هنر باید متعهد باشد

● ذات هنر، آفرینش است
خصوصیت هنر در این است كه آفرینش، جزو ذات آن شمرده می‏شود. عناصری هم كه بشر از آنها تركیب و آفریده شده، به گونه‏ای است كه حتی با پیشرفت علم، بعید است شناخته و در نهایت، فهمیده شود؛ نه این‏كه ما امروز نمی‏توانیم به رمز وجودشان پی ببریم! همان طور كه می‏دانید، بشر، موجود بی‏نهایتی است و در وجودش نیز، بی‏نهایت عنصر به كار رفته است. اگر بخواهیم تشبیه ناقصی بكنیم، از یك تابلو مثال می‏زنیم. انسان وقتی با دیدی دقیق به یك تابلو نقاشی، كه جزو هنرهای مركب است، نگاه می‏كند، می‏بیند از صدها عنصر تشكیل شده است. وقتی چشم یك فرد عام به این تابلو نگاه می‏كند، فقط یك تابلو می‏بیند؛ در حالی كه این تابلو، بسیط نیست و مركب از عناصر فراوان است؛ پس، وجود خود بشر هم كه هنر بزرگ پروردگار عالم است، همین حالت را دارد. در وجود شما، انواع و اقسام عناصر تركیب شده به كار رفته، تا بهترین و زیباترین مخلوق آفرینش پدیدار شده است. در بین عناصری كه انسان از آنها به وجود آمده و شكل گرفته است، برخی حالت آفرینشی و خلاقیت دارند كه هنر، از جمله آنهاست. تا آن‏جا كه ما می‏دانیم، شاید بهترینش هنر باشد. پس هنر، خاصیت آفرینشی دارد؛ حتی آن‏جا كه شما می‏بینید ظاهراً هنر، چیزی را می‏پردازد، در واقع، پردازش نیست. اگر عمق و باطنی ملاحظه كنید، می‏بینید كه هنر، سرگرم آفرینش است. به همین خاطر است كه هنر، گوهری گرانبهاست و هنرمند، ارزش واقعی دارد.
● هنر، موهبتی الهی
هر هنرمندی به تنهایی، یك دنیاست؛ این، خاصیت هنری است كه در وجود اوست. اگر انسان فرصت می‏كرد تا غمگسارانه پای دل هنرمندها بنشیند، دنیای عجیب و زیبایی می‏دید؛ آمیخته‏ای از غم‏ها و شادی‏ها، آرزوها و نگرانی‏ها و آرمان‏ها؛ ولی متأسفانه این مجال وجود ندارد. در واقع، هنر، یك موهبت الهی و یك حقیقت بسیار فاخر است.
به طور طبیعی آن كسی كه این موهبت از سوی پروردگار به او داده شده است، مثل همه ثروت‏های دیگر، باید بار مسئولیتی را هم برای خودش قائل باشد؛ یعنی داده‏های خدا همراه با انجام تكلیف‏هاست. این تكلیف‏ها، لزوماً همه دینی و شرعی نیست؛ تكلیف‏هایی است كه خیلی از آنها از دل انسان برمی‏خیزد. وقتی شما چشم دارید، این نعمتی است كه بعضی‏ها آن را ندارند؛ اما این چشم، به طور طبیعی، غیر از لذت‏ها و برخورداری‏هایی كه به شما می‏دهد، تكلیفی را هم بر دوش شما می‏گذارد؛ «چو می‏بینی كه نابینا و چاه است». این تكلیف، به خاطر چشمی است كه شما دارید. لازم نیست كه دین به آدم بگوید یا یك آیه قرآن درباره‏اش نازل شده باشد؛ این را دل شما می‏فهمد. وقتی ثروت و موهبت و دستاوردی وجود دارد، در قبال آن، تكلیفی هم خواهد بود.
● زبان هنر، رساترین زبان‏ها
هنر، زبان رسایی دارد كه هیچ زبانی به رسایی آن نسیت؛ نه زبان علم، نه زبان معمولی، نه زبان موعظه، به رسایی زبان هنر نیست. یكی از رازهای موفقیت قرآن، هنری بودن آن است. قرآن، در اوج هنر است؛ فوق‏العاده است؛ آن وقت مردم را مسحور كرد والا اگر پیامبر اكرم، بدون زبان هنری می‏نشست با مردم همین طور حرف می‏زد، البته عده‏ای علاقه‏مند پیدا می‏كرد، اما آن صاعقه، آن رعد و برق، آن طوفان، دیگر به وجود نمی‏آمد. این هنر است كه این كارها را می‏كند؛ آثار هنری، این گونه است.
● هنر دینی چیست؟
