سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق در کسب و کار

در چند دهه اخیر سرمایه گذاری مبتنی براصول اخلاقی به عنوان یكی از مهمترین موضوعها در عرصه كسب و كار مطرح شده است. ریشه های این گرایش در جامعه و همچنین در میان سرمایه گذاران بسیار متفاوت است. مذهب، مسایل سیاسی و محیط زیست به عنوان مهمترین ریشه های این گرایش به شمار می آیند. هم اكنون، بیش از پنجاه موسسه فعال در زمینه سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق وجود دارد كه اصول آن را تشریح می كنند، به راهنمایی و مشاوره با افراد در زمینه سرمایه گذاری در موسسات و شركتها می پردازند و از طرف دیگر، اقداماتی نظارتی را انجام می دهند. سرمایه گذاری اخلاقی بیش از آنكه یك علم باشد، یك هنر است و متكی بر خودآگاهی و تلقی فرد از اخلاق و به ویژه اصول ثابت و قابل فهم آن برای همگان است.
باتوجه به ویژگیهای جالب توجه رویكرد سرمایه گذاری اخلاقی، متاسفانه تاكنون در كشورمان ادبیات مشخصی در این زمینه شكل نگرفته است.
باتوجه به افزایش مشاركت مردم در امور مختلف كسب و كار، ارایه الگویی برای تبیین اصول اخلاقی و ارزیابی براساس آن بسیار ضروری است. در این زمینه می توان به منابعی همچون: متون مذهبی، عرف و اصول علمی و فنی و استانداردهای مربوطه استناد كرد. به نظر می رسد كه دین اسلام باانبوه توصیه های عملی در زمینه رعایت اصول اخلاقی در بین دیگر ادیان از جایگاه ممتازی برخوردار است و از این نظر، مسلمانان دارای پشتوانه ای قوی هستند و این موضوع حتی در برگیرنده بسیاری از توصیه ها و الزاماتی است كه تحت عنوان سرمایه گذاری اجتماعی مطرح شده است.
دلزدگی بشریت از دیدگاههای مطلق فناورانه به موضوعهای مختلف زندگی و ضرورت تلطیف زندگی در جوامع پیشرفته كنونی از عوامل گرایش با سرمایه گذاری اخلاقی به شمار می رود. می توان لجام گسیختگی و مخاطرات بالقوه و بالفعل موجود در جوامع صنعتی و آن دسته از جوامع سنتی كه دچار تغییر هویت شده اند را عامل ایجاد این گرایش به شمار آورد سمت و سوی فعالان مذهبی در تحریم نوشابه های الكلی، مخالفت با سقط جنین و آزمایش دارو بر روی حیوانات آزمایشگاهی از دهه ۷۰ به حساسیت بیشتر پیروان در سرمایه گذاری و پشتیبانی مالی از شركتهای مربوط منجر شد.
همچنین، مخالفت مردم آمریكا با جنگ ویتنام را می توان به عنوان یكی از خاستگاههای اساسی در گرایش مردم به عدم سرمایه گذاری در صنایع مخرب و غیرانسانی برشمرد. از طرف دیگر، در دو دهه گذشته به این سو، فعالیتهای طرفداران محیط زیست و به ویژه سبزها در مبارزه با محصولات مخرب محیط زیست و از جمله د.د.ت افق جدیدی را در عرصه سرمایه گذاری گشوده است.
در كشور ما به لحاظ بهره مندی از فرهنگ اسلامی و همچنین، آموزه های فرهنگ سنتی و اسلامی اخلاق و رعایت اصول اخلاقی همواره از جایگاه ارزنده ای در زندگی و كسب و كار مردم برخوردار بوده است. از یك طرف، خداوند در قرآن كریم، هدف از رسالت پیامبر را تبیین و تشریح مكارم اخلاقی بر می شمرد و از طرف دیگر، آیین ایرانیان همواره بر محور اخلاق و رعایت اصول آن استوار بوده است.
رعایت اصول اخلاقی در كسب و كار نیز در فرهنگ سنتی و اسلامیمان مورد توجه زیادی قرار گرفته است. بسیاری از بزرگان و پیشوایان دین اسلام در كسب و كار فعالیت داشتند و سیره و انبوه احادیث و روایات و تاكیدات مربوط به رعایت اصول اخلاقی در معامله و كسب و كار از این بزرگان خود موید این مطلب است. ایران به عنوان كشوری واقع در چهارراه تمدن جهانی، نقش موثری در تاریخ كسب و كار داشته است و به ویژه پس از اسلام، ایرانیان از طریق فعالیتهای تجاری خود و رعایت انصاف و دیگر موازین اخلاقی مورد تاكید اسلام نقش مهمی در ترویج آن در شرق دور داشته اند.
بااین حال، در دوره معاصر، رویكردها و الزامات اجرایی، نظام مند و طبقه بندی شده رعایت اصول اخلاقی در كسب و كار از مغرب زمین نشات گرفته است و می توان اشتراكات زیادی را بین آنها و اصول و دستورات اسلامی پیدا كرد. استفاده از تجارب سازمانهای فعال در این زمینه و جستجو برای ارایه الگویی مناسب و منطبق با ویژگیهای فرهنگی كشورمان در این زمینه بسیار مطلوب به نظر می رسد.
