آثار استغفار و توبه

توبه، بازگشت از گناه و استغفار و جبران گناه است. انسان به دلیل آزادی و اختیار و نیز نفس اماره، شیطان، غفلت و... دائم در معرض خطا و گناه قرار دارد.
اما مؤمنان و عاقلان چنانچه به هر دلیل (سهواً یا غفلتاً) آلوده به گناه شوند، سریعاً به خود می آیند و با توبه و انابه و جبران خطاهای گذشته، وجود خویش را از آثار گناه مبرا و پاك می سازند.
این مقاله نگاهی اجمالی به: توبه و استغفار و آثار توبه دارد. مطلب را با هم ازنظر می گذرانیم.
● ضرورت و اهمیت بحث
هرچند خداوند كریم در جای جای قرآن دستوراتی درباره «خودسازی»، «تقوا»، «مراقبه و محاسبه» «یاد خدا و دوری از شیطان»... برای رشد، كمال و رسیدن به سعادت ابدی و حیات جاودانه به مؤمنان داده است، اما از سوی دیگر بخاطر زندگی انسان در دنیای ماده و مادیات و وجود دشمنان سرسختی چون شیاطین، نفس اماره، جهالت، شهوات،... گاه پرده بر روی اندیشه انسان افكنده شده و در پی تبعیت از آنها و ارتكاب گناه و معاصی زمینه سقوط و بدبختی او فراهم می شود.
اینجاست كه خداوند حكیم برای نجات انسان از ورطه تباهی، «باب توبه و استغفار» را به روی بندگان خویش گشوده و آنها را به پشیمانی و طلب بخشش دعوت می كند تا راه برای بازگشت انسان فریب خورده باز باشد و با امیدواری به لطف و رحمت بیكران الهی باردیگر برای تعالی روح خویش تلاش كند، و براین اساس در آیات و روایات فراوانی انسان را به توبه و استغفار فرامی خواند:
«یا ایهاالذین امنوا توبوا الی الله توبه نصوحا عسی ربكم أن یكفر عنكم سیئاتكم» (۱)ای كسانی كه ایمان آورده اید! به سوی خدا توبه كنید! توبه ای خالص، امید است پروردگارتان گناهان شما را بپوشاند...
● مفهوم توبه
«توبه»: ترك گناه به زیباترین وجه و رساترین عذرخواهی می باشد؛ و در اصطلاح شرع یعنی ترك گناه به سبب قبیح بودن آن و پشیمانی نسبت به آنچه از دستش رفته و جبران اعمالی كه ازدست داده است.(۲)
آیه شریفه ای كه پیش تر به آن اشاره شد مؤمنان را به توبه نصوح دعوت نموده است: اما در اینكه توبه نصوح چیست؟ تفسیرهای زیادی شده است كه ما به ذكر یك روایت از پیامبر اكرم(ص) در این زمینه اكتفا می كنیم:
هنگامی كه معاذبن جبل درباره «توبه نصوح» از پیامبر سؤال كرد، در پاسخ فرمود: «ان یتوب التائب ثم لا یرجع فی الذنب كما لایعود اللبن فی الضرع: آن است كه شخص توبه كننده به هیچوجه بازگشت به گناه نكند آنچنانكه شیر به پستان هرگز باز نمی گردد.
آنچه در مجموع می توان با توجه به معنای لغوی و تفاسیر استفاده كرد این است كه مراد از توبه نصوح؛ توبه ای كامل و واقعی است و چنان است كه راهی برای بازگشت به گناه در انسان باقی نمی گذارد.(۳)
● عمومیت دعوت الهی
وجوب توبه نسبت به همه اشخاص در تمام حالات عمومیت دارد، به طوری كه این موضوع در آیات و روایات به وضوح قابل استفاده است.
قرآن كریم در یك خطاب عمومی می فرماید: «... و توبوا الی الله جمیعا ایها المؤمنون لعلكم تفلحون»؛ (۴)ای مؤمنان؛ همه به سوی درگاه الهی توبه كنید باشد كه رستگار شوید.
