اطلاع‌یابی و رفتار اطلاع‌یابی چیست؟

هرچه جمعیت و استفاده از سیستم‌های كامپیوتری در ابعاد خانگی، كاری، و تفریحی افزایش می‌یابد، هرچه تعداد داده‌های دیجیتالی بیشتر می‌گردد و اطلاعات به شکلهای مختلف در اینترنت و شبكه جهانی وب گسترش می‌‌یابد، جستجو توسط كاربران نیز بیشتر می‌گردد. مسلماً كاربران با مشكلاتی درگیر هستند، از جمله: انتخاب منابع اطلاعاتی كه به نیازهای اطلاعاتی آنها پاسخ نمی‌دهد، ناتوانایی در تشخیص مفاهیم موجود در نیاز اطلاعاتی و تبدیل آنها به عبارات مناسب جستجو، بی‌میلی در استفاده از تمام امكانات موجود در سیستم و اطمینان بیش از حد به توانائیهای خود و نتایج جستجو .
انقلاب اطلاعات مسئله‌ای نیست كه جدیداً شروع شده باشد، ولی فهم رفتار اطلاع‌یابی در این عصر مهم و حیاتی است. در طراحیهای آینده باید تلاش فوق‌العاده‌ای جهت ایجاد سیستم‌های هوشمند و با شعور كه كاربر را مورد مطالعه قرار می‌دهند، صورت پذیرد. در نهایت، موفقیت یا عدم موفقیت در این امر به عهده تكنولوژی جدید نیست، بلكه مستلزم آگاهی از نیازهای بشر و رفتار او جهت دستیابی به اطلاعات می‌باشد.اطلاع‌یابی برای انسان حیاتی و ضروری است. انسان در زندگی برای رفع نیازهای خود، اطلاع‌یابی می‌نماید. از نظر مارچیونین فرایند اطلاع‌یابی از زندگی انسان نشأت می‌گیرد. در عصر پیش از خواندن، انسانها در حوزه‌های مختلف زندگی روزمره اطلاع‌یابی می‌كردند؛ برای مثال، مناسب‌ترین محل برای مسكن، بهترین راه شكار، راههای مراقبت از بیمار. اطلاعات از طریق حواس بینایی، شنوایی، و لامسه جمع‌آوری می‌شد و در حافظه انسان ذخیره می‌گردید و بعد به صورت زبانی و شفاهی بیان می‌شد. با توسعه سیستم‌های نوشتاری، اطلاعات شفاهی به اطلاعات دیداری تبدیل شد. نوشته‌ها و تصاویر نگه‌داری شده بر روی سنگ، لوحه، پاپیروس و نهایتاً كاغذ می‌توانست جواب سؤالی خاص باشد. همزمان با رشد منابع، لازم بود این منابع توسط روشهایی مانند فهرستهای كتابخانه‌ها، نمایه‌ها و چكیده‌ها سازماندهی گردد، تا اطلاعات بازیابی شود. با توسعه تكنولوژی، رسانه‌های دیگری به وجود آمده و اطلاعات سریع منتقل می‌شود. امروزه، با كمترین تأخیر می‌توانیم به منابع اطلاعاتی مورد نیاز دسترسی یابیم. برای جستجوی انواع اطلاعات و سرعت در جستجو، لازم است جستجوگر قدم به قدم پیش رود. این گامها را فرایند جستجو می‌نامند. مارچیونین (۱۹۹۵) ویژگی اطلاع‌یابی را در حل مشكل می‌داند که آن هم بستگی به مشكل اطلاع‌یاب‌ و سیستم جستجو دارد. او همچنین اطلاع‌یابی را این چنین تعریف می‌كند: ”روندی كه در آن بشر هدفمندانه برای تغییر موقعیت دانش در تلاش است.“همان‌طور كه می‌دانیم افراد از اطلاعات برای حل مشكل، اجرای كار،‌ یا افزایش سطح ادراك استفاده می‌كنند. بنابراین شناخت بیشتر از اطلاع‌یابی به عنوان رفتار اجتماعی به ما كمك می‌كند تا پیشرفتهای اطلاعاتی بیشتر و سیستم‌های اطلاعاتی بهتری را طراحی كنیم.