از اقدامات جالب توجهی كه كشورمان در سالهای اخیر انجام داده است، پیشنهاد برای اعطای جایزه بین المللی اخلاق در علم ابن سینا است كه مورد استقبال جهانی قرار گرفت و از دو سال گذشته هرساله به كسانی اعــطا می شود كه در زمینه علمی شرایط لازم را احراز كنند. رویكرد اخلاقی در كسب وكار نیز مــــی تواند دارای چنین ویژگیهایی باشد. در اینجا، ضمن اشاره به تاریخچه، اهم اهداف و الزامات این رویكرد، گشودن بابی جدید در این زمینه و ویژگیهای آن توصیه شده است.
● مروری بر تاریخچه سرمایه گذاری اخلاقی
سرمایه گذاران مذهبی طی سالهای متمادی به ارایه چــــــارچوبهایی اخلاقی برای سرمایه گذاری و فعالیت در عرصه كسب و كار پرداخته اند. به طور ویژه و به شیوه كلاسیك و رسمی، از سال ۱۹۲۶ در ایالات متحده امریكا و از سال ۱۹۴۸ در بریتانیا به این موضوع توجه شده است. در دهه ۱۹۲۰، رهبران مذهبی در شمال امریكا تصمیم به سرمایه گذاری در بازار سهام گرفتند. پیش از این، چنین سرمایه گذاری نوعی قمار تلقی می شد(۴).
به عنوان مثال، هنگامی كه انجمن مذهبی كویكرها(QUAKERS) عبارت سرمایه گذاری پاسخگو را مورد استفاده قرار داد، به ویژه در زمینه احتراز از سرمایه گذاری در كارخانجات اسلحه سازی یا امور مربوط به آن اصرار داشت. با گذشت زمان، وقتی كه حملات بر ضد رژیم آپارتاید در افریقای جنوبی شدت یافت، این نگرانی در میان افراد انجمن ایجاد شد كه تشكل آنها نباید به هیچ وجه از رژیم موجود حمایت و باید برای آگاهی عموم در این زمینه تلاش كند.
در اواخر دهـــــه ۱۹۶۰ در بریتانیا، سرمایه گذاری اخلاقی وارد مرحله ای جدی شد و گروههایی به كنكاش در زمینه گسترش این امر به تكاپو افتادند.
چنین پدیده ای نیز در حدود سال ۱۹۷۰ در ایالات متحـده امریكا اتفاق افتاد و اولین سرمایه گذاری، سرمایه گذاری پاكس (PAX) بود كه در سال ۱۹۷۱ تاسیس شد(۴).
در ســــــال ۱۹۸۸ در بریتانیا برای سرمایه گذاری در زمینه ابزارهای الكترونیك قابل استفاده در جنگها مباحثی مطرح شد، به طوری كه در نتیجه آن در سالهای بعد و به ویژه در سال ۱۹۹۷ كمیته مركزی سرمایه گذاری متعلق به كلیسااصولی را برای سرمایه گذاری وضع كرد(۱۰). براساس این اصول، تنها سرمایه گذاری در آن دسته از شركتهای سازنده وسایل دفاعی، اخلاقی محسوب می شود كه نیازهای وزارت دفاع را تامین كنند و از فروش آن به گروهها و كشورهای متخاصم دوری جویند.
● وضعیت حقوقی و اجرایی سرمایه گذاری اخلاقی
هم اكنون، بیش از پنجاه موسسه فعال در زمینه سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق وجود دارد كه اصول آن را تشریح می كنند، به راهنمایی افراد در زمینه سرمایه گذاری در موسسات و شركتها می پردازند و اقدامات نظارتی را انجام می دهند.
سرمایه گذاری اخلاقی بیش از آنكه یك علم باشد، یك هنر است و متكی بر خودآگاهی و تلقی فرد از اخلاق و به ویژه اصول ثابت و قابل فهم آن برای همــگان است. بااین حال، می توان در قالب گروهی از سرمایه گذاران یا شركتهای سرمایه گذاری متعهد به اصول اخلاقی، مرامنامه ای را تنظیم كرد یا در صورت امكان برای كسب اطمینان بیشتر، از خدمات مشاوره ای موسسات فعال در این زمینه سود جست.
با شكل گیری گرایشهای رو به رشد سرمایه گذاری اخلاقی در بین مردم جوامع صنعتی، به تدریج دولتها نیز در ادبیات سیاستگذاری و برنامه ریزی خویش به این موضوع واكنش نشان دادند. اما تعبیر دولتها از آن، بیشتر نشات گرفته از گفتمان مردمسالاری بود، به طوری كه امروزه در تدوین مقررات و طرح استانداردها از آن به عنوان سرمایه گذاری پاسخگو در برابر مردم یاد می شود. این رویكرد در دولت بریتانیا از سال ۱۹۹۵ شروع شد و به تدریج در سایر كشورها گسترش یافت. كشورهایی مانند استرالیا، نیوزیلند، كانادا و افریقای جنوبی از دیگر كشورهای پیشرو در این زمینه به شمار می آیند.