از آن جا كه انسان همواره در معرض گناهان و وسوسه های شیطانی قرار دارد و گاه در اثر غفلت ممكن است دچار لغزش و خطا شود؛ توجه به خدا و توبه به درگاه الهی نقش مهمی در جبران آلودگی ها دارد. البته باید توجه داشت گناهان انبیاء و اوصیاء مثل گناهان ما نیست، گناهان ما ترك واجب و انجام محرمات است، ولی گناه آنها غفلت های آنی ازیاد خدا و اشتغال به مباحات است و لذا در حدیث آمده است: «ان حسنات الابرار سیئات المقربین»؛ همانا نیكی های نیكوكاران، گناهان مقربین است و از اینجا روشن می شود كه اعتراف انبیاء و ائمه(ع) به گناه، گریه و زاری ایشان به خاطر انجام محرمات الهی نیست بلكه استغفار و توبه آنها از غفلت ها و اشتغال به مباحات می باشد و لذا جریمه آنها با جریمه ما فرق دارد؛ جریمه ما آتش جهنم و محرومیت از نعم الهی است و جریمه آنها محرومیت از اجر و پاداش زیاد می باشد. (۵)
● فوریت توبه
بدون شك توبه امری است كه باید فوری انجام شود تا گناهی از انسان صادر شد، قبل از آنكه آثار آن در قلبش ماندگار و محو آن غیرممكن گردد، پشیمانی و توبه ضرورت دارد. قرآن كریم در این زمینه می فرماید:
«انما التوبه علی الله للذین یعملون السوء بجهاله ثم یتوبون من قریب»...(۶)
خداوند توبه كسانی را می پذیرد كه از روی نادانی عمل زشتی مرتكب شده و فوری توبه كنند...
و در روایات نیز این مسئله بیان شده است:
پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: بنده به حسنات و كارهای نیك توجه دارد آن را انجام می دهد، پس اگر انجام نداد، خداوند به خاطر حسن نیت او برایش حسنه می نویسد و اگر عمل نیك را انجام دهد، خداوند برای او ده حسنه می نویسد، و بنده توجه به گناه دارد كه آن را انجام دهد، پس اگر گناه نكرد برای او چیزی نوشته نمی شود و اگر عمل گناه را انجام داد، ۷ ساعت به او مهلت داده می شود و صاحب حسنات به صاحب سیئات می گوید: عجله نكن؛ امید است حسنه و كار نیكی بیاورد تا با آن گناه محو شود زیرا خداوند فرموده است: «همانا حسنات سیئات را پاك می كند» یا استغفار و طلب آمرزش كند.
پس اگر استغفار كند، چیزی بر او نوشته نمی شود، و اگر ۷ ساعت بر او بگذرد و عمل نیكی بدنبال آن نیاورد یا استغفار نكند، صاحب حسنات به صاحب سیئات می گوید: «بنویس برای این بدبخت محروم از رحمت خدا» (۷)
در این جا سؤالی مطرح می شود كه امر به فوریت توبه برای چیست؟ با توجه به اینكه خداوند «غافر الذنب و قابل التوب» است و همیشه توبه بندگان را می پذیرد: «و هو الذی یقبل التوبه عن عباده»(۸) پس چرا به فوریت توبه امر شده است؟
پاسخ: هرچند در روایات آمده است كه هركس قبل از رسیدن مرگ و پیش از دیدن مرگ توبه كند توبه اش مقبول می باشد، ولی طبق بیان صریح قرآن كریم توبه هنگام مرگ قابل قبول نمی باشد. «ولیست التوبه للذین یعملون السیئات حتی اذا حضر احدهم الموت قال انی تبت الان»؛(۹) توبه برای كسانی نیست كه تمام عمر بدی می كنند تا زمانی مرگ یكی از آنها فرارسد در آنحال می گوید: الآن توبه كردم.