مفاهیم، تعاریف و سیر تحول تحویل مدرك اطلاع‌یابی
نیازهای اطلاعاتی همواره منجر به جستجوی اطلاعات نمی‌شود. افراد ممكن است برای رفع نیازهای اطلاعاتی به حافظه خود بسنده كنند. گاهی حتی ممكن است از مسئله صرف‌نظر كنند كه در این صورت نیاز اطلاعاتی ندارند. مردم از جمع‌آوری اطلاعات، به خصوص زمانی كه جستجوی اطلاعات پیامدی منفی داشته باشد، می‌توانند خودداری نمایند (آلن۱، ۱۹۹۶) . در هنگام جستجوی اطلاعات، همه چیز هدفمند است و روندی را برای حل مسئله به منظور تصمیم‌گیری طی می‌كند.افراد، منابع موجود را شناسایی و‌ آنها را از یكدیگر جدا می‌كنند و منابع مورد نظر خود را انتخاب می‌نمایند، سپس با آنها كار می‌كنند تا منابع اطلاعاتی دلخواه را بیابند و اطلاعات لازم را از آنها به دست ‌آورند. امروزه، در محیط اطلاعاتی، این سؤالها مطرح هستند: ”چگونه فرد بین منابع گوناگون انتخاب كند؟ و چگونه فرد زمان و انرژی خود را برای اطلاع‌یابی (جستجوی اطلاعات) صرف كند؟” تحقیقات نشان می‌دهد زمانی كه انتخاب بین منابع پیش می‌آید، فرد میزان سودمندی یك منبع اطلاعاتی را می‌سنجد. در عین حال، این ارزیابی به زمان و میزان علاقه فرد نیز بستگی دارد. به علاوه، پیچیدگی كار و مسئله مورد نظر در این ارزیابی دخیل هستند.افراد برای اطلاع‌یابی در سطح ادراكی باید منبعی را انتخاب كنند كه با بیشترین احتمال، حاوی اطلاعات مربوط و مفید باشد. به علاوه، آنها باید به میزان صحت و قابل اعتماد بودن منبع آگاه باشند. ایزنبرگ و شمیر۲ (۱۹۸۸) وابستگی۳ را چنین تعریف می‌كنند:‌ ” ارتباط یك سند و جواب یك سؤال كه توسط یك جستجوگر مشخص شود.“استفاده و ارتباط بین اطلاعات به طرق گوناگون كشف شده است. دید عینی از اطلاعات فرض را بر آن می‌گیرد كه ممكن است اسناد با موارد اطلاعات به صورت عینی ارائه شوند و یك سند مربوط به یك سؤال است، آنهم زمانی كه به آن اطلاعات مرتبط باشد. یك سیستم بازیابی اطلاعات برای محاسبه میزان تطابق بین سؤالهای كاربر و اسناد طراحی می‌شود تا میزان آن را تخمین زند و آن سند درباره موضوع یا سؤال است. ارتباط در واقع شامل موارد زیر است:
- ذهنی؛ وابسته به قضاوت انسان است.
- ادراكی؛ وابسته به دانش و فهم انسان است.
- واقعیتی؛ مربوط به كاربران و مسائل اطلاعاتی آنهاست.
- پویا؛ در حال تغییر مداوم است.
- چند وجهی؛ تحت تأثیر عوامل گوناگون است.
- قابل اندازه‌گیری؛ قابل مشاهده در یك مكان و زمان خاص است.