در بند ۳۵ مربوط به مقررات فعالیتهای حقوقی سال ۱۹۹۵ الزامی حقوقی برای سرمایه گذاران مبنی بر ارایه بیانیه ای در مورد رعایت اصول اخلاقی ایجاد می كند. بیانیه در برگیرنده انواع سرمایه گذاری و توازن بین سرمایه گذاریها، مخاطرات، عواقب و نحوه تحقق آن است. این مقررات جدید سرمایه گذاران را ملزم می كند تا دو اصل زیر را در بیانیه مدنظر داشته باشند(۱):
گستره ای كه در آن ملاحظات اجتماعی، زیست محیطی یا اخلاقی شركت در زمینه استخدام، استمرار و تحقق سرمایه گذاری مورد توجه قرار می گیرد؛ خط مشی سیاسی مبنی بر استفاده از رویكردها و سیاستهای صحیح در سرمــــــایه گذاری.
موارد مزبور را نباید از جنبه نمایشی نگریست، بلكه در اینجا باید به این نكته اشاره كرد كه سرمایه گذاریها فقط براساس اصول سرمایه گذاری پاسخگو در برابر اجتماع نیست. قوانین نوین، سرمایه گذاران را وادار به مدنظر قراردادن ملاحظات اجتماعی و زیست محیطی در فعالیتها و سیاستهای مربوط می كند. ذكر این موضوع ضروری است كه مقررات مزبور برای مورد ملاحظه قراردادن و صراحت در انجام امور است نه اجبار واضطرار. در هر صورت، باید به این موضوع توجه كرد كه ممكن است مفاد مزبور موجب ازدیاد تعداد سرمایه گذارانی شود كه پاسخگویی در برابر اجتماع را از مهمترین راهبردهای خود تلقی كنند (اسپاركس،۲۰۰۰).
باوجود چنین گرایشهایی در سطح دولت و اجتماع، تاكنون تعریف قابل توجهی برای سرمایه گذاری پاسخگو در برابر اجتماع یا سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق ارایه نشده است. در مقررات و الزامات دولتی نیز هیچ اشاره ای به مصداقها نشده است. راسل اسپاركس (۲۰۰۱) عبارت سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق را قدیمی تر از سرمایه گذاری پاسخگو در برابر اجتماع» می داند(۱). به طور ماهوی در سرمایه گذاری اخلاقی بر اجتناب از برخی فعالیتهای مشخص تاكید می شود.
● سرمایه گذاری اجتماعی
در امریكا از اصطلاح دیگری با عنوان سرمایه گذاری اجتمـاعی استفـاده می شود كه نزدیك به اصطلاحات بالا است. سرمایــــــه گذاری اجتماعـی به دو بخش تقسیم می شود: سرمایه گذاری مبتنی بر اصول اخلاقـی و سرمایه گذاری برای اجتمـاع. ســرمایه گذاری برای اجتماع در زمانی اتفاق می افتد كه یك برگشت غیرطبیعی به طور ارادی برای توسعه اجتماع یا دیگر مقــاصد دنبال می شود (۷). این امر بیشتر مبتنی بر یك الگوی بانكی است تا سرمایه گذاری منصفانه ودر واقع در برخی موارد باعنوان بانكداری اخلاقی خوانده می شود.
الگوی بانكداری برای توسعه چنین هدفی مناسب است، به طوری كه از این طریق، پس اندازكنندگان از سود سرمایه خویش استفاده می كنند. در برخی موارد در بریتانیا علایق مشتركی در زمینه سرمایه گذاری در فعالیتهای كسب و كار مشاهده می شود.از این منظر می توان به بانك تریدوس اشاره كرد كه به سرمایه گذاری در زمینه طرحهای اجتماعی می پردازد.
مك كینزی (۱۹۹۸) بـــر تفكیك بین سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر بازار كه هدف خود را افزایش سود ناشی از فـــروش و سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر تعمق و سنجش دقیق كه دیدگاههای بنیادین اخلاق را در نظر می گیرد، تاكید می كند. سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر بازار به محصولات نهایی خود توجه دارد، در حالی كه سرمایه گذاری اجتماعی مبتنی بر تعمق به آسیبهای اولیه مربوط به مواد و ملزومات اولیه و همچنین، خروجی نهایی توجه مـی كند. بااین حال، مورد اخیر با توجه به دیدگاههای مشتریانــش به كسب و كـار مـــی پردازد و نمـی توان آن را اخلاقی تلقـی كرد.از این رو، به دو دلیل نیازی به تفكیك صریح سرمایه گذاری اجتماعی از نوع اخلاقی آن نیست. به طور كلی سرمایه گذاری اخلاقی به عنـوان یك فعالیت مبتنـی برانصاف است، بـه طوری كه یكی از اهداف محوری آن استفاده از قدرت و نفوذ ذینفعان برای ایجاد تاثیر مثبت در رفتار شركت است. به عبارت دیگر، سرمایه گذاری اجتماعی الزاماً یك فعالیت مبتنی بر استقراض است. دوم آنكه، ماهیت سرمایه گذاری اجتماعی آن است كه افراد پذیرای برگشت مالی پایین مربوط به آن هستنـد و از این طریق به یكدیگر كمـك مـــی كنند. این موضوع به طـور قطعی در سرمایه گذاری اخلاقی مطرح نیست.
