروع به عقب نشینی كردند . به همان حال اگر باقی مانده بودیم ، فتح مركز ( تهران ) امكان پذیر می گشت .
اكنون سه ماه و نیم است كه زمام انقلاب در دست شماهاس . گیلان وسیع و پر نعمت به صورتی در آمده كه از تهیه معاشش عاجز است و شما نیز از یك شهر گدا ، مخارج بلدیه را به زحمت تهیه می كنید . اگر نظر دقتی به خارج از محوطه رشت بیفكنید ، می بینید كه هزاران نفر از ترس غارت و كشته شدن و ننگ ناموس در جاده های قزوین و جنگلهای گیلان آواره اند و چقدرشان نفله شده و مرده اند در نتیجه این اوضاع ، انگلیسیها كه از قزوین در حال عقب نشینی بودند ، تا رستم آباد جلو آمدند . شاه ایران به عوض تغییر پایتخت به تجهیز قوا پرداخت . تعرض را شروع نمود. پس از دوبار عقب نشینی تا انزلی ، مجددا رشت را تصرف ، اما هنوز نتوانسته اید تا رستم آباد پیشروی نمایید . شعله آزادی تبریز در نتیجه این مخالفتها خاموش شد ...نام سوسیالیست و بلشویك به حدی منفور شده كه كسی حتی در خواب میل ندارد آن را بشنود ... حاجی شیخ محمد حسن و میرزا عبدالحسین خان را در انزلی دستگیر كردید .. . شیخ عبدالله خان در رشت شهید شد ....
من اگر چه در گوشه جنگل منزوی ام ، لیكن از اوضاع جهان بی اطلاع نیستم و یك نمونه اش را كه در كشور ما روی داده است ، برای استحضارتان می نویسم : انگلیسیها پیشنهاداتی به دولت ایران داده و جنگ با بلشویكها را به عهده گرفته اند . پیشنهادات مزبور از این قرارند :
۱ . امضاء و اجرای قرارداد معروف ( قرارداد ۱۹۱۹ م . )
۲ . تشكیل پارلمانی از وكلایی كه در دوره زمامداری وثوق الدوله انتخاب شده بودند .
۳ . تسلیم قزاقخانه به انگلیسیها و اخراج صاحب منصبان روس .
كابینه مشیر الدوله این پیشنهادات را نپذیرفت و استعفا داد . شاه قبول نموده ، سپهدار رشتی را ماءمور تشكیل كابینه و اجرای پیشنهادات مزبور نمود . ))(۲۵)
در سوم اسفند ۱۲۹۹ ش . ، قزاقان ایرانی ، به فرماندهی رضاخان از قزوین به تهران حمله برده ، پایتخت را تصرف می كنند . كودتای سوم اسفند را انگلیسیها طرح و رهبری كرده بودند . سید ضیاء كه تمایلات شدید انگلیسی داشت ، به نخست وزیری و رضا خان به عنوان سردار سپه انتخاب می شود . احسان الله خان و خالو قربان به فومن می آیند و با میرزا كوچك آشتی می كنند . كمیته جدید انقلاب به ریاست میرزا كوچك در مرداد ۱۳۰۰ ش . تشكیل می شود . در این كمیته روسها هیچ پستی ندارند . قرار می شود كمیته جدید انقلاب ، هفته ای یك بار در روستای (( ملا سرا )) برگزار گردد . میرزا كوچك در فومن به سر می برد و شماری اندك از جنگلیها باقی می مانند . گروهی از آنها شهید ، زخمی یا دستگیر شده ، و بسیاری هم رفاه را برگزیده ، دست از جنگ می كشند . خالو قربان و حیدر خان عمو اوغلی در پی توطئه ای دیگر برای كشتن میرزا كوچك و به دست گرفتن قدرت بر می آیند . اما این بار میرزا پیشدستی كرده ، توطئه را در نطفه خفه می كند . بدین سان میرزا كوچك با تعدادی انگشت شمار از یارانش به جنگلهای انبوه گیلان پناه می برد .
رضا خان با تمام قوا در پی سركوبی نهضت جنگل می آید و رشت را از تصرف كردها بیرون می آورد . خالو قربان خود را به رضا خان تسلیم می كند و به درجه سرهنگی مفتخر می شود . سید جلال چمنی و سید محمد تولمی نیز تسلیم می شوند . اینك رضا خان با همراهی نیروهایی كه تار و پود جنگل را می شناسند و سالیانی در كنار میرزا كوچك اند ، به دنبال دستگیری میرزا كوچك بر می آید .
پاییز ۱۳۰۰ ش . بسیار زرد و فصل برگ ریزان بود . یاران همه رفته بودند و میرزا تنها مانده بود . تنها تنی چند از یاران وفادارش با او بودند . میرزا در یكی از آخرین نامه هایش به یكی از دوستان می نویسد :
(( اتكای من و همراهانم به خداوند دادگری است كه در بسیاری از این ممالك حفظم نموده است ... افسوس می خورم كه مردم ایران مرده پرستند و هنوز قدر این جمعین را نشناخته اند . ))
تنهاترین سردار نخستین سال قرن چهاردهم هجری شمسی در سوگ یاران شهیدش چون ابر می گریست . او به یاد آخرین سردار شهیدش شیخ محمد خیابانی اشك می ریخت . میرزا در آذر ۱۳۰۰ ش . به سوی كوههای خلخال به راه افتاد تا بتواند در آنجا دوستان قدیمش را گرد آورد و دوباره قیام را آغاز نماید . اماا برف بی امان می بارید . شلاق بادهای سرد كوههای بلند گیلان بر صورت رنج كشیده اش فرود می آمد . سرانجام سدار جنگل در یازدهم آذر ۱۳۰۰ ش . در كوههای گیلوا ، جان به جان آفرین تسلیم كرد .