واژه ارتباط یا وابستگی برای اشاره به توانایی یك مورد اطلاعاتی به میزانی فراتر از ”ارتباط موضوعیِ“ مناسب است، تا نیاز درونی و شخصی فرد را برطرف كند. وابستگی از ارتباط عمیق‌تر است و با نیازهای مؤثر و ادراكی شخصی مرتبط است و به نیازهای خاص یك موقعیت كه نیاز اطلاعاتی در آن به وجود می‌آید اشاره می‌كند. تایلور (۱۹۸۶) معتقد است كه قابلیت اعتماد یك منبع نشانگر ارزشهای بیشمار آن است. او قابلیت اعتماد را به معنای اعتماد یك كاربر به كیفیت و تداوم آن در یك سیستم و ورود و خروج دائم آن به كار می‌برد. در سطح تأثیرگذار، درجه هدفمندی شخص و علاقهٔ به آن مسئله یا موضوع، میزان انرژی‌ای را كه او برای جستجو صرف می‌كند معلوم می‌كند. كالتو (۱۹۹۳) معتقد است همان‌طور كه روند جستجوی اطلاعات پیش می‌رود، احساس اولیه در مورد غیر محرز بودن از بین می‌رود و اعتماد افزایش می‌یابد. اگر شخص بر موضوعی متمركز شود، هدفمندتر می‌شود و مراحل تحقیق او خوب پیش می‌رود و احساس رضایت بیشتری می‌كند. كالتو مراحل تحقیق را به شش پایه تقسیم می‌كند: مقدماتی، انتخاب، كشف، شكل‌بندی (فرمول‌بندی)، جمع‌آوری و ارائه. كاربر در مرحله مقدماتی، ابتدا نیاز برای اطلاعات بیشتر را احساس می‌‌كند و احساس غیر محرز بودن و عدم قطعیت در این مرحله در كاربر وجود دارد. طی مرحله انتخاب، كاربر محدوده موضوعی را معلوم می‌كند و احساس غیر محرز بودن جای خود را به آمادگی برای تحقیق می‌دهد. افكار در انتخاب بهترین معیار علاقه شخصی است. در روند كشف، كاربر دانسته‌های خود را افزایش می‌دهد. البته در این مرحله احساس سر درگمی در كاربر افزایش می‌یابد. در مرحله شكل‌بندی (فرموله كردن)، كاربر بر موضوع اصلی متمركز می‌شود، احساس غیر محرز بودن كاهش می‌یابد و اطمینان افزایش می‌یابد.در مرحله جمع‌آوری، كاربر با سیستم‌های اطلاعاتی تعامل دارد، اطمینان افزایش می‌یابد و علاقه به پروژه عمیق می‌شود. كاربر مستقیماً به جستجوی اطلاعات مربوط و خاص می‌پردازد. در پایان مسئله‌ حل می‌شود، تحقیق كامل می‌گردد و احساس رضایت برای كاربر بوجود می‌آید كالتو (۱۹۹۳).كالتو (۱۹۹۳) شش گروه از نظریات را ارائه می‌دهد. اول، جستجوی اطلاعات روندی است از فهم ساختار و معنی. در این مورد كاربر از غیر محرز بودن و ابهام به اعتماد می‌رسد. دوم، متمركز بر شكل‌گیری یا فرمول‌بندی کردن ایده یا نقطه نظری است كه در روند تحقیق به كار می‌رود. متأسفانه بسیاری از كاربران این شكل‌گیری را با هم انجام نمی‌دهند و اطلاعات را بدون شكل‌دهی(فرموله‌كردن) اولیه جمع‌آوری می‌كنند. سوم، اطلاعات ممكن است منحصر به فرد باشد. كاربر در این مورد از قبل آگاهی دارد و می‌داند كدام اطلاعات مرتبط است و كدام مرتبط نیست. البته اطلاعات پراكنده و زیاد به خستگی منجر می‌شود. چهارم، میزان احتمالات در تحقیق تحت تأثیر حالت كاربر با رفتار او نسبت به كار تحقیقی می‌باشد. یک كاربر در حالت خاص به كار اكتشافی و گسترده تمایل دارد. در حالی‌كه كاربری دیگر نتیجه‌ای را ترجیح می‌‌دهد كه وی را به پایان كار نزدیك می‌كند. حالت یك كاربر در روند تحقیق تغییر می‌‌كند. پنجم، در روند تحقیق مجموعه‌ای از انتخابهای واحد و شخصی بر اساس پیش‌‌بینی‌های او یا انتظاراتش از منابع، اطلاعات و استراتژی‌ها شکل می‌گیرد. سرانجام، علاقه كاربر و سطح هدفمندی او در روند تحقیق افزایش می‌یابد.علاقه در مراحل بعدی بالاتر است و كاربر در یك تحقیق فهم كافی از موضوع دارد تا با هشیاری درگیر آن شود.