روزهای از دست رفته فرش دستباف

هر سال دریغ از پارسال، سال قبل وضع بهتر بود، این روزها داد و ستد زیادی صورت نمی گیرد.این جملات و حرف های مشابه آن، اظهارات بسیاری از تجار، کسبه و حتی دلالان فعال در بازارهای داخلی را در سال های گذشته تشکیل داده است. مردم به شنیدن این گونه جملات عادت کرده اند و بسیاری آنها را جدی نمی گیرند اما در این میان یک مصداق عینی برای رکود فعالیت وجود دارد: بازار فرش دستباف .
ایران باستان، زادگاه فرش دستباف در جهان به شمار می رود. پازیریک ، قدیمی ترین فرش موجود در جهان که طرح آن در سالهای پیش از انقلاب بر پشت جلد بلیت های هواپیمایی ایران خودنمایی می کرد قدمتی بیش از دو هزار سال دارد.
در نقشه پازیریک سربازان هخامنشی سوار بر اسب هایشان دیده می شوند، در بافت آن از گره هایی استفاده شده است که شباهت زیادی به گره های رایج در میان برخی بافندگان ایرانی دارد و در نهایت این بافته منحصر به فرد به عنوان یک قالی ایرانی در نزد جهانیان شناخته می شود.
فرش دستباف ایران در مجلل ترین بناها و کاخ های جهان جلوه گر زیبایی هاست و در موزه های نامدار دنیا نمونه های قدیمی اش افتخار ایرانیان به شمار می رود.با این حال در دهه های گذشته تلاش بسیاری از سوی دیگر کشورها برای تولید انبوه فرش دستباف صورت گرفته است.
فرش ایران اکنون رقبای جدیدی همچون پاکستان و افغانستان دارد که با او بر سر گرفتن بازارهای کوچک و بزرگ دنیا در حال ستیزند و باید قبول کرد که آنها توانسته اند در این زمینه موفق ظاهر شوند.
سهم فرش ایران در بازارهای جهان طی دو دهه گذشته از ۶۷ درصد به رقمی در حدود ۲۰ درصد تنزل پیدا کرده است.فرش دستباف یک محصول سنتی به شمار می رود و مراجعه به بازارهای قدیمی برای خرید آن امری معمول به نظر می رسد.
در بیشتر شهرهای کشور بازارهای متمرکزی برای عرضه فرش وجود دارد. بسیاری از این بازارها در سال های اخیر در حال کوچک شدن بوده اند و مشاغل دیگر جای فروشندگان فرش را گرفته اند.بازار فرش تهران در غرب بازار سنتی پایتخت قرار گرفته و محدوده ای وسیع را که از شمال به امامزاده زید، از شرق به بازار عباس و از غرب به پاچنار ختم می شود دربرگرفته است.
در بازار، مجتمع های متمرکز تجاری سرا نامیده می شود یکی از بزرگترین سراهای بازار تهران با نام بوعلی متعلق به صنف فرش فروشان است.مغازه های واقع در کوچه های بازار راسته گفته می شود و قدیمی ترها لقب کف بازار را به آن می دهند.
در اطراف بازار فرش تهران بسیاری از ساختمان های به ظاهر مسکونی، انبارهای فرش تجار است. داد و ستد فرش در پایتخت و فعالیت صنایع وابسته اش محدود به منطقه بازار نیست.مراکز شستشو و آماده سازی قالی بیشتر در حاشیه شهر تهران قرار دارد و تعداد قابل توجه فروشگاه های پراکنده در سطح شهر را نیر باید به این مجموعه اضافه کرد.در بازار داخلی، فرش دستباف رقبای ماشینی خود را دارد که با تنوع زیاد و قیمت های مناسب توانسته اند بخش قابل توجهی از نیازهای جامعه را تأمین کنند.
ورود فرش های قدیمی به داخل کشور ممنوع است اما موارد انگشت شماری از تولیدات چین و تایوان و حتی پاکستان را نیز می توان در برخی مغازه ها مشاهده کرد.
خرید یک تخته فرش دستباف به دلیل تنوع بسیار زیاد آن و معیارهای خاص این محصول کار چندان آسانی نیست.خریداران به طور معمول در هنگام انتخاب، دقت نظر خاصی به خرج می دهند، برخی هم از نظرات کارشناسان خبره و مشاوره های آنان بهره می برند تا سرشان کلاه نرود و یا به قول خود فرش فروش ها مغبون نشوند.
زندگی آپارتمانی و کوچک شدن محل های سکونت خانواده ها در شهرهای بزرگ، گرایش به بافت اندازه کوچک تر را باعث شده است.ذرع و نیم، قالیچه و شش متری اکنون بیشترین داد و ستدهای فرش را به خود اختصاص می دهند وفرش های بزرگتر که برخی از آنها حتی در مساحت های یکصدمتری و بیشتر تولید محدودی دارند و مشتریانی خاص.
در بسیاری از شهرها، در یک دار قالی، دو فرش هم نقش و اندازه به صورت همزمان و متصل به هم بافته می شوند که پس از اتمام کار از یکدیگر جدا و لقب جفت می گیرند.جفت بودن فرش ها یک مزیت به شمار می رود و قیمت آنها نسبت به دو نمونه مجزا اندکی گران تر است.
گوناگونی در طرح ها و رنگ ها می تواند ترکیب های متنوعی در فرش ها ایجاد کند و در نهایت رضایت طیف گسترده تری از مشتریان را برآورده سازد.در بافته های بسیاری از مناطق کشور طی سالیان گذشته تغییرات اندکی رخ داده است و همین یکنواختی باعث شده است تا هر روز از میزان مشتریان آنها کاسته شود.
