حرکت از جزء به کل

زیباشناسی چیزی جز انطباق و هماهنگی ساختار و محتوا نیست و از این جهت هرگاه اثری توانسته باشد، مفاهیم و محتوای مورد نظرش را در قالبی منظم و هماهنگ، با ژرف ساختش، ارائه دهد در محدوده قواعد زیبا‌شناختی تعریف‌پذیر است.
مهم‌ترین بحثی که می‌توان درباره «ملکة جنّیان» مورد بررسی قرار داد، بی‌گمان مسئله انطباق فرم و محتواست؛ این مبحث از این بابت نقدپذیر است که تئاتر ما با توجه به استانداردهای ساختار و قواعد تئاتریکال تا به حال به صورت کامل نتوانسته مفاهیم و معناهای باور مذهبی شرقی را، آن‌گونه که کاملاً در جهت قوانین آن قرار گیرند، به روی صحنه و به صورت و شکل غربی آن در خود داشته باشد و این مسئله به ویژه در مورد تئاتر مذهبی ما که همواره بر نمایشهای مذهبی و آیینها تکیه داشته است، بیشتر صادق است.
در واقع مسئله‌ای که تا به حال باعث شده است تئاتر مذهبی در کشور ما نتواند به صورت قانونمند و بر اساس قواعد تنظیم و تولید شود؛ توجه بیش از اندازه به اندیشه و مفاهیم بوده است که توجه به فرم و ساختار را تحت‌ تأثیر قرار داده است.
بر این اساس نگاه به تئاتر مذهبی همواره با رویکردی معنایی توأم بوده و با تکیه بر همین دیدگاه هم، اهمیت پیدا کرده است. از طرف دیگر از آنجا که تئاتر همواره ریشه و پشتوانه خردگرایانه و ریاضیات را قالب و منطق درونی و بیرونی با هم داشته است به سادگی نمی‌تواند قالبهای متغییر را در اختیار اندیشه مختلف قرار دهد و تأثیری یکسان را برتابد.
«ملکة جنّیان» اما جزء آن دسته آثاری است که در میان سایر کارهای مذهبی تأکید و توجه بیشتری بر ساختار و اجرای متن دارد. امیر دژاکام، که برای دستیابی به فرمی منسجم و هدفمند از نخستین مرحله شکل‌گیری متن (طرح داستانی نمایشنامه متعلق به اوست) در تعامل و هم‌اندیشی با نویسنده نمایشنامه (هادی حوری) بوده است، در جریان شکل‌گیری نمایش نیز نشان داده است که چطور می‌توان عناصر و ابزارهای هنر تئاتر را به صورت هماهنگ در خدمت اندیشه کار در آورد.
یکی از ویژگیهای «ملکة جنّیان» در اجرا، همسویی فرآیند حرکتی جزء به کل در قالب روایی، داستان و اجرایی است که در یک نتیجه‌گیری کلی اندیشه‌ای را از جزئیات به سمت هدفی کلی و غایی سوق می‌دهد. این فرآیند را می‌توان در چینش اشخاص داستان به روی سطح شیب‌دار صحنه و طراحی آگاهانه حرکت آنها به سمت نقطه‌ای کلی در بالا و عقب صحنه، مثال زد که، ابتدا بر اساس مفهوم جزئی تم فرعی قدرت به سمت ملکه، گرایش دارند و در پایان‌بندی کار با جانشینی شخصیت حماسی امام حسین (ع) در مرکز هرم حرکتی، تم اصلی را بر اساس اهمیت این شخصیت، پ‍ُررنگ و برجسته می‌سازند.
تم اصلی نمایش، وفای به عهد و پیمان است که داستان برای رسیدن به آن از یک شبکة هماهنگ با مفهوم، استفاده می‌کند.
طرحی شکل می‌گیرد و داستانی آغاز می‌شود که از همان ابتدا به مفهومی چون «قدرت» پهلو می‌زند. و در ادامه علاوه بر تفاسیری که بر اساس هدف و اندیشه اصلی از قدرت برداشت و ارائه می‌کند؛
«ـ قدرت آنجا نیست که فرمانروایانش قادر باشند به تمامی زبانها با ملت سخن بگویند، قدرت آنجاست که فرمانروایانش قادر باشند به تمامی زبانها دروغ بگویند و ملت باور کنند!»
«پیمان» و «عهد» را نیز چندین بار به صورت جزئی مورد پرداخت قرار می‌دهد که مهم‌ترین دلیل آن در گستره داستانی را، حضور صعبان و ترک صحنه توسط او تعریف می‌کند.
اما نتیجه، هنگامی حاصل می‌شود که این جزئیات و واسطه‌ها با هم جمع می‌شوند و در رأس هرم ساختاری نمایش به نقطه ایده‌آل آن که همان محتوای کلی نیز هست می‌رسند.
جزئیات در حرکت به سمت کل، علاوه بر ساختار روایی و داستانی در قالب نشانه‌ها و نمادها و ابزارها و عناصری چون زبان، نور، صحنه‌آرایی، گریم و ... نیز قابل بررسی‌اند. اما علاوه بر اینها، همین که مفاهیم و باورهای شرقی توانسته‌اند تحت عنوان تئاتر و در جهت قواعد آن ترتیب پیدا کنند و با ساختاری تئاتریکال ارائه شوند و در نتیجه فرآیند دریافت نیز پروسه انتقال و ارتباط را کامل کنند، نشان می‌دهد که اهداف تولید نمایش برآورده شده است.
«ملکة جنّیان» که در بخش ویژه همایش آیینهای عاشورایی هم به نمایش درآمد حاصل هماهنگی محتوا و ساختار در گسترة زیبا شناختی کل اثر است و دژاکام برای رساندن کارش به چنین درجه مطلوبی از ساخت هنری، توانسته است عناصر مختلف تئاتر را از نور گرفته تا بازیگری، طراحی صحنه و لباس، گریم، میزانسن و ... با یکدیگر منسجم و هماهنگ سازد.
حال آنکه نمایش مذهبی و آیینها مدتهاست در محدوده تئاتر مذهبی کشور ما در ورطه تکرار افتاده‌اند و بدون توجه به تئاتر‌ ـ‌ به مثابه یک سازمان هنری‌ ـ‌ فقط جنبه‌های آیینی و نمایشی کار را مورد توجه قرار داده‌اند.
بنابراین «ملکة جنّیان» از این حیث که از تکرار گریزان است و کوشیده تا ابزارهای تئاتر غربی را در خدمت بیان مفاهیم شرقی قرار دهد، اثری قابل تأمل است.

مهدی نصیری

منبع : سورۀ مهر