ویلسون۴ (۱۹۹۷) شكل‌گیری خودمحوری را در اطلاع‌یابی مؤثر می‌داند. باور یا احساس فرد درباره خود یا تأثیر خود، بر تسلط فرد در موقعیت ارتباط دارد. ویلسون اعتقاد دارد احساس قویِ خودمحوری در كاربرد یك منبع منجر به استفاده گسترده‌تر و دقیق‌تر از یك منبع می‌شود. اگر شخص از توان خود در بهره‌گیری از منبع تردید كند در نتیجه استفاده درست از منبع به عمل نمی‌آید؛ حتی اگر منبع فوق اطلاعات بسیار مرتبطی داشته باشد.در سطح موقعیتی، انتخاب و استفاده از منبع تحت تأثیر میزان زمان و تلاش مورد نظر برای دستیابی به منبع و تعامل با آن برای اطلاع‌یابی است. كولنان۵ (۱۹۹۵) قابلیت دستیابی را به عنوان ارزشهای اقتصادی و اجتماعی مربوط به دسترسی اطلاعات بیان می‌کند، درحالیكه در علوم كتابداری و اطلاع‌رسانی قابلیت دستیابی منابع یك ارزش فیزیكی دارد. به خصوص وقتی كه بین كتابخانه و كاربر فاصله فیزیكی باشد. او قابلیت دسترسی را مفهومی برای طراحی و ارزیابی سیستم‌های اطلاعاتی مختلف بیان می‌كند و آن را به عنوان «سطحی مورد نظر برای استفاده از منبع اطلاعاتی» معرفی می‌كند. مطالعه كاربران نشان داده كه قابلیت دستیابی به منبع مهم‌ترین قسمت استفاده از منبع است. برای مثال دانشمندان، فناوران (تكنولوژیستها)، و مدیران نسبت به قابلیت دستیابی حساسند، درنتیجه كمتر به كتابخانه‌های نزدیك خود رجوع می‌كنند. آنها ترجیح می‌دهند برای رسیدن به اطلاعات كامل‌تر، كوتاه‌ترین راه را بروند و تلاش خود را به حداقل برسانند. از طرفی، جدا از ویژگیهای منبع، پیچیدگی كار یا محرز نبودن محیط كار در اطلاع‌یابی مؤثر می‌باشد. یك كار پیچیده كه با شماری از كارهای مستقل درگیر است، به اطلاعات وسیع‌تر نیاز دارد.محیط كاری پیچیده، بررسی اطلاعاتی وسیع‌تری را می‌طلبد. پیچیدگی كار به دانش، ابزار و تكنیك‌ها بستگی دارد تا ورودیها را به خروجیهای طبقه‌بندی شده تبدیل كند. بحث جستجوی اطلاعات (اطلاع‌یابی) را طبق شكل ۱ می‌توان خلاصه كرد. انتخاب و استفاده از اطلاعات و منابع تحت تأثیر دو خصوصیت منبع است: قابل دسترس بودن منبع و كیفیت منبع. در عین حال، مرتبط بودن از خصوصیت منبع است که با پیچیدگی كار مربوطه ارتباط دارد و علاقه شخصی و هدف شخصی در تحقیق مؤثر است.رفتار اطلاع‌یابی
پس از جنگ جهانی دوم، مطالعات انجام شده در مورد رفتار اطلاع‌یابی موجب تغییری آشكار در جستجوی اطلاعات شد. در آن سالها روشهای جامعی برای ارزیابی نیازها و استفاده از اطلاعات به دست آمد. این مسئله گامی مثبت در تحقیقات بعدی بود و موجب گشایش فضای جذاب برای طراحی نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای واسط شد. جنبه‌های جدید در تحقیقات، مدل‌های سنتی طراحی را كاملاً تغییر داده و كاربر را به جای سیستم در مركز توجه خود قرار داده است. در وین۶ در سال ۱۹۷۲ به توسعه مدلی بر پایه نیاز كاربر پرداخت و آن را «ایجاد احساس» نامید. این روش بر رفتاری كه فرد در تجربیات روزانه خود با استفاده از تحلیل طیف وسیعی از فعالیتهای پیچیده بشری انجام می‌دهد متمركز گردیده است. نیكولاس۷ (۱۹۸۰) بر روی این مفهوم كار كرده‌ است كه چرا جستجوگران اطلاعات و حتی كسانی كه در یك سیستم اطلاعاتی مشخص خبره هستند، نمی‌توانند پرسش خود را درست شكل دهند و به اطلاعات مورد نیاز خویش دست یابند. او این را «وضعیت غیر متعارف در آگاهی» یا به اختصارASK نامیده و به عقیده او دلیل بروز اشكال در بازیابی اطلاعات در سیستم و جستجوكننده اطلاعات نهفته است. تایلور (۱۹۸۵) روش مقدار اضافه شده را برای جستجوی اطلاعات تهیه نمود. او مسئله كاربر را در مركز توجه قرار داد و مسائل به نحوی با مسئله او مرتبط می‌گردد. این مدل بر درك سیستم از نیاز مصرف‌كننده ‌و به اندازه‌ای كه كاربر از سیستم اطلاعات دریافت می‌كند و چگونگی تأثیر اطلاعات دریافت شده بر روی تصمیم‌گیری كاربر، بنا نهاده شده است.
