اعتدال و میانه روی شاخص ارزش های دینی

در مقاله حاضر اهمیت و ارزش اعتدال و میانه روی از منظر دین مبین اسلام و قرآن و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی مورد بررسی و كنكاش قرار گرفته است.
نویسنده با استناد به آیات قرآن، ویژگی امت اسلام را در رعایت اعتدال و حد وسط در تمام امور و زمینه ها تشریح كرده است كه با هم آن را می خوانیم.
● مفهوم اعتدال
بی گمان زیاده روی و كوتاهی كه از آن به افراط و تفریط یاد می شود از نظر بیشتر مردم امری ناپسند و زشت است. از این رو همواره سفارش می شود كه از زیاده روی و كوتاهی كردن در هركاری پرهیز شود. كه این سفارش یك حكم عقلانی محسوب می شود.
در زبان فارسی از آن به اعتدال یاد می شود كه برگرفته از عدل است.
كسی كه به عدالت است به افراط و تفریط گرایش ندارد؛ زیرا عدل به معنای قراردادن هر چیزی در جای خود است، چنان كه به كارگیری هر چیزی برای كار خاص خود می تواند به مفهوم عدل نزدیك باشد.
كسی كه رویه اعتدال نداشته باشد رفتاری صالح نداشته و گرایش به فساد دارد؛ از این رو پس از هركار غیرمعتدلی سخن از فساد در كار می شود و خواسته عمومی، اصلاح كار و به اعتدال رساندن آن است.
براین اساس می توان یك نوع رابطه منطقی میان اعتدال و اصلاح یافت. به این معنا كه هركار معتدلی صالح و درست است و هر كار غیرمعتدلی فاسد می باشد و نیازمند آن است كه اصلاح شود. اصلاحات به معنای بازسازی كاری است كه به جهت فقدان اعتدال به فساد گراییده است.
در قرآن برای بیان مفهوم اعتدال از واژه قصد استفاده شده است. البته واژگانی چون وسط و سواء و حنیف نیز به این معنا به كار رفته است؛ ولی بیشترین كاربرد در مفهوم و اصطلاح پیش گفته را می توان در واژه قصد و اقتصاد یافت. از این روست كه در روایات اسلامی به پیروی از قرآن از واژه قصد برای بیان اصطلاح اعتدال استفاده شده است. (نك نهج البلاغه خطبه های ۹۴ و ۱۰۳ و ۱۹۵ و ۲۲۲ و نیز نامه های ۲۱ و ۳۱ و حكمت ۱۴۰)
● اهمیت اعتدال در قرآن
در آموزه های قرآن اعتدال درهر امری پسندیده شمرده شده و حتی بسیاری از آنها برای ایجاد اعتدال در قوای انسانی و مهار و كنترل و هدایت آن به سوی اعتدال وارد شده است.
در ارزش و اعتبار اعتدال و میانه روی همین بس كه در قرآن از راه راست به عنوان راه میانه یاد شده است و در سوره قصص آیه ۲۲ از زبان حضرت موسی(ع) بیان شده كه راه میانه راه درست هدایت است و لذا می فرماید: قال عسی ربی ان یهدینی سواء السبیل؛ حضرت موسی گفت شاید پروردگارم مرا به راه میانه و اعتدال راهنمایی و هدایت كند.
حتی حضرت ابراهیم دین خویش را دین اعتدال و میانه برمی شمارد و از آن به حنیف یاد می كند تا بفهماند میانه روی تا چه اندازه اصالت داشته و مهم است.
خداوند در بیان ویژگی های دین ابراهیمی كه از اصالت خاصی برخوردار است می فرماید:ما كان ابراهیم یهودیا و لانصرانیا و لكن كان حنیفا مسلما و ما كان من المشركین؛ ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی بلكه او بر دین معتدل اسلام بود و از مشركان نیز نبود. (آل عمران آیه ۶۷)
می دانیم كه دو شریعت كنونی یهودی و مسیحی در دو سوی افراط و تفریط قرار گرفته اند؛ یكی در اوج ظاهرگرایی است و آن دیگری در اوج باطن گرایی؛ یكی به دنیا و قوانین بسیار دشوار پای بند است و قوانین سخت و بلكه تشدیدی زیادی دارد و آن دیگری دارای قوانین بسیار نرم و آرام به گونه ای كه گویی قوانین ندارد. یكی كاملا زمینی است و آن دیگری كاملا اخروی و آسمانی. از این رو بیان می شود كه دین ابراهیم دین وسط و میانه ای بوده كه از افراط و تفریط به دور بوده است.