پیكرش در زیر برف و بوران یخ زده بود
ساعتی بعد به دستور خان طالش سرش را از تن جدا كرده ، به رشت آوردند . خالو قربان ، یار دیروز میرزا سرش را به تهران آورد و به رضا خان تسلیم نمود . سر میرزا را در گورستان حسن آباد تهران دفن كردند . پس از آن ، یكی از یاران میرزا ، مخفیانه سرش را به رشت آورد ، در كنار پیكرش در (( سلیمان داراب )) رشت به خاك سپرد.(۲۶)
متوفای ۱۳۰۰ ش
۱- سردار جنگل ، ابراهیم فخرایی ، سازمان انتشارات جاویدان ، چاپ یازدهم ، ۱۳۶۶ ، ص ۳۵ .
۲- همان مدرك - قیام جنگل ( یادداشتهای میرزا اسماعیل جنگلی ، خواهر زاده میرزا كوچك خان ) ، به كوشش اسماعیل رائین ، ص ۵۴ .
۳- از آستارا تا استارباد ، موچهر ستوده ، انجمن آثار ملی ، ج ۱ ، بخش ۱ ، ص ۲۵۹ .
۴- قیام جنگل ، ص ۵۴ .
۵- تاریخ معاصر ایران ، كتاب نهم ، ص ۲۸۳ .
۶- دایره المعارف تشیع ، ج ۱ ، ص ۱۸۱ .
۷- سردار جنگل ، ص ۳۵ - تاریخ بیست ساله ایران ، حسین مكی ، امیر كبیر ، ۱۳۵۸ ، ج ۱ ، ص ۴۹۱ - سیاست دولت شوروی در ایران م . ع ، منشور گركانی ، ص ۳۰ . ۸- تاریخ ماصر ایران ، كتاب نهم ، ص ۲۸۳
۹- آخوند خراسانی آفتاب نیمه شب ، از مولف ، مركز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی ، ۱۳۷۳ ، ص ۶۰ - ۷۸ - سیمای رشت ، از مولف ، مركز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی ۱۳۷۳ ، ص ۶۹ - ۷۱
۱۰- سردار جنگل ، ص ۴۰ .
۱۱- آخوند خراسانی آفتاب نیمه شب ، ص ۸۸ - ۹۲ - تاریخ هیجده ساله آذربایجان ، احمد كسروی ، امیر كبیر ، ۱۳۵۷ ، ج ۲ ، ص ۴۷۶ - تاریخ بیست ساله ایران ، ج ۱ ، ص ۴۹۱ - نامه هایی از تبریز ، ادوارد براون ، ترجمه حسن جوادی ، خوارزمی ۱۳۵۱ ، ص ۱۳۸ و ۱۴۸ - كتاب آبی ( گزارشهای محرمانه وزارت خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران ) ، به كوشش احمد بشیری ، نشر نو ، ۱۳۶۳ ص ۱۴۲۹ .
۱۲- سردار جنگل ، ص ۲۷ - ۲۸ .
۱۳- تاریخ معاصر ایران ، كتاب نهم ، ص ۲۸۴ .
۱۴- روستایی واقع در شهرستان صومعه سرا .
۱۵- نهضت جنگل و اتحاد اسلام ( اسناد محرمانه و گزارش ها ) ، به كوشش فتح الله كشاورز ، سازمان اسناد ملی ایران ، چاپ اول ، ۱۳۷۱
۱۶- سردار جنگل ، ص ۵۶ ، ۵۸ .
۱۷- همان مدرك ، ص ۷۳ - ۷۵ .
۱۸- بزرگمردی از تبار جنگل ، ص ۱۳۶ - ۱۳۷ .
۱۹- سیاست دولت شوروی در ایران ، ص ۳۶ ; خاطرات سیاسی فرخ ، سید مهدی فرخ ( معتصم السلطنه ) ، امیر كبیر ۱۳۴۷ ، ص ۳۴ - ۳۶ .
۲۰- سیاست دولت شوروی در ایران ، ص ۳۶ و ۳۷ ; ایران در جنگ بزرگ ، مورخ الدوله سپهر ، ص ۳۸۹ ; سردار جنگل ، ص ۱۵۳ .
۲۱- قیام جنگل ، ص ۴۸ .
۲۲- سردار جنگل ، ص ۲۱۷ - ۲۲۰ ; ایران در جنگ بزرگ ، ص ۳۸۸ .
۲۳- سردار جنگل ، ص ۲۳۳ - ۲۴۴ .
۲۴- همان مدرك ، ص ۲۹۱ .
۲۵- همان مدرك ، ص ۳۲۰ - ۳۲۵
۲۶- همان مدرك ، ص ۳۲۹ - ۳۹۱ ; تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه ، عبدالله مستوفی ، كتابفروشی محمد علی علی ، ۱۳۲۵ ، ج ۳ ص ۱۲۴ - ۱۲۵ ; تاریخ عصر حاضر ( حیات یحیی ، ج ۴ ) یحیی دولت آبادی ، كتابفروشی ابن سینا ، ۱۳۳۱ تهران ، ص ۱۵۴ - ۱۶۲ و ۲۷۹ ; ایران در جنگ بزرگ ، ص ۳۹۱ - ۳۹۶ .

محمد رضا سماك امانی

منبع : بنياد انديشه اسلامي