اطلاع‌یابی پیوسته (online)
به محض مشخص شدن نیاز به اطلاعات، منبع اطلاعاتی یا منابعی را كه باید مورد جستجو قرار گیرند می‌توان انتخاب نمود. انتخاب یك منبع اطلاعاتیِ مرتبط با نیاز بسیار مهم است. با استراتژی‌های جستجو در منبعی اشتباهی، كمترین اطلاعات مورد علاقه به دست خواهد آمد. همچنین، انتخاب یك منبع، در انتخاب فرم تكنولوژیكی نیز مؤثر می‌باشد. اگرچه در بسیاری از حالتهای پیشرفته، یك منبع روی چندین فرم وجود دارد. برای مثال، اپك(Opac) را می‌توان در یك كتابخانه مورد جستجو قرار داد، اما احتمالاً به آن از طریق اینترنت، تله‌‌نت یا شبكه جهانی وب نیز می‌توان دسترسی یافت. پایگاههای اطلاعاتی كتاب‌شناختی از طریق دیسك‌های فشرده یا سرویس‌دهنده‌هایی مانند STN یا دیالوگ(Dialog) به صورت پیوسته ارائه می‌شوند. رفتار اطلاع‌یابی افراد در حالت پیوسته، برخی مسائل و شرایط منحصر به فرد را نمایان می‌كند. بتس۸(۱۹۸۹) جستجوی اطلاعات درحالت پیوسته را به دانه‌چینی ماكیان تشبیه نمود. جستجوگران در یك فضای اطلاعاتی از یك منبع به منبعی دیگر رفته و استراتژی جستجوی خود را سریع تغییر می‌دهند. در مدل ‌دانه‌چینیِ بتس، جستجو و مرور، به نظر فعالیتهایی نیستند که منحصراً در تقابل با یكدیگر باشند، بلكه مكمل یكدیگر خواهند بود. نتیجه مهم تحقیقات وی، مفهوم جدیدی است كه جستجو به خود گرفته است و در این مدل بیان می‌شود که هنگامی كه فردی به دنبال اطلاعات به خصوصی می‌گردد، نیاز اطلاعاتی وی می‌تواند بر اساس چیزهایی كه در هنگام جستجو می‌آموزد تغییر یابد. بنابراین، اطلاع‌یابی پیوسته می‌تواند به‌صورت یك مذاكره و گفتگو بین جستجو‌كننده و سیستم دیده شود.بر این اساس به هنگام دستیابی به اطلاعات، قابلیت انعطاف سیستم و قابلیت كنترل كاربر بر روی آن بسیار مهم است. استفاده‌كننده‌ها باید به‌طور طبیعی قادر باشند كنش و واكنشهای هوشمندانه با سیستم داشته باشند تا بتوانند به تك تك نیازهای خود دست یابند.مشابه مدل دانه‌چینی، پیرولی و كارد ۹ (۱۹۹۵) یك تئوری برای یافتن اطلاعات ارائه نمودند. این روش با تحلیل تكنیك دست‌یابی به اطلاعات كه در نحوه عملكرد انسان نهفته است به دست آمده است. این تئوری مستقیماً بر اساس یافتن تئوری‌های زیست‌شناسی و انسان‌شناسی استوار بوده كه انسان را به صورت یك موجودِ دارای قابلیت سازگاری با شرایط معرفی می‌نماید. در این تئوری موازنهٔ ایجاد شده بین مقادیر اطلاعات مفید و میزان فعالیت انجام شده جهت پیدا كردن آنها مورد تحلیل قرار می‌گیرد. توجه به این نكته مهم است كه كاوش اطلاعات در اینجا به مفهوم جستجوی بی‌هدف نیست، بلكه به استراتژی‌های گوناگونی اطلاق می‌شود كه جستجوگران در جهت كسب اطلاعات اتخاذ می‌كنند و این استراتژی‌ها به چگونگی ایجاد