● سرمایه گذاری سبز
باید بین سرمایه گذاری در زمینه فعالیتهای زیست محیطی مبتنی بر حداكثركردن سود در مقایسه با تشویق برای توسعه پایدار كه در اصطلاح سبز نامیده می شود، تفاوت قایل شد. سرمایه گذاری سبز یا زیست محیطی به سرمایه گذاری در زمینه ارایه كالاها، خدمات و فرایندهایی اطلاق می شود كه در نتیجه آن به محیط زیست كمك می شود یا الزامات آن در نظر گرفته می شود(۲). این نوع سرمایه گذاری ضرورتاً اخلاقی نیست.
به عنوان مثال، ممكن است براساس چنین رویكردی، تشخیص داده شود كه ساخت كارخانه تولید مشروبات الكلی به دلیل ایجاد اشتغال در مناطق حساس زیست محیطی و تولید درآمد برای فقرا یا شكارچیان حیوانات و قاچاقچیان چوبهای جنگلی جایز است. به جز دوره ای كوتاه در اوایل دهه ۱۹۹۰، یعنی زمانی كه سرمایه گذاری سبز در اثر حمایت طرفداران محیط زیست رونق زیادی یافت، محبوبیت آن دوام چندانی نیافت.
عملكرد مالی چندان خوب نبود سرمـــــــایه گذاران به دنبال اهداف اجتماعی و بوم شناختـی بودند. براین اساس، بسیاری از سرمایه گذاریهای سبز خود را با معیارهای اجتماعی منطبق كردند (۵). در همین زمان، بسیاری از سرمایه گذاران پاسخگو در برابر اجتماع موجود، اهداف خود را به معیارهای قدیمی تر همچون اجتناب از: آبجوسازی، دخانیات و تسلیحات معطوف كردند. این معیارها از دیدگاههای مذهبی به عاریت گرفته شده بود.
● تفكیك صریح تر معانی
اولین كتاب در زمینه سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق در بریتانیا توسط خانم وارد (۱۹۸۴) نوشته شد. همچون بسیاری از مفسران، وی توجه ناچیـزی به تحلیل اصطلاح كرد و آن را به طور عملگرایانه چنین تعریف كرد:
مجموعه اصول و تعاریفی كه به درستی در مقابل اجتماع پاسخگو است و هیچ گاه تغییر نخواهد كرد. برخی از مردم احساسی قوی در مورد دخانیات دارند، برخی از آنها در مورد تسلیحات چنین هستند و برخی دیگر در مورد ایجاد اشتغال در شهرها چنین فكر می كنند. عامل مشترك همه این موارد آن است كه آنان فكر می كنند كه نباید به سادگی پول خود را در اختیار دیگران بگذارند و خود در گوشه ای بنشینند». در كتاب مشابهی در آمریكا كه در همین تاریخ توسط دومینی و كایندر (۱۹۸۴) نوشته شد، با تاكید بر جنبه عملی موضوع، اشاره شده است: سرمایه گذاری اخلاقی این احساس را به همراه دارد كه سرمایه گذاریهای ما به عنوان دغدغه های درونی ما به شمـــار می آید و سه رویكرد زیر در این زمینه وجود دارد: احترازی، مثبت و فعال، در سال ۱۹۹۰ گرایگ اسمیت از سرمایه گذاری اخلاقی به صورت زیر یاد كرد:
همانند رفتار خرید اخلاقی، سرمایه گذاران اخلاقی می توانند با فروش یكباره یا نگهداری سرمایه برای ایجاد تغییر در برخی شركتها فشار وارد كنند.
كوپر و شلگلمیلچ (۱۹۹۳) نیز به فقدان اجماع در زمینه معنی اصطلاح سرمایه گذاری اخلاقی و پژوهشهای ناچیز در موضوع مزبور اشاره كرده اند. آنها تعریف بوتون را به عنوان یك فرضیه كاری پذیرفته اند: پولت را در جایی سرمایه گذاری كن كه دارای برگشت مالی مناسبی برای تو باشد، اما از مواردی از كسب و كار كه مورد تایید نیست همچون: نظامیگری، دخانیات، الكل، آپارتاید و تجاوز به حقوق انسانی دوری كن (بوتون، ۱۹۸۸).