● اسلام، دین اعتدال
به هر حال دین اسلام كه همان دین ابراهیمی است نیز در تعبیر قرآنی از این اعتدال بهره برده است و آموزه های آن به دور از هرگونه افراط و تفریط است. البته در بینش قرآنی، آموزه های تورات و انجیل نیز از چنین خصلت و خصیصه ای برخوردار بوده اند؛ زیرا چنان كه گفته شد اعتدال اصل عقلایی و امضا و تایید شده شریعت است و هر انسانی به طور طبیعی به اعتدال و میانه روی گرایش دارد مگر آن كه عوامل بیرونی موجب دگرگونی در گرایش درونی وی شده و او را از اعتدال خارج كند. آموزه های كتب آسمانی كه بر پایه فطرت سالم است نیز از اعتدال و میانه روی بهره مند هستند.
از این رو می توان گفت آموزه های توراتی و انجیلی از وصف اعتدال برخوردار بوده اند ولی به جهاتی از این وضعیت بیرون رفته و دگرگون شده اند.
خداوند در آیه ۶۶ سوره مائده با توجه به اصل فطرت و نزول كتب بر پایه آن بیان می كند كه آموزه های آن دو كتاب آسمانی نیز به دور از افراط و تفریط بوده است و كسانی كه به كتب بی تحریف و تصحیف عمل می كنند امت مقتصد و میانه رو هستند.
امت اسلام امتی میانه و معتدل است. این اعتدال و میانه روی را می توان در بینش، نگرش و گرایش امت دید. قوانین آن بر پایه اعتدال است و اخلاق و احكام و آداب و دیگر امور زندگی بر اعتدال بنیان شده است. از این رو خداوند از امت اسلام به امت وسط و میانه یاد می كند. (بقره آیه ۱۴۳) و آنان را بهترین امتی می داند كه در روی زمین ایجاد شده اند. امتی كه اصل و اساس آن اعتدال و میانه روی درهمه چیز و همه كار است و از این رو امت شاهد و نمونه و سرمشق می باشند. (آل عمران آیه۱۱۰)
● ویژگی امت اسلام
با توجه به گزارش های قرآن و آموزه های دستوری قرآن می توان دریافت كه امت اسلام به معنای امت قرآنی و جامعه برتر در حوزه عقیده و رفتار، امتی معتدل و میانه هستند. آنان نه اهل تنزیه محض هستند و نه تشبیه محض. نه اهل زیاد روی در امور اقتصادی و سیاسی و نه اهل كوتاهی كردن در این مسایل.
در رفتار و گفتار و اقتصاد و خوراك خود اعتدال و میانه روی را مراعات می كنند و در اعمال عبادی نیز راه افراط و تفریط را نمی پیمایند. در انفاق و بخشش در راه خدا میانه روی را اصل قرار می دهند. نه چنان می دهند كه خود وابمانند ونه آن چنان مشت فرو می بندند كه گرد بخل بر ایشان نشیند. نه اهل اسراف هستند و نه اهل خساست. همواره از خدا می خواهند كه ایشان را از اسراف و زیاده روی درهركاری حفظ كند. (آل عمران آیه ۱۴۷)؛ زیرا اسراف (كهف آیه ۲۸) و افراط (مائده آیه ۳۲) را عامل تباهی و فساد و علو و طغیان می دانند. (یونس آیه ۸۳ و دخان آیه ۳۱) از این روست كه جز میانه روی از خدا نمی خواهند.
اعتدال در راه رفتن و میانه روی در سخن گفتن و پرهیز و دوری از فریاد زدن (لقمان آیه ۱۹) گام های استوار و نرم برداشتن و مانند آن از اموری است كه بیانگر اعتدال ایشان در رفتار و گفتار است. حتی آنان در عبادت، راه میانه می پیمایند و بر خود سخت نمی گیرند و خود را به رنج نمی افكنند. (طه آیه ۱ تا ۳) امام صادق و امام باقر علیهماالسلام درباره این آیه می فرمایند كه خداوند به جهت به رنج افتادن پیامبر(ص) در نماز خواندن از او می خواهد كه چنین نكند و راه اعتدال را در عبادت در پیش گیرد. (تفسیر قمی ج ۲ ص ۵۷ و نیز المیزان ج ۱۴ ص ۱۲۵)
به هرحال در آموزه های قرآن اعتدال و میانه روی یك اصل اساسی و ارزشی است و هر گونه افراط و تفریط درهركاری ناپسند است. این مطلب را از واژه امر كه به معنای هر كاری است می توان از آیه ۱۴۷ سوره آل عمران به دست آورد.

امیر محمدی

منبع : روزنامه کیهان