سفالگری

ظرفهای سفالی ، شاید یكی از قدیمی ترین ساخته های آدمی است . انسانهای اولیه از آن زمان كه به فكر ذخیرهٔ آب و غذا افتادند و به خاصیت چسبندگی و شكل گیری گل رس پی بردند ظرفهای سفالی را به شكلهای گوناگون ساختند .
با گذشت زمان و گسترش زندگی ، سفالگری هم تكامل یافت . انسانهای آفریننده با دستهایشان بر ظرفهای گلی نقش و نگارهایی كشیدند وآنها را با رنگهای گوناگون آراستند .
‌● مهمترین مواد اولیه در كار سفالگری :
گـل ، ماسـه و مـواد سوختنـی اسـت . گل رس بخاطر داشتـن اكسیدآهن و آهك دارای خاصیت شكل گیری و چسبندگی است و می توان با آن ظرفهایی غیرقابل نفوذ ساخت .
برای تهیه سفال ابتداء گل را از معدن به محل كارگاه حمل نموده و سپس مقداری معین آب و ماسه به آن می افزایند . پس از اینكه گل و ماسه و آب كاملاً با هم مخلوط شد و آماده گردید ، گل به قطعاتی با اندازه های مورد نیاز تقسیم می شود و هر قسمت را بطور جداگانه روی چرخ سفالگری گذاشته و شروع به چرخكاری مینمایند .
چرخ سفالگری عبارت از یك صفحه گرد فلزی در بالای دستگاه و یك دایرهٔ چوبی بزرگ در پائین است و بوسیله میله ای به یكدیگر متصل است و استادكار با خیس كردن دو دست خودگل آماده شده را روی صفحه بالائی میگذارد و با پاهایش صفحه زیرین را به حركت در می آورد و همراه با چرخش صفحهٔ فلزی ، با دستهایش به گل شكل می دهد . با هر حركت دست و لغزش انگشت ، شكلی پدید می آید . گوئی كه نبض خاك در دستهای ماهر استادكار می تپد .
ظرفهای ساخته شده را معمولاً روی بام كارگاهها یا فضای بازی در اطراف كارگاه می چینند تا در آفتاب خشك شود مدت زمان لازم برای خشك شدن این اشیاء حدود بیست و چهار ساعت است . سپس مصنوعات خشك شده خام را درون كوره قرار داده و حدود ۶ تا ۷ ساعت حرارت می دهند . حرارت كوره د راین مدت بین ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد می باشد . محصولات پس از پخته شدن مدتی در كوره باقی می ماند تا بتدریج سرد شود .
در این مرحله آن دسته از فرآورده هایی كه ساده بوده و احتیاج به لعابكاری ندارد آماده عرضه و فروش هستند ولی كالاهای مصرفی شهری و مصنوعات تزئینی بعد از یكبار پختن ، لعابكاری شده و مجدداً درون كوره قرار می گیرد و با همان درجه حرارت و مدت زمان فوق الذكر برای دومین بار پخته می شود . معمولاً فرآورده ها تا ده ساعت پس از خاموش نمودن كوره در جای خود باقی مینماید تا بتدریج سرد گردد و قابل عرضه و فروش شود .
هم اینك در اكثر نقاط ایران از جمله در : مندگناباد ، لالجین همدان ، میبد یزد ، شهررضای اصفهان ، زنوز آذربایجان ، كلپورگان سیستان و بلوچستان ، جویبار مازندران و سیاهكل گیلان و … تولید وسایل و مصنوعات سفالی رایج است . محصولات سفال و سرامیك در هر یك از نقاط فوق الذكر اختلاف با كمی در نوع مواد اولیه رنگ و طرح تهیه می شود و به همین دلیل محصولات هر ناحیه به خوبی قابل تشخیص از فرآورده ای سایر نقاط است .
محصولات سرامیكی كه در قم تولید میگردد تماماً ساخت دست بوده و دارای خصوصیات صنایع دستی می باشد و شامل خرمهره و انواع مصنوعات سرامیك نظیر كاسه ، بشقاب ، گلدان ، شمعدان ، زیر سیگاری و غیره است . مواد اولیه مورد مصرف خرمهره شامل سنگ كوارتز ، سیلیس ، كتیرا واشنو است ( اشنو نام گیاهی است كه از سوزندان آن جهت ته لعاب خرمهره استفاده می شود ) .
سفالسازان مندگناباد ظروف را دوبار لعاب می زنند كه تركیبات لعابها با هم تفاوت دارد . بیشتر رنگهای آبی ، سبز ، قرمز و زرد را به كار می برند و طرحهایی كه روی ظروف نقاشی می كنند عبارتند از : مرغی ، پشت ماهی ، اسلیمی ، بوته جقه ، نقش گل پنبه ای ، گل لاله ای ، گل مینایی و محرمات .
سفالسازان ساوه برای مقاومت قسمت هایی از فرآورده مثلاً دسته كوزه از مادهٔ مخصوص استفاده می كنند به نام لوخ یا لوخا كه گیاهی شبیه گل قاصدك است و تهیه آن متضمن پرداخت هزینه چندانی از سوی سفالگران نیست .
در گیلان بهترین كار سفالگری تهیه سفال سقف است كه برای پوشش شیروانی ساختمانها به كار گرفته می شود . این سفالها با توجه به وضع اقلیمی منطقه بهترین پوشش برای شیروانی است زیرا خود عایق بوده و از ورود گرما و سرما به داخل قسمت زیرشیروانی و ساختمان جلوگیری می نماید .
مركز ساخت سفال سقف سیاهكل و آستارا می باشد . در حومه سراوان در قریه كلپورگان نیز نوعی ظروف سفالی تهیه می شود كه مواد اولیه آن تنها خاك و رنگ می باشد . كار تهیه گِل بعهده مردهاست و كار ساخت محصولات را زنان بعهده دارند . فرآورده های گلپورگان دارای نقشهای ساده هندسی است .
رنگ لازم برای ایجاد نقش را ازسایش سنگی كه در اصطلاح محلی تیتك می نامند بدست می آورند .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی