بازتاب ابعاد نهضت امام خمینی(ره) در رسانه های فرهنگی و هنری کشور

نهضتی که حضرت امام خمینی (ره) آغاز کرده بود، اکنون به چهل و پنجمین سال خود رسیده است.نهضتی که در ۱۵ خرداد سال ۴۲ رنگ خون گرفت و بوی شهادت رزمندگان و کوشندگان این راه، فضای کهن بوم و بر ایران را دربر گرفت.
از آن روز تا شکسته شدن طوق سیاه استبداد داخلی و استعمار خارجی، پانزده سال طول کشید و دل ها، خون شد و مردان مرد به زندان ها روانه و برخی از آنها نیز آماج گلوله های خصم شدند و مادران دلشکسته و چشم انتظار بازگشت فرزندان دل آگاه و پرشور خود، از امید به امیدواری بیشتر، دل سپردند و غم به دل راه ندادند و چشم از عنایت حضرت دوست برنداشتند. در این روزگار، رهبر و راهبر این نهضت، روح ا... خمینی که مرجع و مقتدای یاران شیدا و شیفته خود بود، در خارج از کشور، ایام تبعید را سپری می کرد و دل در گرو مبارزه ای عظیم و گسترده داشت. مبارزه ای که سرانجام، دودمان ظلم و ستم را برچید و ملت را از مصایب استبداد و استعمار رها ساخت و شادمانی را به دل های سوگواران و سوگ نشینان، برگرداند. آن چه در پی، تقدیم می شود، بررسی و گزارشی است مختصر از بازتاب ابعاد این نهضت در رسانه های فرهنگی و هنری ایران عزیز ما.
● شعله ای در سال های قبل از انقلاب
در سال های قبل از انقلاب، رسانه های فرهنگی و هنری رسمی کشور به دلیل حاکمیت سختگیرانه و مستبدانه رژیم پهلوی، قادر به انعکاس یا بازتاب ابعاد یا گوشه هایی از نهضت حضرت امام خمینی (ره)، نبودند و فقط، گهگاهی در محافل خصوصی یا مجامع عالمانه دارای گرایش سیاسی، اشعار، مقالات یا قطعاتی کوتاه و مختصر به یاد شهدای واقعه ۱۵ خرداد سال ۴۲ قرائت می شد. این درحالی بود که رسانه هایی مانند: مطبوعات، رادیو، تلویزیون و سینما نه تنها امکان ورود به این وادی را نداشتند، بلکه تحرکات و زمزمه های مقطعی و موردی آنها درباره بازتاب این نهضت، به شدت سرکوب می شد.
عرصه داستان و رمان، البته موقعیت دیگری داشت که کسب این موقعیت خاص را باید به حساب مخاطبان محدودتر آن نسبت به دیگر رسانه های عمومی گذاشت. از طرفی دیگر، به دلیل تازه بودن واقعه ۱۵ خرداد سال ۴۲ داستان نویسان به زمان بیشتری برای انعکاس این قیام تاریخی نیاز داشتند. اگرچه، نوع گرایش فکری بیشتر داستان نویسان آن سال ها را نیز نباید از نظر دور داشت، زیرا نهضت حضرت امام (ره) در راستای فکری آنها قرار نمی گرفت، ازاین رو در پردازش نسبت به آن نیز اهتمامی به خرج نمی دادند و به این لحاظ، آثار داستانی کم شماری را می توان با رویکرد به این موضوع برشمرد که از جمله باید از داستان بلند "نفرین زمین" اثر مرحوم جلال آل احمد، چند داستان کوتاه و اثر تحقیقی برجسته اش با نام "در خدمت و خیانت روشنفکران" یاد کرد. آل احمد، در این کتاب با آوردن دلایل قوی به روشنی از نهضت حضرت امام خمینی (ره) یاد می کند و غفلت روشنفکران کشور را از قیامی که مردمی، استوار و ظلم ستیز بود به یاد آنها می آورد.
جلال، در تابستان سال ۱۳۴۸ به رحمت حق شتافت، اما در آثار ادبی خود، از جریان داشتن نهضتی که سال های بعد به پیروزی خواهد رسید و نقش رهبری آن نیز با حضرت امام (ره) خواهد بود، یاد کرده بود.