كاتون (۱۹۹۴) تعریفی دقیقتر ارایه كرده است. وی می گوید كه می توان سرمایه گذاری اخلاقی را به عنوان عملی اخلاقی و معیاری اجتماعی در چارچوبهای سرمایه گذاری تلقی كرد كه تمامـــی بخشهای سازمــان را در بر می گیرد. وی این موضوع را با تعاریف استاندارد تصمیمات كه تنها بر برگشت سرمایه تاكید می ورزند، مقایسه می كند. با مترادف دانستن اصطلاحات سرمایه گذاری مبتنی بر اصول اخلاقی و سرمایه گذاری اخلاقی، وی بدین نكته اشاره می كند كه سرمایه گذاران اخلاقی نه تنها به میزان برگشت مالی در آینده و مخاطرات مربوط به آن توجه می كنند، بلكه به منابع آن - ماهیت كالاها و خدمات شركت، جایگاه كسب و كار و روشهای دستیابی به محصول - نیز توجه دارند.
تعـریف كاتون از اصطلاحات مزبور فلسفی تر از دیگران است. در این دیدگاه با دید واقع بینانه ای به تضاد موجود بین هدف اساسی سرمایه گذاری كه كسب سود است و اخلاق اشاره شده است. همچنین این موضوع قابل توجه است كه اصول اخلاقی از منویات فردی سرچشمه می گیـــرد، در حالی كه سود و برنامه ریزی برای آن یك امر سازمانی است و حیطه گسترده تری را در بر می گیرد. در اینجا است كه اسكروتون (۱۹۹۶) اخلاقی بودن هر ادعای سرمایــه گذاری مبتنی بر اخلاق را مــردود می شمارد.
اسپاركس برای حل این مشكل بر تفكیك صریح تر سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق و سرمایه گذاری پاسخگو در برابر اجتماع تاكید می ورزد. از نظر وی، سرمایه گذاری اخلاقی را باید به فعالیتهایی نسبت داد كه سردمداران آن مجامع مذهبی یا خیریه هستند و از طرف دیگر برای سازمانهای ســـــودجو، اصطلاح سرمایه گذاری پاسخگو در برابــر اجتماع زیبنده تر است(۱).
● سرمایه گذاری اخلاقی در عمل
براساس یافته های موسسه ایریس، در سالهای اخیر وضعیت سرمایه گذاری مبتنی بر اصول اخلاقی در دو حوزه زیر بهبود یافته است:
مــــــدیران موسسات تولیدی و سرمایه گذاری به بار اخلاقی محصولات توجه می كنند و از طرف دیگر، سرمایه گذاران به موشكافی و باتوجه به معیارهای اخلاقی به سرمایه گذاری می پردازند. این رغبت دوطرفه به ایجاد اصول و فرهنگی جدید در عرصه كسب وكار و سرمایه گذاری منجر شده است. به عنوان مثال، در اوایل دهه ۱۹۶۰ فقط به میزان ۳۰ درصد از سهام بورس لندن در اختیار سرمایه گذاران رسمی بود، اما امروزه این بخش ۸۰ درصد سهام را در اختیار دارد. بدین ترتیب، بسیاری از مردم در قالب مـــوسسات شناسنامه دار به سرمایه گذاری در بازار دست می زنند. در اصول اخلاقی حاكم بـــــر سرمایه گذاریهای مذكور به سه رویكرد اساسی توجه شده است(۸). اولین رویكرد، رویكرد اجتناب است كه در آن از سرمایه گذاری و فعالیت در زمینه های مخربی همچون: تسلیحات، نوشابه های الكلی، فعالیتهای مخرب زیست محیطی، قمار، فعالیتهای منافی عفت احتراز می شود.
در رویكرد دوم كه رویكرد مثبت نامیده می شود، افراد به سرمـــایه گذاری در اموری می پردازند كه به توسعه رفتارهای اخلاقی، بهبود وضعیت معیشتی فقرا، بهبود وضعیت محیط زیست و حل مشكلات مربوط به جوامع منجر خواهد شد. سومین رویكرد، تعاملی است كه در آن، سرمایه گذاران با تبادل نظر با مدیران شركتها به توافق در زمینــه موضوعهای سرمایه گذاری می پردازند. این رویكرد دارای ویژگی عدم جانبداری كامل یا تحریم قطعی است و در عمل از شفافیت بیشتری برخوردار است. به طور كلی، موسسه ایریس، پنج نوع سرمایه گذاری اخلاقی زیر را تاكنون در عرصه عمل تشخیص داده است:
● اعطای اعانه : سازمانهایی كه مایل به اعطای اعانه مستقیم به نیازمندان هستند؛
● خسارات زیست محیطی: سازمانهایی كه كمترین تخریب را از طریق فعالیتهای خود به محیط زیست تحمیل می كنند؛
● پاسخگویی : سازمانهایی كه در راستای پاسخگویی بیشتر نسبت به عملكرد زیست محیطی واجتماعی خود رفتار می كنند؛
● توازن اخلاقی : سازمانهایی كه براساس برقراری توازن بین معیارهایی مشخص رفتار می كنند؛
● مدیریت زیست محیطی : سازمانهایی كه در زمینه فعالیتهای زیست محیطی فعالیتهای قابل توجهی را ارایه می دهند.
