جشن های فصلی ایرانیان باستان

در اساطیر كهن ایرانی، اهورامزدا، آفرینش خویش را در طول یك سال و در شش مرحله كه «گاهنبار» نام دارد، پدید آورد. گاهنبار به معنای «هنگام سال» جشن های شش گانه زرتشتیان است كه در اوقات مختلف سال برگزار می شود. هر یك از این جشن ها پنج روز به طول می انجامد كه چهار روز نخستین، مقدمه جشن و روز پنجم آخرین و مهم ترین روز مراسم است.
براساس متون كهن، آفرینش گاهنبارها براساس خرد مقدر شده است. انجام مراسم دینی در این روزها ثوابی عظیم دارد و ترك آن نیز گناهی بزرگ است تا جایی كه شایسته نیست زرتشتیان مومن با چنین گناهكاری چیزی بخورند، او را به خانه خود راه دهند، شهادت وی را بپذیرند و یا او را یاری رسانند.
این جشن ها پیوند عمیقی با طبیعت و زندگی و كار روستاییان داشته و می توان آنها را در اصل جشن هایی از آن كشاورزان دانست. گاهنبارها بدین ترتیب نامیده شده اند:
۱- مدیورزم: به معنای «میان بهار» و هنگامی كه زمین سبز می شود. آفرینش آسمان از آن این گاهنبار است و زمان برگزاری آن از ۱ فروردین تا ۹ اردیبهشت و با ۵ روز درنگ تا ۱۴ اردیبهشت ادامه داشته است.
۲- مدیوشم: «میان تابستان» زمانی كه علوفه درو می شود. آفرینش آب در این گاهنبار صورت گرفته است و زمان آن از ۱۵ اردیبهشت تا ۷ تیرماه و با ۵ روز تاخیر تا ۱۲ تیر ادامه داشته است.
۳- پدیشمه: «گردآوری غله» زمانی كه گندم رسیده و خرمن به دست می آید. اهورا مزدا زمین را در این گاهنبار آفرید. این گاهنبار از ۱۳ تیر تا ۲۰ شهریور و با پنج روز درنگ تا ۲۵ شهریور برگزار می شده است.
۴- ایاسرم: «بازگشت به خانه» بازگو كننده زمانی است كه چوپانان با گله های خود پیش از شروع فصل سرما از چراگاه تابستانی به خانه باز می گردند. آفرینش گیاه مربوط به این گاهنبار است و زمان برگزاری آن از ۲۶ شهریور تا ۱۹ مهر و با ۵ روز درنگ تا ۱۴ دی ادامه می یافته است.
۵- مدیاریم: «میان سال» كه زمان استراحت و آرامش كشاورزان و دامداران است. این گاهنبار به آفرینش جانوران اختصاص می یابد و از ۲۵ مهر تا ۹ دی و با ۵ روز درنگ تا ۱۴ دی برگزار می شده است.
۶- همسپهمدیهم: «حركت همه سپاه» و زمان برابر شدن روز و شب است و در واقع مربوط به فرود آمدن روان مردگان برای سركشی به خان و مان بازماندگان خویش است گرامیداشت درگذشتگان و زیارت اهل قبور در روزهای پایانی سال در میان ایرانیان امروز ، به جای مانده همین اعتقاد است. این گاهنبار ویژه آفرینش انسان است كه با آن خلقت اهورامزدا پایان می یابد. زمان برگزاری این گاهنبار از ۱۵ دی تا ۲۴ اسفند بوده و با ۵ روز درنگ تا ۲۹ اسفند ادامه داشته است.
براساس اساطیر ایرانی پیدایش گاهنبارها به جمشید نسبت داده می شود. داستان بدین قرار است كه جمشیدشاه رسم داشت هر غریبه ای كه از راه می رسید را به مطبخ كاخ خویش می فرستاد تا به اندازه كافی خوردنی تناول كرده و برود. روزی دیوی خود را به صورت درویشی درآورد و به كاخ جمشید وارد شد و طلب غذا كرد. جمشید شاه بر طبق رسم خویش او را به مطبخ فرستاد. دیو درویش نما هر آنچه را در مطبخ بود خورد و ادعا كرد كه باز گرسنه است. آشپز، شاه را از ماجرا آگاه ساخت. جمشید دستور داد كه از گله گاوان و گوسفندان تا جایی كه او سیر شود، برایش غذا آماده كنند. هرچه آشپز به درویش بیشتر غذا می داد، او بیشتر می خواست.
آشپز كه به تنگ آمده بود نزد جمشید شكایت برد و گفت اگر همینطور پیش برود، دیگر چیزی برای خوردن باقی نخواهد ماند.
شاه كه سخت درمانده شده بود به درگاه اهورامزدا نالید و به چاره جویی پرداخت. اهورامزدا از او خواست تا گاوی زردرنگ را گرفته و به نام ایزد او را بكشد و در دیگی با سركه كهنه و سیر گیاه بدبوی سداب بپزد و به خورد او بدهند. پس چنین كردند و هنگامی كه دیو اولین لقمه را خورد از آنجا گریخت. پس از آن روز گاهنبار ساختند و هر زمان قحطی و تنگی پیش می آمد خوراكی از گاو زرد با سركه و سیر و سداب پخته و می خورند تا قحطی از میان برود.

شادی فروغی
منابع:
بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، آگه، ۱۳۷۵.
تفضلی، احمد، مینوی خرد، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴.
دابار، صد در نثر و صد در بندهش، بمبئی، ۱۹۰۹.
دوستخواه، جلیل، اوستا، تهران، مروارید، ۱۳۷۴.
عفیفی، رحیم، اساطیر فرهنگ ایران، تهران، طوس، ۱۳۷۴.

منبع : روزنامه شرق