مرحوم علامه می فرماید: علت عدم قبول این گونه توبه آن است كه یأس از زندگی و ترس قیامت او را به توبه و ندامت مجبور كرده و وقتی كه نه حیات دنیوی هست و نه عمل خیری، توبه و رجوع واقعیت نخواهد داشت یعنی در آن موقع توبه و برگشت حقیقی نیست.
و از سوی دیگر زمان مرگ برای هیچ انسانی مشخص نیست، چه بسا ناگهان مرگ انسان فرارسد و توبه نكرده باشد؛ لذا انسان همواره باید به فكر توبه و استغفار و بازگشت از گناهان خویش باشد، مبادا كه مرگ به او فرصت محو گناه را ندهد.
علاوه برآن، تأخیر توبه و انباشته شدن گناهان، مانند چركی است كه در طول زمان انباشته شده، به آسانی قابل زوال نمی باشد. بنابراین به تأخیر انداختن توبه علاوه بر آن كه روح انسان را آلوده می كند، و زمینه برای تكرار گناه و ارتكاب گناهان دیگری فراهم می سازد؛ ممكن است هیچ گاه توفیق توبه به دست نیاید.
● رابطه توبه و استغفار
در آیات فراوانی از قرآن كریم امر به «استغفار» و «توبه» شده است؛ توبه حقیقتی است قلبی كه همان پشیمانی از گناه و عزم ترك آن می باشد و ظهور این توبه به طلب غفران و آمرزش می باشد.
حضرت علی(ع) می فرماید: توبه پشیمانی قلب و استغفار با زبان است.
به بیان دیگر؛ استغفار و طلب بخشش از درگاه الهی یكی از مراحل توبه واقعی است كه انسان همراه با حالت پشیمانی از گناهان از خداوند درخواست عفو و بخشش می كند.
در سوره هود، «استغفار» و «توبه» همراه یكدیگر آمده است: «وأن استغفروا ربكم ثم توبوا الیه...» (هود/۳)؛ از گناهان خویش استغفار كنید و به سوی او باز گردید. توجه به این مطلب هم لازم است كه برای تحقق توبه و بازگشت بسوی پروردگار طلب بخشش گناهان و استغفار ضروری است و در حقیقت با بررسی دقیق آیه به همین معنا می رسیم كه یكی از مراحل توبه واقعی، درخواست عفو و بخشش گناهان از درگاه حضرت دوست می باشد و خلاصه اینكه استغفار ترجمان روح توبه است.
● آثار توبه و استغفار
آثار و بركات توبه و استغفار هم از جهت معنوی و هم از جنبه مادی قابل بررسی است كه در اینجا به برخی از آثار معنوی آن اشاره می شود:
۱) رحمت و مغفرت:«و من یعمل سوءا او یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجدالله غفورا رحیما» ؛ هر كس گناهی كرده باشد یا به خودش ظلم كند پس استغفار كند خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.
در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده است كه آن حضرت فرمود:«التائب من الذنب كمن لاذنب له» تائب چون كسی است كه گناه نكرده است.
۲) گستردگی رحمت و مغفرت الهی
با وجود این كه خداوند، در مقابل استغفار و توبه، وعده قبول و آمرزش گناهان را داده است، اما باز جای یك سوال باقی می ماند كه خداوند تا چه حد گناهان را می بخشد؟ چه بسا سنگینی بار گناهان تا آنجا باشد كه انسان امید عفو و بخشش الهی را در خود نبیند!
با دقت در آیات قرآن كریم این پاسخ بدست می آید كه در هیچ زمان و در هیچ حالی، جای ناامیدی و مایوس شدن از درگاه الهی نمی باشد و رحمت واسعه الهی همواره شامل حال بندگان و به خصوص مومنان می باشد. قرآن كریم در این باره می فرماید: «قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا»؛ بگو؛ ای بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده اید! از رحمت خداوند ناامید نشوید كه خداوند همه گناهان را می آمرزد.