هنر دینی، به هیچ وجه، به معنای قشری‏گری و تظاهر ریاكارانه دینی نیست و این هنر، لزوماً با واژگان دینی به وجود نمی‏آید. ای بسا هنری صددرصد دینی باشد، اما در آن، از واژگان عرفی و غیردینی استفاده شده باشد. نباید تصور كرد كه هنر دینی آن است كه حتماً یك داستان دینی را به تصویر بكشد یا از یك مقوله دینی - مثلاً روحانیت - صحبت كند. هنر دینی آن است كه بتواند معارفی را كه همه ادیان - و بیش از همه، دین خاتم - به نشر آن در بین انسان‏ها همت گماشته‏اند و جان‏های پاكی در راه نشر این حقایق نثار شده است، نشر بدهد؛ جاودانه كند و در ذهن‏ها ماندگار سازد. این معارف، معارف بلند دینی است. اینها حقایقی است كه همه پیامبران الهی، برای آوردن آنها به میان زندگی بشر، بارهای سنگینی را تحمل كردند. نمی‏شود ما این جا بنشینیم و تلاش‏های زبده‏ترین انسان‏های عالم را - كه مصلحان و پیامبران و مجاهدان راه خدا بودند - تخطئه كنیم و نسبت به آن بی‏تفاوت بگذریم. هنر دینی، این معارف را منتشر می‏كند؛ ولو شما هیچ اسمی از دین و هیچ آیه‏ای از قرآن و حدیثی در باب عدالت در خلال هنرتان نیاورید؛ مثلاً هیچ لزومی ندارد كه در مجاورات سینمایی یا در تئاتر، نام و یا شكلی كه نماد دین است، وجود داشته باشد؛ تا حتماً دینی باشد؛ نه، شما می‏توانید در باب عدالت، رساترین سخن را در هنرهای نمایشی بیاورید؛ در این صورت، به هنر دینی توجه كرده‏اید.
آن چیزی كه در هنر دینی به شدت مورد توجه است، این است كه این هنر، در خدمت شهوت و خشونت و ابتذال و استحاله هویت انسان و جامعه قرار نگیرد. هنر دینی عبارت است از هنری كه بتواند مجسم كننده و ارائه كننده آرمان‏های دین اسلام... باشد. این آرمان‏ها، همان چیزهایی است كه سعادت انسان، حقوق معنوی انسان، اعتلای انسان، تقوا و پرهیزگاری انسان و عدالت جامعه انسانی را تأمین می‏كند.
● هنر باید متعهد باشد
بعضی‏ها می‏گویند: در هنر متعهد، كلمه اول با كلمه دوم تناقض دارد. هنر، یعنی آن چیزی كه مبتنی بر تخیل آزاد انسان است و متعهد، یعنی زنجیر شده؛ این دو، چگونه با هم می‏سازد! این، یك تصور است؛ البته تصور درستی نیست. بحث مسئولیت و تعهد هنرمند، قبل از هنرمند بودن او، به انسان بودن او برمی‏گردد. بالاخره یك هنرمند، قبل از این كه یك هنرمند باشد، یك انسان است. انسان كه نمی‏تواند مسئول نباشد. اولین مسئولیت انسان، در مقابل انسان‏هاست. اگر چه انسان در مقابل طبیعت و زمین و آسمان هم تعهد دارد، اما مسئولیت بزرگ او در قبال انسان‏هاست. در عین حال، هنرمند به خاطر ویژگی بسیار ممتازش، تعهد جداگانه‏ای غیر از آن بیانی كه قبلاً گفتم، دارد.
هنرمند، هم در باب فرم و قالب هنر خودش و هم در قبال مضمون، تعهد دارد. كسی كه قریحه هنری دارد، نباید به سطح پایین اكتفا كند. این، یك تعهد است. هنرمند تنبل و بی‏تلاش، هنرمندی كه برای تعالی كار هنری خودش و ایجاد خلاقیت، تلاش نمی‏كند، در حقیقت، به مسئولیت هنری خودش در قبال قالب، عمل نكرده است. هنرمند باید دائم تلاش كند؛ تا آن جایی كه می‏تواند، باید برای اعتلای قالب هنری تلاش كند.
علاوه بر این، تعهد در قبال مضمون است. ما چه می‏خواهیم ارائه بدهیم؟ اگر انسان، محترم و عزیز است، دل و ذهن و فكر او هم عزیز و محترم است. نمی‏شود هر چیزی را به مخاطب داد؛ فقط به صرف این كه او نشسته و دارد به حرف‏های ما گوش می‏دهد؛ باید ببینیم به او چه می‏خواهیم بدهیم. البته بحث این كه ما وارد كدام دسته‏بندی سیاسی بشویم یا نشویم - این حرف‏هایی كه بعضی از دوستان می‏زنند - مسائلی است كه شما باید از اینها عبور كرده باشید. اینها، محل كلام نیست؛ محل كلام، اخلاق و فضیلت است. من مطلبی را - به گمانم - از قول رومن رولان خواندم كه گفته بود: در یك كار هنری، یك درصد هنر، نود درصد اخلاق یا احتیاطاً این طوری بگوییم: ده درصد هنر، نود درصد اخلاق. به نظرم رسید كه این حرف، حرف دقیقی نیست. اگر از من سؤال كنند، من می‏گویم: صددرصد هنر و صددرصد اخلاق. اینها با هم منافات ندارند. باید صددرصد كار را با خلاقیت هنری ارائه داد و صددرصد آن را از مضمون عالی و تعالی‏بخش و پیش‏برنده و فضیلت‏ساز، پر كرد و انباشت. آن چیزی كه دغدغه برخی آدم‏های دل‏سوز در زمینه مسائل هنری است، این است كه ما به بهانه آزادی تخیل یا آزادی هنری، فضیلت‏سوزی و هتك اخلاق نكنیم. این، بسیار مهم است. بنابراین، هنر متعهد، یك واژه درست است.

مقام معظم رهبری، حضرت آیت‏اللَّه خامنه‏ای

منبع : پرسمان