برای ارزیابی فعالیتهـــای مربوط به سرمایه گذاری اخلاقی و زیست محیطی مــــی توان از معیارهای زیر استفاده كرد:
معیارهای اخلاقی كدامند و میزان اهمیت و اولویت آنها چگونه است؟ این معیارها در موارد مختلف سرمایه گذاری متفاوت است.
وضعیت زیست محیطی - الزامات زیست محیطی و میزان ضمانت اجرایی آن چگونه است؟
سابقه سرمایه گذاران - آیا آنان تاكنون دارای مدیریت مالی مقبولی بوده اند؟
گستره جغرافیایی سرمایه گذاری چگونه است؟
آیا اقدامات و تمهیدات كافی برای نظارت سرمایه گذاری در نظر گرفته شده است؟
آیـــا نظارتها از طرف افراد داخلی صورت می گیرد یا از طرف افراد مستقل خارجی انجام می شود؟
آیا سرمایه گذاری و اقدامات نظارتی مشتمل بر هر دو مورد پس اندازهای مجموع و روزمره است؟
فارغ از نوع تعابیر و رویكردهای فلسفی برخورد با سرمایه گذاری مبتنی بر اخلاق در كسب و كار، برخی از زمینه ها همچون بهداشت و ایمنی از قابلیت بالایی برای جلب نظر مردم به ویژه در كشورهای در حال توسعه برخوردار بوده است.براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در آوریل سال ۲۰۰۲، گرایش مردم به این حوزه فراتر از هر زمینه دیگری بوده است و امید است بتوان از این طریق تا سال ۲۰۱۰ سالانه حدود هشت میلیون نفر را در كشورهای مزبور از خطر مرگ حتمی نجات داد. براساس این گزارش، اغلب سرمــــــــایه گذاریها در ارتبـــــاط با برنامه های مربوط به مهار بیماریهای واگیردار و بهبود وضعیت تغذیه بوده است. در حالی كه بیش از نود درصد پژوهشهای پزشكی در زمینه مشكلات مربوط به كمتر از ده درصد جمعیت دنیا انجام می شود، سرمایه گذاری در این زمینه در كشورهای با درآمد پایین تر از مقبولیت اخلاقی بالایی برخوردار است(۱۲).
اطلاع رسانی در زمینه میزان اخلاقی بودن فعالیتهـای شركتها تاثیـر قابل توجهـــی در شكل گیری گرایش مردم داشته است. هم اكنون موسسات دولتی وغیردولتی بسیاری در كشورهای صنعتی با تاكید بر ارزش محوری و سعادت آفرینی فعالیتهای اقتصادی، استانداردهایی را برای رفتار سازمانها و عمومی كردن بهترین اعمال اخلاقی در این زمینه ارایه می كنند.
براساس گزارش موسسه آتیف (AUTIF) میزان سرمایه گذاری در بنگاههای متكی بر اصول اخلاقی در خلال سالهای ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۱ بیش از ده برابر شده است. یكی از مهمترین دلایل این امر را می توان افزایش شركتهایی دانست كه تامین منافع اجتماعی را سرلوحه برنامه های خود قرار داده اند (۱۰).
سیاستگـــــذاری شفاف موسسات سرمایه گذاری متكی بر اصول اخلاقی و توجه آنان به مقولات اشاره شده در بیانیه ماموریت و رسالت خویش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. براساس برآوردی كه در بریتانیا صورت گرفته است، حداقل ۵۷ درصد از موسسات مزبور تنها به ذكر سیاستهای خـــویش اكتفا می كنند و در عمل از آن بهره نمی گیرند (ویلیام باو، ۲۰۰۳). براین اساس، تنها ۳۵ درصد از موسسات سرمایه گذاری مزبور به نظرات و تحلیلهای سهامداران توجه می كنند. یافته های پژوهشی نشان می دهد كه بسیاری از موسسات خیریه و بااهداف نیكوكارانه به دلیل تــــرس بی اساس از سود كم، از سیاستهای اصولی و شفافی پیروی نمی كنند (۳).
یكی از عوامل تاثیرگذار در عدول از اصول اخلاقی در كسب و كارهای متكی بر اخلاق ملاحظات و سیاستهای مقطعی مدیران است كه در تصمیمات خود رفته رفته دچار تزلزل و انحطاط می شوند.
● نتیجه گیری
آنچه در ابتدا می توان به سهولت نتیجـــــه گیری كرد، آن اسـت كه سـرمایـــه گذاری مبتنی بر اخلاق رفته رفته به الـــزامی برای افراد و سازمانها در عرصه كسب و كــــار در حال مطرح شدن است و می تواند محیط سازمانها را از نگرشهای مطلق فنی به سمت انسانی تر كردن و قابل پذیرش اخلاقی كردن سوق دهد. به طور كلی می توان گفت كه سیاستها و دیدگاههای سرمایه گذاران و سازمانها براساس اصول اخلاقی، زیست محیطی و اجتماعی مورد ارزیابی عموم یا نهادهای شناخته شـــــده در این زمینه قرار می گیرند. در این زمینه، برخی خود را محدود به احتراز از برخی سرمایه گذاریهای مخرب می كنند و برخی دیگر، گــــــرایش به سرمایه گذاری در زمینه های سودمند می كنند.