این آیه یكی از امیدبخش ترین آیات قرآن نسبت به گناهكاران است، شمول و گستردگی آن به حدی است كه طبق روایتی امیر مومنان علی(ع) فرمود: در تمام قرآن آیه ای وسیعتر از این آیه نیست. از «ثوبان» غلام رسول خدا(ع) نیز نقل شده كه حضرت فرمود: دوست ندارم دنیا و آنچه را در اوست به جای این آیه برای من باشد.
از آیه شریفه استفاده می شود گنهكاران در هر مرحله ای و با هر نوع گناهی از دریای بیكران رحمت الهی نومید نباشند؛ چرا او بخشنده و آمرزنده و رحیم است.
این نكته قابل ذكر است كه هر چند در این آیات و روایات، به انسان نوید بخشایش و عفو گناهان داده شده است، اما انسان مومن باید همواره با بكار بستن تعالیم روحبخش قرآن، راه رشد، تعالی را برای خود فراهم سازد؛ چرا كه ایمان واقعی به انسان جرات عصیان پروردگار را نمی دهد.
گناه به هر حال اثرات خود را می گذارد و حتی در صورت محو آثار نیز، انسان از آن كمالاتی كه با تقوا و انجام اعمال صالح می توانسته انجام دهد محروم می ماند و این با هیچ چیز قابل جبران نمی باشد.
۳) تنویر و صفای دل: توبه و استغفار نقش به سزایی در شستشوی روح و صفای دل دارد. پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) می فرماید:«قلوب آدمیان همانند فلزات به زنگار ویژه خود مبتلا می شود پس آنها را بوسیله استغفار و تلاوت قرآن صیقل دهید».
۴) امنیت و حفاظت از وسوسه های شیطان: شیطان به عنوان دشمن دیرینه و قسم خورده انسان لحظه ای از وسوسه و برنامه ریزی در جهت گمراهی انسان باز نمی ماند. بنابراین مسلح شدن به سلاح مبارزه و فراگرفتن راه های درامان ماندن از شر او، باید همواره مورد توجه انسان باشد. رسول گرامی اسلام(ص) می فرماید:«ثلاثه معصوم من ابلیس و جنوده: الذاكرون لله و الباكون من خشیه الله و المستغفرون بالاسحار». (۰۱)
سه گروه از شر ابلیس و لشكریان او درامانند، كسانی كه به یاد خداوند هستند، كسانی كه از ترس خدا گریه می كنند و كسانی كه در سحرگاهان استغفار می كنند.
۵) توفیق دریافت علم نافع:«علوم و معارف نافع از ارزاق معنوی الهی است كه در اثر گناه انسان از فیض آن محروم می گردد، ولی در پرتو طلب مغفرت و تمسك به توبه و استغفار، زمینه برای بهره مندی ازآن علوم و معارف فراهم می شود. از امام صادق (ع) نقل شده است: هر كس به مدت ۲ ماه بطور متوالی ذكر استغفار نماید گنجی از علم یا ثروت، رزق و روزی او خواهد شد.

نفیسه فقیهی مقدس
پانوشت ها:
۱-سوره تحریم، آیه .۸
۲- مفردات راغب به نقل از مفردات قرآن، حمید محمید، ص ۷۲ .
۳- تفسیر مجمع البیان، ج ۱۰-۹، ص .۴۷۷
۴- سوره نور آیه/ .۳۱
۵- ر.ك، ترجمه محمد رضا جباران، اخلاق شبر، ص ۳۳۶، ص .۳۳۷
۶- سوره نساء، آیه /.۱۷
۷- مرحوم كلینی، كافی، ج ۲، ص .۴۲۹
۸ - اوست كه توبه بندگانش را می پذیرد. شوری/.۲۵
۹- غافرآیه.۳
۰۱- بحارالانوار، ج۳۹،ص۴۸۲

منبع : روزنامه کیهان