مطبوعات کشور که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، دربست، محکوم به اطاعت از حاکمیت ظلم و استبداد بودند، امکان کمترین یادکردی از نهضت حضرت امام (ره) و شهدای واقعه ۱۵ خرداد را نداشتند و حتی در سال های نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی به نگارش و انتشار مطالب کذب درباره این نهضت نیز واداشته می شدند که نمونه مشهور و بارز آن، چاپ مقاله "اتحاد سرخ و سیاه" در ۱۷ دی ماه سال ۱۳۵۶ در روزنامه اطلاعات بود. از آنجایی که گفته اند: "عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد" چاپ این مقاله در روزنامه اطلاعات آن سال، اعتراض های گسترده اقشار مردم ایران را در برداشت و روز به روز، عرصه کار بر رژیم پهلوی، تنگ تر شد و چنان که آتش برافروخته توسط دستگاه زور و جور، دامن صاحبان همان دستگاه را گرفت و سرانجام، آنها را خاکسترنشین کرد.
● شعله های فروزان در سال های بعدازانقلاب
با پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار دستگاه های فرهنگی و هنری جدید، حال و هوای دیگری پدید آمد و فضای رخوت آمیز و خمود از میان برخاست و شور دیگری جاری شد، اما رسانه های مختلف فرهنگی و هنری برای پردازش ابعاد و بازتاب گوشه های نهضت حضرت امام (ره) به وقت و فرصت مناسبی نیاز داشتند و این کار بایسته و اساسی و لازم، با بروز جنگ تحمیلی – که در شهریورماه سال ۵۹ به جان کشور افتاده بود – همخوانی نداشت. ازاین رو، اهتمام رسانه های فرهنگی و هنری ایران به طور اجتناب ناپذیری، مصروف تبیین و تجلیل از حماسه دفاع مقدس شد؛ حماسه ای که در دفاع از انقلاب اسلامی، شکل گرفت و جاودانه و بی نظیر شد.
چند سالی پس از گذشت حماسه دفاع مقدس، دستگاه های فرهنگی و هنری کشور، کم کم به سراغ کارهای بر زمین مانده بازگشتند و با رویکرد به تولید و ساخت آثار فرهنگی و هنری درباره نهضت حضرت امام (ره) سعی کردند تا زمینه ساز تولید فرهنگی و هنری کسانی شوند که می خواستند ابعاد و گوشه های ناپیدای نهضت امام خمینی (ره) را برای دوستداران این نهضت، روشن کنند. از این روی، مطبوعات به سهم خود کوشیدند، اما ناگفته پیداست که رسانه هایی مانند ادبیات داستانی و آثار تصویری – به لحاظ ساختار خاص خود – از امتیازات برجسته ای برخوردارند. امتیازاتی که در سطح جهانی نیز، کسی قادر به کتمان آن نیست. رضا رهگذر (محمدرضا سرشار) با داستان بلند "خداحافظ برادر" ادبیات داستانی انقلاب را پربار کرد، اما او تکلیف دیگری را نیز احساس می کرد، ازاین رو به دیگر امور مربوط به داستان نویسی پرداخت. او که چهره شاخص سال های بعد از انقلاب است، در یکی از شماره های مجله "ادبیات داستانی" با عنوان ویژه نامه ادبیات انقلاب، تولید آثار داستانی با مضمون انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار داد و با ذکر دستاوردهای این عرصه و یادآوری کاستی های تالیف، فهرستی از این آثار را برشمرد.
در سال های اخیر با حمایت نهادهای فرهنگی مانند حوزه هنری یا مؤسسه فرهنگی شاهد، آثار داستانی بر اساس زندگینامه مبارزان و شهدای نهضت حضرت امام خمینی (ره) به نگارش و انتشار رسیده است که از جمله آنها می توان به کتاب "شکوه پایداری" اثر معصومه انصاریان بر اساس زندگی و مبارزات "شهید حاج مهدی عراقی"، کتاب "سفر صبح" اثر محمد عزیزی بر اساس زندگی و مبارزات "شهید سیدعلی اندرزگو"، کتاب "هفتمین نفر" اثر محمدرضا بایرامی بر اساس زندگی و مبارزات آیت ا... شهید حسین غفاری، کتاب "پانزده سال بعد" اثر حسن خادم بر اساس زندگی و مبارزات شهید محمدعلی رجایی و... اشاره کرد.
همچنین، باید از تلاش های خستگی ناپذیر استاد رضا رهگذر در زمینه برپایی کلاس ها و کارگاه های داستان نویسی و نقد و بررسی ادبیات داستانی یاد کرد که در جریان چنین حرکت لازم و مؤثری، چهره جدیدی در صحنه ادبیات داستانی کشورمان پدید آمد و نسل جدید با دریافت این آموزه ها، آثار شاخصی عرضه کرده است.