احد عظیم زاده، تاجر فرش با گفتن این جملات تأکید می کند که یکی از دلایل افت فروش در بازارهای جهانی توجه نکردن به سلیقه های آنان بوده است و تولیدات داخلی باید رو به سوی طرح ها و رنگ های جدید آورند تا بتوانند به روزهای اوج گذشته بازگردند.رج ، تعداد گره های فرش در هفت سانتی متر است و یکی از معیارهای معمول تعیین کیفیت آن محسوب می شود، این میزان سنجش سنتی در بافته های برخی شهرها همچون کاشان شش و نیم سانتی متر محاسبه می گردد.در بافته های کرمان که بسیاری از نفیس ترین فرش های گذشته ایران را تشکیل می دهند به جای رج از عبارت جفت استفاده می شود.
در نائین و طرح هایی که بر مبنای نقشه های ایران در سایر شهرها بافته می شود عبارت لا کاربرد دارد و فرش ها به چهار، شش، نه و حتی دوازده لا تقسیم بندی می شوند.
در اصفهان عبارت خفت کاربرد دارد و همه این عبارات معیارهایی برای نشان دادن میزان گره ها و در واقع ریز و درشت بودن بافت آنها محسوب می شوند. حمید فرزانه پور که اکنون در آستانه دهه نهم زندگی قراردارد و پیشکسوت صنعت فرش ایران به حساب می آید، در زمینه ارزش گذاری فرش ها می گوید: ریز بودن بافت هر چند که در تعیین قیمت، نقش بسزایی دارد اما به تنهایی ملاک جامع و کاملی برای نشان دادن مرغوبیت آن نیست.
او که هنوز در مغازه پر از فرش های نو و کهنه اش مشغول فعالیت است اضافه می کند: در متن یا حاشیه برخی از فرش ها نام بافنده(گال) مشاهده می شود. ذکر نام یک فرد می تواند بر روی قیمت اثر داشته باشد و البته این مورد بیشتر در فرش های قدیمی دیده می شود.
طرح فرش و میزان دقت انجام شده در بافت که منجر به بی نقص بودن آن می شود همچنین استفاده از ابریشم در متن یا به اصطلاح گل قالی و یا استفاده آن در ریشه فرش که چله گفته می شود به همراه هارمونی مناسب، در تعیین قیمت نشان بسزایی دارد و به همین اساس دو فرش که از نظر ظاهری مشخصات مشابهی دارند، می توانند تفاوت قیمت قابل ملاحظه ای داشته باشند.
در حال حاضر فرش های (تمام) ابریشم قم گران ترین تولیدات داخلی هستند. زیبایی آنها به گونه ای است که می تواند دقایقی توجه مشتریان را به خود جلب نماید.
فرش ابریشمی علاوه بر قم در شهرهای دیگر همچون زنجان و مراغه نیز به صورت انبوه تولید می گردد.
یک شش متری ابریشم قم با نقشه ای زیبا، رنگی مناسب و بافتی به اصطلاح استادباف ، قیمتی کمتر از شش میلیون تومان ندارد و می تواند بسیار گران تر از این حرف ها هم باشد.
در گذشته های نه چندان دور بیشترین عرضه فرش را بافته های کاشان، کرمان، نائین و اصفهان تشکیل می داده است اما اکنون فرش تبریز بازار را در دست گرفته است.
فرش تبریز که اکنون تنها نام این شهر را با خود یدک می کشد و بیشتر در شهرها و روستاهای اطراف آن تا شعاع چند ده کیلومتری تولید می شود از بیشترین تنوع در رنگ و نقشه و حتی اشکال و اندازه های بافت در تولیدات داخلی برخوردار است.
تابلو فرش بیشتر بر اساس کیفیت و دقت بافت و توانایی نشان دادن واقعی تر تصاویر ارزش گذاری می شوند و باز هم تابلو فرش تبریز در مورد آن حرف اول را می زند.بیشترین تولید فرش تبریز را قالی های پنجاه رج تشکیل می دهند. نوسانات قیمتی این نوع فرش می تواند الگویی برای تخمین سایر قیمت ها به حساب آید، اگرچه ارائه یک مبنای قیمت برای فرش، کار دشواری به نظر می رسد و خالی از اشتباه نخواهد بود.
برای خرید یک فرش دستباف باید با جیب های پر از پول به بازار روانه شد و قبل از هر چیز تخمین از مبلغی را که می توان خرید کرد در ذهن داشت به دلیل آن که افراد با دیدن فرش های گران قیمت، دیگر نمی توانند فرش های ارزان تر را بپسندند و به قول فرش فروش ها اگر سوار بنز شوید و با آن دور بزنید دیگر نمی توانید پیکان بخرید؛ چون به چشمتان نمی آید.
فرش دستباف می تواند به عنوان یک منبع سرمایه گذاری نیز مورد استفاده قرار می گیرد.فرش های کهنه بازارهای خاص خود را دارد و بسیاری هم ترجیح می دهند در آنجا فعالیت کنند.فرش فروشان می گویند این شغل بیشتر به درد خواستگاری می خورد چون مردم فکر می کنند ما افراد پولداری هستیم اما برای قضاوت در این مورد باید کمی تأمل به خرج داد. عجله نکنید!

منبع : روزنامه همشهری