براین اساس، معیارهایی برای ارزیابی وضع شده است كه بهبود مستمر عملكرد اخلاقی را مورد توجه قرار داده است. آنچه در این زمینه از اهمیت ویژه ای برخوردار است، اولاً تجارب مفیدی است كه در برخی از كشورها حاصل شده است و ثانیاً نوع نگرش و نگاه ویژه ای است كه بستگی به فرهنگ، اصول و هنجارهای جامعـه ای دارد كه كسب و كار در آن جریان می یابد.
می توان نسبت به این امر امیدوار بود كه بین كسب و كار و فطرت اخلاق مدار انسانها آشتی برقرار گردد. در حال حاضر كه بسیاری از سازمانهای دنیا و از جمله سازمانهای كشورمان به دنبال استقرار اصول و فلسفه مدیریت كیفیت فراگیر هستند، این موضوع به طور ویژه قابل تلفیق با آن اصول است؛ زیرا به نوعی بر اهمیت مشتریان و رفع تزاحمات فردی و اجتماعی ناشی از مصرف كالاها و خدمات تاكیـــــد می ورزد. وجود سازوكاری مطمئن و موثق در این زمینه، خیال مشتریان كسب و كارها را از نبود آسیبهای مادی و معنوی آسوده خواهد كرد.
باتوجه به ویژگیهای جالب توجه رویكرد سرمایه گذاری اخلاقی، متاسفانه تاكنون در كشورمان ادبیات مدیریتی مشخصی در این زمینه شكل نگرفته است. البته در زمینه اخلاق فردی و به ویژه اخلاق مدیران در سازمانها فعالیتهای علمی و پژوهشی زیادی صورت گرفته است، اما این امر به الزاماتی برای ارزیابی سازمانها و گرایشهای آنها منجر نشده است. باتوجه به افزایش مشاركت مردم در امور مختلف زنجیره های كسب و كار، ارایه الگویی برای تبیین اصول اخلاقی و ارزیابی براساس آن بسیار ضروری است. در این زمینه می توان به منابعی همچون: متون مذهبی، عرف و اصول علمی و فنی و استانداردهای مربوطه استناد كرد. تجربیاتی كه در كشورهای غربی و به ویژه از منظر دینی حاصل شده است، به دلیل قرابت آیین مسیحیت بااسلام قابل استناد و بهره گیری است. البته، می توان از طریق تعمق و یادگیری در این عرصه به ارایه الگوهای مستقل و منحصر به فرد اقدام كرد.
هم اكنون درباره رویكردها و گرایشهای عمده مطرح شده در زمینه رعایت اصول اخلاقی در كسب و كار، می توان به برخورداری دو رویكرد دینی و سرمایه گذاری سبز از جایگاهی ارزنده و قابل توجه اشاره كرد. بــــه نظر می رسد كه دین اسلام با انبوه توصیه های عملی در زمینه رعایت اصول اخلاقی در بین دیگر ادیان از جایگاه ممتازی برخوردار است و از این نظر، مسلمانان دارای پشتوانه ای قوی هستند.
در اسلام بر مسئولیت تك تك افراد اجتماع در قبال یكدیگر تاكید شده و همگان مسئول و در عین حال پاسخگو قلمداد شده اند كه این موضوع در برگیرنده بسیاری از توصیه ها و الزاماتی است كه تحت عنوان سرمایه گذاری اجتماعی مطرح شده است. اسلام بر اخلاق از دریچه مسئـــولیت تك تك افراد جامعه و تعامل آنان با یكدیگـــــر می نگرد و در شرایط كنونی كه در سازمانها به نیروی انسانی به عنوان مهمترین عامل موفقیت سازمان نگریسته می شود، ترویـج این اصول و بهــــره گیری از آنها در ارزیابی سلامت سازمانها امكان پذیر است.
هم اكنون در شرایطی قرار داریم كه رفته رفته فناوری در كشور در حال نهادینه شدن است و طبیعی است كه عدم توجه به معیارهای اخلاقی و تاكید مطلق بر فناوری و دستاوردهای رفاهی و اقتصادی مربوط به آن، مردم كشورمان را دچار نوعی از خود بیگانگی و فاصله گرفتن از فرهنگ اخلاق مدار ملی و مذهبی مان خواهد كرد. ارایه دركی درست از ویژگیهای كسب و كار و آگاهی دادن مردم از نتایج رویكردهای غیراخلاقی برخی كسب و كارها یا تبعات فعالیتهای آنها، رسالتی است كه بر دوش تك تك صاحبنظران و به ویژه زعمای دینی است.