از داستان نویسان دیگری که با ادبیات انقلاب، آثاری پدید آورده و به بازتاب ادبی گوشه هایی از نهضت حضرت امام (ره) پرداخته اند، می توان به نام های: محمد گلابدره ای، ناصر ایرانی، علی مؤذنی، امیرحسین فردی، ابراهیم حسن بیگی، میاندوآبی، محمدعلی علومی، حسین فتاحی، مجتبی یاری، یعقوب آژند، حسن احمدی، میثاق امیرفجر، اکبر خلیلی، قاسمعلی فراست، خسرو نسیمی، علی اصغر شیرزادی، جمال میرصادقی، سیمین دانشور، نورالدین آزاد، محسن مخملباف، ابراهیم یونسی، احمد محمود و...
نادر ابراهیمی، نویسنده ای که سال های قبل از پیروزی انقلاب نیز آثار داستانی قابل توجهی به نشر سپرده بود، برای نگارش داستانی از زندگی و مبارزات حضرت امام (ره) به میدان می آید و سه سال برای این کار وقت می گذارد. البته، او طی مصاحبه ای گفته بود که در سال ۵۷ نیز به نگارش اثری داستانی در این زمینه اقدام کرده بود، ولی ناتمام ماند و در سال ۷۷ یعنی ۱۰ سال پس از اتمام جنگ تحمیلی، کتابی در ۳ جلد به نام "دیدار با مردی که از فراسوی باور ما می آمد" به جامعه مخاطبان عرضه می کند. اثری داستانی بر اساس زندگی و مبارزات حضرت امام خمینی (ره) که اسناد و مدارک تاریخی، ابزار کار این نویسنده است و الباقی، همه تخیل.
درباره رویکرد رسانه های تصویری به سوی ابعاد نهضت امام (ره) می توان گفت که به رغم تاثیرگذاری قابل توجه و اهمیت گسترده آن، چنان که لازم به نظر می آمد از قابلیت های تلویزیون و سینما استفاده نشده و از این لحاظ، میزان کارکرد آن نسبت به دیگر رسانه ها کمتر بوده است. باری، سینما در دهه شصت با عرضه فیلم "تیرباران" به کارگردانی همایون شادروان و بازیگری مجید مجیدی وارد این عرصه شد و با پرداختن به گوشه هایی از زندگی و مبارزات شهید سیدعلی اندرزگو، بخشی از نهضت حضرت امام (ره) را به زبان تصویر انعکاس داد و در سال های بعد نیز دیگر چنین فرصت مغتنمی برای رسانه سینما حاصل نشد تا این که در سال های اخیر، خبر ساخت فیلمی به نام "فرزند صبح" به کارگردانی بهروز افخمی به گوش می رسد و مراحل تولید آن نیز به پایان رسیده، اما هنوز به نمایش در نیامده است، اما شبکه های سیما به لحاظ در برداشتن امکانات و توانایی های مالی قابل اتکا توانسته اند آثار تصویری بیشتری نسبت به رسانه سینما عرضه کنند که می توان از مجموعه های تلویزیونی معروفی مانند: "از آفتاب و زمین" کار جواد شمقدری، "شب چراغ" کار مشترک امیر قویدل، جمال شورجه و جوانمرد، "سال سخت در خمین" کار مجتبی راعی، "در تاریکی" کار سعید سلطانی و چند مجموعه کمتر شناخته شده ای که به طور غیرمستقیم به گوشه هایی از مبارزات نهضت حضرت امام (ره) اشاره داشتند، یاد کرد. همچنین جا دارد از ساخت مجموعه تلویزیونی "در چشم باد" کار مسعود جعفری جوزانی سخن به میان آورد که چندسالی از آغاز آن گذشته است و همچنان مراحل تولید را می گذراند. بر اساس اظهارات این کارگردان – که خود، نگارش فیلمنامه را نیز برعهده دارد – نقطه شروع مجموعه تلویزیونی "در چشم باد" مبارزات میرزاکوچک جنگلی است که در قسمت های بعدی، به نهضت امام خمینی (ره) و سپس به سال های بعد از پیروزی انقلاب و بروز جنگ تحمیلی می پردازد. گزارش های دیگری از این مجموعه تلویزیونی حاکی است که مسئولان تصمیم ساز در بخش مدیریت صداوسیما برای فراهم آوردن امکانات لازم جهت تولید "در چشم باد" سعی وافر کرده اند تا چیزی را فرو نگذارند و به قول معروف، تام و تمام در خدمت تامین نیازهای اعلام شده از سوی گروه تولید این مجموعه بوده اند. حال، باید منتظر ماند و آن اثر را دید و...

فروغ السادات میرکمالی

منبع : هفته‌نامه آتیه