سازگاری كاوشگر در محیط و بر پایه وضعیت موجود برمی‌گردد. در نتیجه در طراحی واقعی و درست یك سیستم اطلاع‌رسانی در حد جهانی، نه تنها باید به ایجاد سهولت در یافتن اطلاعات و گرد‌آوری آن توجه نمایند، بلكه بایستی به چگونگی بهینه‌كردن وقت جستجوگران نیز توجه كنند. به منظور كارآمد بودن و مؤثر بودن كاوش اطلاعات،‌ جستجوگران باید بدانند كه در محیط وب وارد چه مكانی شده‌اند و به چه دلیل وارد شده‌اند. طراحی یك سیستم گفتگو برای كاربران مسیری را ایجاد خواهد كرد كه آنها می‌توانند با استفاده از آن به طرف مقصد خویش حركت نمایند. تحقیقاتی كه بر روی رفتار مرور در وب و اینترنت شده است (پتكو و كالدج)۱۰ ، (۱۹۹۵) عمدتاً‌ نشان داده است كه كاربران تنها به صفحات محدودی در یك سایت تكیه می‌كنند. این مطالعه به وضــوح یك الــگوی تكــرار یكسان از بازگشتــهای متعــدد به صفحــه خانــگی را نشــان داد.بنابراین، استراتژی‌های جستجوی اطلاعات در حالت پیوسته به سرعت تغییر می‌یابد و به تدریج جستجوهای پی‌درپی به كاربر می‌آموزد كه چه چیزی در داخل سیستم قابل دستیابی می‌باشد. كاربران باید قادر باشند تا به‌طور مناسب با سیستم كنش و واكنش و گفتگو داشته باشند تا به نیازهای اطلاعاتی خود دست یابند (بكلین و بتس، ۱۹۹۰).
پی‌نوشت‌ها:
۱. Allen, ۱۹۹۶
۲. Eisenberg and Schamber
۳. relevance
۴. Wilson
۵. Culnan
۶. Dervin
۷. Nicholas Belkin
۸. َMarcia Bates
۹. Peter Pirolli and Stuart Card
۱۰. Pitkow and Calledge
منابع
Choo, chun wei, Detlor; Brian ‘Turnbull, Don (۲۰۰۰). web work information seeking and knowledge work on the world wide web. London: kluwer Academic Press.
Cool, Colleen, [et al.] (۱۹۹۸). Information seeking behavior in new searching environments‌.
Available ‌online at http://www.scils.rutgers.edu/~sypark/colis.html
Kalbach, James (۲۰۰۰). Desiging for Information foragers: a behavioral model for information seeking on the world wide web. Interworking ۳(۳). Available online at http://www.Internettg.Org/Newsletter/decoo/ArticleـInformationـForagers.html
Large, Andrew, Tedd Lancg A. , Harttey, R.J. (۱۹۹۹). information seeking in the online age: principles and practice. London: Bowker.
Marchionini, Gary (۱۹۹۵). information seeking in electronic environments. NewYork: Cambridge University Press.
Turnbull, Don (۲۰۰۰). Augmenting information seeking on the world wide web using collabrative filtering techniques.
Available online at http://www.gslis.utexas.edu/~donturn/research/augmentis-abstract.html

منبع : فصلنامه علوم اطلاع رسانی