از طرف دیگر، رشد فزاینده صنایع آلوده كننده و مخرب محیط زیست، اندیشیدن راهكارهای عملی را برای رفع مزاحمتهای ناشی از كسب و كار مبتنی بر فناوری نوین ضروری كرده است. این در حالی است كه دین اسلام، توصیه های قابل توجهی را به مسلمانان درباره حفاظت از محیط زیست كرده است و آنان را به حفاظت و پاسداشت از آن دعوت كرده است.
اصول مورد تاكید اسلام در زمینه كسب و كار، علاوه بر برخورداری از جنبه عقلانی از جنبه شهودی نیز قابل توجه است واینجاست كه از جامعیت بیشتری نسبت به اصول غربی برخوردار است. از نمونه های این امر می توان به توصیه های اسلام در زمینه اقتصاد بدون ربا اشاره كرد كه در سالهای اخیر، حتی بسیاری از كشورهای غربی نیز استقبال زیادی از آن كرده اند و منافع و اثرات مثبت اقتصادی قابل توجهی را در بر داشته است (۱۴ و۱۵).
در تهیه منشور اخلاقی برای كسب و كار در كشورمان می توان به هردو مورد مذكور استناد كرد و از نظرات و اصول كارشناسی مربوط به آنها بهره جست. حتی می توان این موضوع را در ارزیابی تعالی و میزان توسعه یافتگی سازمانها مورد توجه قرار داد و به ویژه با دیدگاههای مدیریت كیفیت فراگیر در زمینه توجه به مشتریان و نیروی انسانی و رعایت الزامات مربوط به آنان تلفیق كرد. كنكاش در این زمینه و ارایه الگویی عملی برای این امر، مباحث ویژه ای را می طلبد و بهتر است از طریق فراخوان یا برگزاری نشستهای ویژه بدان پرداخت.

عباس ریاحی وفا
منابع:
۱ - RUSSEL SPARKES, ETHICAL INVESTMENT”: WHOSE ETHICS,WHICH INVESTMENT?, BUSINESS ETHICS: A EUROPEAN REVIEW, VOL. ۱۰, No ۳, JULY ۲۰۰۱.
۲ - ANAND P. AND COWTON C. ۱۹۹۳, “THE ETHICAL INVESTOR: EXPLORING DIMENSIONS OF INVESTMENT BEHAVIOUR”. JOURNAL OF ECONOMIC PSYCHOLOGY, ۱۴.
WILLIAM BAUE, DO UK CHARITIES’ INVESTMENTS REFLECT THEIR MISSION STATEMENTS?, SRI WORLD GROUP, MAY ۲۰۰۳.
۴ - MONEYEXTRA GUIDES - ETHICAL INVESTMENTS, JULY ۲۰۰۴.
۵ - AMY DOMINI, THE FUTURE OF SRI, GREENMONEY JOURNAL, JUNE/JULY ۲۰۰۲ ISSUE.
۶ - MARK WATMORE & LEANNE BRADLEY. THE ROTHSCHILD REPORT, ETHICAL INVESTING A STUDY INTO CURRENT PERCEPTIONS, SEPTEMBER ۲۰۰۱.
۷ - DENI GREENE CONSULTING SERVICES, SOCIALLY RESPONSIBLE INVESTMENT IN AUSTRALIA - ۲۰۰۱ BENCHMARKING, SURVEY CONDUCTED FOR THE ETHICAL INVESTMENT ASSOCIATION, SEPTEMBER ۲۰۰۱-http://www.eia. Org,au/.
۸ - SIMON WEBLEY, THE GROWTH OF ETHICAL INVESTMENT, INSTITUTE OF BUSINESS ETHICS, DECEMBER ۲۰۰۱.
۹ - AUSTIN PRYOR, THE CRUCIAL ROLE OF DIVERSIFICATION IN REDUCING RISK, SOUND MIND INVESTING HOME PAGE, AUGUST ۲۰۰۳.
۱۰ - MARTIN SPRING, THE GROWING IMPORTANCE OF “ETHICS” IN INVESTMENT SELECTION, MONEYWEB, AUGUST ۲۰۰۳.
۱۱ - WM COMPANY (GREWE TOLL, EDINBURGH, Eh۴ ۲PLY), IS THERE A COST TO ETHICAL INVESTING? ۱۹۹۹.
۱۲ - NEWS RELEASE - GENOME CANADA SEPTEMBER ۲۷, ۲۰۰۲.
۱۳ - SARAH HALL, CHARITIES URGED TO MODERNISE TECHNIQUES, POLITICAL CORRESPONDENT MONDAY APRIL ۲۸, ۲۰۰۳.
۱۴ - ISLAMISK EKONOMI, JAN SAMUELSSON, ۲۰۰۰.
۱۵ - روزنامه همشهری، ۲۳ آذر ۱۳۸۰، گفتگو با دكتر ایرج توتونچیان: علم اقتصاد اسلامی داریم، توانایی گسترش آن را نداریم.
عباس ریاحی وفا: عضو هیئت علمی دانشكده پست و مخابرات

منبع : ماهنامه تدبیر